Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 16]

Kroniek

Rijksmuseum Twenthe
Ariane Pikaar

In maart 2006 brachten deelnemers aan een internationaal congres voor Nederlandse en Vlaamse kunst een studiebezoek aan Rijksmuseum Twenthe in Enschede. De collectie is voor conservatoren van belang, maar verder is dit museum toch minder bekend. Het is gebouwd en ingericht door de textielfabrikant Bernard van Heek en zijn familie, en is een mooi voorbeeld van particulier initiatief. Het museum werd direct na de bouw in 1930 aan de Staat overgedragen, maar wordt tot op heden gesteund door vele schenkingen uit de regio en een eigen aankoopfonds. Textielfabrikanten vormden sinds de negentiende eeuw een belangrijke macht, met namen als Van Heek, Ter Kuile en Jannink. De textielcrisis van de jaren '60 maakte een einde aan de productie. Van de weverijen en spinnerijen resten nog enkele karakteristieke gebouwen in de stad en straatnamen verwijzen naar de vroegere fabrieken en hun eigenaren. De spinnerij van Jannink is een textielmuseum geworden met aandacht voor de indertijd harde leef- en werkomstandigheden. Maar Rijksmuseum Twenthe beheert een culturele erfenis die nog groeit; uitbreiding is dan ook een vurige wens!

Landhuisstijl en moderne uitbreiding

Het zeshoekige gebouw van Rijksmuseum Twenthe is in de vorige eeuw ontworpen door architect Karel Muller, die ook vele Twentse landhuizen ontwierp. Zijn traditionalistische gebouw in baksteen oogt als een gemoedelijk kasteel, met luiken en ruitjes, de lage poort geflankeerd door twee zeshoekige torens. Binnen vindt men glas in lood, zware deuren en balken maar ook zalen met hoge glazen koepeldaken, als uit de negentiende eeuw. Het gebouw omsluit een binnentuin, die in de jaren '90 werd heringericht als een ‘Zen-tuin’ door landschapsarchitect Lodewijk Baljon. In diezelfde periode 1994-1996 werd een nieuwe tentoon-stellingszaal aansluitend op het oorspronkelijke gebouw ontworpen, samen met een museumcafé, door de bekende architect Ben van Berkel. Zijn vierkante zaal - ruim, strak en flexibel - vormt een contrast met de rest van het gebouw. Het eigenzinnige museumcafé ligt in de binnentuin als een overhellende doos van glas, het daglicht wordt getemperd door roosters van metaal.

Nieuwbouw

Het museum ligt vlak naast het uitgestrekte Roombeekgebied, bekend door de vuurwerkramp op 13 mei 2000. Dat is in 2006 nog duidelijk te zien: overal is nieuwbouw aan de gang. Een nieuwe Museumlaan voert langs enige van de stadsvilla's die onder architectuur worden gerealiseerd. Supervisie heeft architect Pi de Bruin, die ook het stedenbouwkundig plan maakte voor dit gebied. De strakke laan voert naar het industriële Balengebouw, vroegere opslagplaats voor balen katoen, dat gedeeltelijk afbrandde tijdens de ramp en nu dient als informatie- en tentoonstellingsruimte, ook voor het Rijksmuseum. Het museum zelf is

[p. 17]

bijna een jaar gesloten geweest voor herstel van de schade. Een honderdvoudig gebarsten ruit in het gebouw bewaart de herinnering aan die rampzalige dag. De vitrines hebben wel gerinkeld tijdens de kruitontploffingen, maar de collectie werd als door een wonder niet beschadigd.

Linksom of rechtsom?

Het museum afficheert zich met ‘voor oude en moderne kunst’, een tweedeling die ook spreekt uit de architectuur. In de hal met uitzicht op de tuin, wordt dat nogmaals duidelijk. De bezoeker wordt voor de keuze gesteld: rechtsom naar de oude kunst of linksom door de moderne zalen.

