Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

Vertegenwoordiger in de Europese Unie
In gesprek met vertrekkende Vlaams vertegenwoordiger Axel Buyse
Els Ruijsendaal

Vlaams vertegenwoordiger in Nederland Axel Buyse stapt over naar de Belgische vertegenwoordiging in de Europese Unie. Een mooie stap, met nieuwe vergezichten. Wij zullen hem missen in Nederland, want in de bijna zes jaren die hij in Den Haag heeft doorgebracht, is hij het gezicht geworden van de zoektocht naar een samenwerking die voldoende op realiteit berust om echt te kunnen slagen, een samenwerking die onze gezamenlijke taal als voertuig heeft. Dat wilde de historicus en journalist van De Standaard ook toen hij naar Nederland kwam: vorm geven aan het strategische belang van een hechte samenwerking tussen Noord en Zuid. Met zijn West-Vlaamse directheid en zijn in mooie taal gevormde diplomatie heeft hij veel bereikt. Vlaanderen is aanwezig in Nederland en langzaamaan ziet Nederland de mogelijkheden die onze aloude relatie biedt.

Wij wuiven hem uit en hopen dat hij die geschetste band meeneemt naar Europa. Een afsluitend gesprek met de man die door het middenveld in Noord en Zuid gekend is als toegankelijk, met kennis van zaken en het retorische vermogen die kennis voor de anderen nuttig te doen zijn.

[p. 6]

Wij mogen u wel feliciteren met uw overstap naar ‘Europa’. Het is een mooi moment om u te bedanken voor alles wat u hebt gedaan voor de verbindingen tussen Noord en Zuid. Met uw ervaring gaat u nu in het hoogste echelon aan de slag. Wij vragen ons af hoe uw vertegenwoordiging van de Vlaamse Gemeenschap en van België gestalte kan krijgen in het grote geheel van de Europese Unie.

‘De situatie in Den Haag is helder: de Vlaamse vertegenwoordiging maakt integraal deel uit van de Belgische ambassade, samen met de mensen van de handelsvertegenwoordiging en deels ook het verkeersbureau, maar ze is verantwoordelijk voor alle bevoegdheden die de Vlaamse overheid ook in België zelf uitoefent. De ambassadeur is verantwoordelijk voor alle materies op het federale: de hogere Europese politiek, of zaken als defensie en justitie. De Vlaamse Vertegenwoordiging binnen de Permanente Vertegenwoordiging van België bij de EU is omwille van de aard van de Unie nog veel sterker in het Belgische kader ingebed. Als Vlaamse ministers op een Europese ministerraad optreden, vertegenwoordigen ze daar altijd een vooraf afgesproken Belgisch standpunt. Ze treden op namens de federatie. De Vertegenwoordiging waakt er intussen over dat de Vlaamse belangen voldoende aan bod komen in Belgische standpunten ten aanzien van de EU.’

Het gaat dan toch om vrij precieze bevoegdheidsgrenzen. Kan de Vlaams-Nederlandse samenwerking ook in de Europese context gestalte krijgen?

‘Het internationale recht houdt nog nauwelijks rekening met de realiteit van het federalisme, dat in veel landen evengoed een feit is. De klassieke staatsordening zit diep verankerd in Europa, al sinds het verdrag van Westfalen. Het bestaan van deelstaten met een zekere versnippering van bevoegdheden binnen de staten moet zijn plaats nog krijgen in die grote Europese structuur.

Vanuit de Belgische grondwet is de deelstaten een grote bevoegdheid toebedeeld.

In Europa kunnen Nederland en België tot goede samenwerking komen omdat een land als Nederland als kleiner land iets vlotter om kan gaan met dat complex aan bevoegdheden dan een grote machinerie als de Europese Unie. Nederland houdt nu ook rekening met deelstaten als Noordrijn-Westfalen en krijgt oog voor de feitelijke toestand zoals die in België gegroeid is. Daar heeft Nederland ook alle belang bij. Het heeft zich lang wat formalistisch opgesteld, maar ziet nu dat België is zoals het nu is: een federale staat, waarbinnen men met een Vlaamse deelstaat te maken heeft.

Het Vlaamse bestuur heeft zoveel mogelijk gewest- en gemeenschapszaken laten versmelten tot één geheel. Zo is er één regering, één parlement en één ambtenarij. Het woord deelstaat is gezien alle bevoegdheden bepaald niet overdreven.

Daar komt bij dat de speelruimte voor staten tussen de opkomende regio's en het Europese bestuur kleiner wordt. Voor een centralistisch bestuurd land als Nederland is dat een verwarrende ontwikkeling. Maar men moet af van het idee dat het internationale politieke bestel statisch zou zijn. Er komt weer beweging in oude gebieden, die voorheen zijn opgegaan in vastgestelde staatsstructuren; politici als Verhagen en Timmermans geven die vage beelden gestalte. En dat geeft de Nederlands-Vlaamse betrekkingen beslist nieuwe kansen.’

En hoe valt daarin de Strategienota te plaatsen, die Nederland nadrukkelijk vooraan plaatst in het buitenlands beleid? Is de werking daarvan wat men zich ervan heeft voorgesteld?

‘De nota is er om het bestaande en het toekomstige op één heldere lijn te brengen. De buitenlanddiensten van Vlaanderen hebben instrumenten nodig die hen helpen de buitenlandse politiek van de deelstaat gestalte te geven.

De Strategienota is door Vlaamse ambtenaren opgesteld, maar zou idealiter ook door de Nederlandse collega's als werkinstrument gebruikt kunnen worden - bijvoorbeeld door middel van een gezamenlijke evaluatie.’

Maar er was wel een zekere stilte waarneembaar daarna...

Axel Buyse glimlacht. ‘Misschien zijn de Belgische ambassade en de minister van Buitenlandse Zaken wel geschrokken van de degelijke vormgeving, die aangeeft dat er wel iets aan de gang is in de Vlaamse deelstaat.’

Versterkt zo'n gedegen nota van Vlaamse zijde misschien nog het huidige Belgische afbraakgevoel?

‘Je ziet in heel Europa een versterkte beweging van het regionale en tegelijkertijd van de Europese component.’ Buyse waarschuwt voor het vasthouden van het idee - vooral in Nederland leeft dat sterk - dat het internationale politieke bestel blijft zoals het is. Dat is natuurlijk niet zo: ‘Europa is onaf, het groeit door. Staatsverbanden verzwakken daarin, dat zie je in de meeste Europese staten; men voelt allerwegen de noodzaak het bestuur dichter bij de bevolking te brengen en dat haalt ook het regionale weer boven. Nationale regeringen moeten daar rekening

[p. 7]

mee houden. Ook Nederland, dat nog steeds vrij centralistisch ingericht is, zal deze regionale opkomst, die middelpuntvliedende kracht, een plaats moeten zien geven in zijn beleid.’

Nederland en Frankrijk zijn niet voor niets de staten die nee tegen de nieuwe ‘grondwet’ hebben gezegd.

‘Zeker, ook in Frankrijk is een sluipende decentralisatie bezig, net zoals het in België is gegaan. Het bewustzijn dat het zo werkt, maakt dat politici als Frans Timmermans oog hebben voor deze ontwikkeling en begrijpen dat de benadering vanuit het buitenland daaraan aangepast moet worden; hij legitimeert voor Nederland als het ware die beweging. Het is immers ook van belang voor Nederland: het is disfunctioneel om alleen maar federaal zaken te willen doen met België. De feitelijke macht is in belangrijke mate verschoven.’

U bent nu bijna zes jaar in Nederland. Hebt u in feite beleidsmakers als Frans Timmermans ook niet enigszins de instrumenten gegeven om de veranderende verhoudingen in België ook daadwerkelijk in de praktische politiek te verwerken?

‘Ik merk een duidelijk grotere interesse aan Nederlandse kant voor België in zijn geheel en voor wat er met Vlaanderen gebeurt. Ik denk dat ik daar inderdaad een duwtje aan heb kunnen geven. Dat zal misschien te maken hebben met de minder ambtelijke dan wel voluntaristische invulling van mijn taak. Die is erop gericht de relatie met Nederland - en Europa - uit te bouwen. Daarvoor dient het geëigende instrumentarium aangereikt te worden. Dat is er gekomen in de vorm van de Strategienota, die van meet af aan ook bedoeld is geweest als een levend instrument in de meegroeiende diplomatieke verhoudingen. De nota was trouwens ook in wisselwerking ontstaan, wel enigszins tot verrassing van de geëigende kaders, die oog in oog kwamen te staan met een kant en klaar handboek.

De bedoeling is dat het om de paar jaar wordt geactualiseerd en het zou mooi zijn als daar in de toekomst door Vlaamse én Nederlandse ambtenaren samen aan gewerkt zou worden.

Daarnaast zou in beide landen het politieke debat inhoudelijk wat meer gericht moeten zijn op samenwerking met andere landen en op de gezamenlijke werking in Europa.

De huidige politieke situatie maakt veel zaken wel wat moeilijker. De schuld daarvan zonder meer aan de politici geven is onrechtvaardig, want er staan zaken op het spel die een rust en bereidheid vergen die er op dit moment nog niet is. Daarbij is ook Europa nu veel duidelijker aanwezig: de grenzen vervagen, de nationale overheden moeten hun rol daarin zoeken.’

De Lage Landen in Europa

Voor de Lage Landen moet het nu toch mogelijk zijn zich samen, als (officieel?) taal- en cultuurgebied, op Europees niveau sterk te maken?

Axel Buyse waarschuwt voor de eenvoud die daaruit spreekt. ‘Er zijn nogal wat structuren, die even gemakkelijk kansen geven als belemmeringen. Wim Couwenberg ziet voor de Benelux een rol weggelegd als een praktische confederatie van Nederland, Vlaanderen, Wallonië en Luxemburg, en dat is een mogelijkheid. Maar daarnaast bestaan ook de staten Nederland en België, is er een taalgebied dat Nederland en Vlaanderen omvat.’

Maar het doel blijft voor Axel Buyse duidelijk zichtbaar: ‘Van groot belang is het dat er één cultuurgebied komt, dat moet het eindstation zijn in een gebied met zo'n gezamenlijk verleden en zoveel overeenkomsten.’

De Lage Landen krijgen een mooie kans één cultuurgebied te worden, de kans, evenals de Benelux, een proeftuin voor de grensoverschrijdende taal- en cultuurgebieden van Europa te zijn.

Buyse is het met de wens eens, maar vooralsnog zijn wij meer met elkaar bezig, zoals zichtbaar werd in de behandeling van het Scheldedossier door de Nederlandse Tweede en Eerste Kamer. Die getuigde niet van inlevingsvermogen in de economische situatie van de taal- en cultuurpartner, en toonde een gebrek aan inzicht in partnerschap, in een discours dat nog volledig in de negentiende-eeuwse centrale staat te plaatsen is. ‘Na een urenlang debat, dat voornamelijk ging over enkele hectaren polderland - let wel, over een verdrag dat al was opgesteld - kon ik de senator die om begrip vroeg voor al dit tijdverlies omdat Nederland dat toch niet zomaar kon toestaan, alleen nog maar meedelen: “Meneer, voor ons is de maat echt vol. U speelt met de economische toekomst van mijn land.” De man was verbouwereerd, het was ook weinig diplomatiek. Maar men discussieerde over zaken zonder er rekening mee te houden dat het besluit diep ingrijpt in de Vlaamse economie. Men schilderde de Vlamingen ineens af als onbetrouwbare verdragspartner. Maar wij hadden te maken met een uitonderhandeld verdrag, wij hadden geen zin om dat nog eens allemaal over te doen.

Sommige Nederlandse politici slagen er in onvoldoende mate in om dat oude nationale denken te overstijgen. Het nationale belang dient men zo op een veel te enge, negentiende-eeuwse manier. En laten we niet vergeten, dat het nu ook in het belang van Nederland is om de contacten met Vlaanderen goed op te bouwen.’

Daarin kunnen wij de vertrekkende Vlaams Vertegenwoordiger alleen maar bijvallen. Een taalgebied van 22 miljoen mensen heeft ook een enorme economische meerwaarde. Maar juist op het moment dat Nederland zich daarvoor open lijkt te stellen, klapt een particularistisch

[p. 8]

wordend Vlaanderen dicht. ‘Onze gezamenlijke standaardtaal’, Buyse gaat er eens recht voor zitten, ‘dreigt het slachtoffer te worden van een anachronistische groepsvorming die de regioverschillen laat prevaleren boven het gewicht dat één taalgebied ons geeft.’ Om dezelfde strekking even later nog eens anders te formuleren: ‘De zelf uitgeroepen kosmopolieten zijn vaak particularisten als het om taal gaat.’

En dat is, op een moment dat het er werkelijk om gaat, de kleinheid van Vlaanderen, zo moeten we haast wel concluderen.

En België?

‘Of je dat nu betreurt of niet, België vormde één publieke ruimte zolang de Vlamingen zich neerlegden bij het gebruik van het Frans als lingua franca. Een algehele tweetaligheid zou een oplossing geboden hebben, maar Franstalig België heeft zo'n ontwikkeling altijd afgehouden. Het ontbreken van zo'n gezamenlijke Belgische publieke ruimte verklaart voor een belangrijk stuk de huidige moeilijke politieke situatie.’

Wat kun je dan nog doen voor de Lage Landen, als ze dit moment niet oppakken?

‘Er gebeurt veel op dit moment. Het Noorden lijkt toch te beseffen dat samenwerking wenselijk en noodzakelijk is. Heel jammer is het, dat juist op zo'n moment Vlaanderen - en nu ter linkerzijde - zich wat lijkt af te keren. Dat is wel een heel slecht moment voor beide verwante gebieden.

Vlamingen gaan nu hun verkavelingstaal koesteren in plaats van de eenheid op te zoeken. Dat is te meer kwalijk omdat de hooggeschoolden als “elite” zich niet meer bekommeren om de standaardtaal, zij geven het voorbeeld niet meer. Minimaal geformuleerd: wij dienen een taal te blijven spreken die overal verstaan wordt. Als je bovendien bepleit dat de Franstaligen Nederlands moeten leren en je laat buitenlanders inburgeren en verplicht hen Nederlands te leren, dan ben je wel helemaal fout bezig als je zelf niet de standaardtaal spreekt.’

Het moet Axel Buyse van het hart: praten over meer samengaan zonder dat een van de partners daar enige moeite voor doet, is een ontwikkeling zonder enige zin. Dat is duidelijk. ‘Hoezeer men ook leeft in het dialect, hoezeer dat in kleinere gemeenschappen de eenheid bevordert, er is daarnaast niets meer of minder dan de overleving van het gezamenlijke taalgebied in het geding.’

Een strategie om meer samenwerking, of althans het gemeenschappelijke besef van de noodzaak daarvan, te bereiken, lijkt Buyse om een gezamenlijke publieke ruimte in het Nederlandse taalgebied te creëren. Zo'n ruimte is de culturele voorwaarde voor het bestaan van elke staat. Bewegingen in die richting zijn er al wel geweest: hij wijst op het opzetten van een gemeenschappelijk boeken-programma. Maar er zijn meer mogelijkheden: ‘Een gezamenlijk televisieprogramma waarin Nederlanders en Vlamingen hun licht kunnen laten schijnen op opmerkelijke of slecht begrepen gebeurtenissen of situaties. Een ruimte waarin beider meningen samenkomen, een soort Spiegel der Lage Landen, waarin over en weer niet begrepen gebeurtenissen, zoals nu het fenomeen Duyvendak, een gezamenlijke plaats krijgen.’

Hopelijk lukt het Axel Buyse ook het denken over de positie van de Lage Landen en ons gezamenlijk optreden in Europa een ‘duwtje’ te geven.