Wie rechtsom kiest, komt een middeleeuwse religieuze wereld binnen van altaarstukken, reliekhouders en houtsculpturen, veelal uit de zuidelijke en noordelijke Nederlanden en het nabijgelegen Duitsland. Naast indrukwekkende anonieme meesters hangen er onder meer portretten van Cranach, Bouts en Memling. Ook een visionaire Toren van Babel van de Antwerpenaar Hendrick van Cleve treft het oog. Een catalogus van de hand van kunsthistoricus O. ter Kuile uit 1976 is nog voor een prikje te koop in de hal en geeft nauwgezet informatie.

De hoge balken zoldering van de eerste zalen rechts is imposant van constructie en schept een kloostersfeer. De volgende zalen hebben ieder hun eigen inrichtingsstijl, met behulp van marmeren of houten vloeren en verschillende wandkleuren, bijvoorbeeld diep violet voor de Romantiek. Die zalen zijn gewijd aan de 16de, 17de, 18de en 19de eeuw. In het algemeen ligt de nadruk op de rol van Nederlandse schilders in die verschillende perioden. Een enkel meubelstuk verhoogt de opgeroepen tijdsfeer en zo loopt de bezoeker van eeuw naar eeuw langs een rijke verzameling. De zgn. gobelinzaal markeert het eindpunt van die rondgang.

Gobelinzaal

De gobelinzaal ligt in het midden van de oude en de moderne kunst. Het is een stemmige zaal met een van die prachtige staande horloges die het museum bezit, en grote kussenkasten. De wanden zijn behangen met een zestal wandtapijten van Maximiliaan van der Gucht uit Delft, geweven in het derde kwart van de 17de eeuw en in 1928 aangekocht uit koninklijk bezit. Dit is een zaal waar kennelijk regelmatig lezingen worden gehouden, de stoeltjes staan al klaar. Boven de deur hangt een enorme ‘sandwichsculptuur’ uit 1992, speciaal voor deze zaal ontworpen door Ger van Elk, een belangrijke vertegenwoordiger van de conceptuele kunst. Het heet Pressure Portrait, omdat schotten en zware bouten een serie portretten bijeenklemmen. Het object moet worden gezien als een verbinding tussen de oude en moderne kunst of zelfs als een ‘vermorzeling’ van het gewicht van de klassieke kunst. Eenzelfde object, maar nog massiever, staat op de grond en heet Parliament of the Mind. De meningen zijn verdeeld over de plaatsing in de verstilde 17de-eeuwse zaal, het contrast wordt té groot, deze ironische noot té zwaar geacht.

Achttiende eeuw

Het museum heeft de achttiende eeuw als specialiteit. Tot eind mei 2006 is in de moderne vierkante zaal de tentoonstelling Het gezicht van de achttiende eeuw te zien met ruim zestig schilderijen, voornamelijk ‘babbelstukken’ of ‘conversatiestukken’ van de vergeten Tibout Regters (1710-1768) en anderen als Nicolaas Verkolje, Cornelis Troost en leermeester Jan Maurits Quinkhard. Dit genre was nieuw in die tijd en zeer geliefd in de noordelijke Nederlanden. Het zijn groepsportretten waarvoor niet alleen geposeerd wordt, maar waarbij men met elkaar in gesprek lijkt te zijn. Het oogt nog steeds wat stijfjes, maar geeft een idee van de beau monde van hoepelrokken en pruiken (en zwarte bediendes als statussymbool...). Een mooie publicatie van R. Ekkart begeleidt de expositie en is in 2006 uitgegeven door de Primavera Pers in Leiden.

Twee galerijen aan de tuinkant zijn met glas gedicht tijdens de grote verbouwing eind vorige eeuw en vormen sindsdien aangenaam lichte gangen. Nu het Rijksmuseum in Amsterdam tot 2008 grotendeels gesloten is wegens verbouwing, worden stukken van de collectie elders in het land getoond. In het oosten gaat dat onder de titel Het Rijksmuseum aan de Grens en wordt er ingespeeld op de bestaande collectie van het museum van keramiek uit de 18de eeuw, in wisselende thematische presentaties. De sierlijke collectie Meissen en Loosdrechts porselein van het Amsterdamse museum wordt permanent tentoongesteld in de ene galerij, met beeldjes en serviesgoed. Bijzonder opvallend zijn twee cassettes die bestek bevatten met porseleinen heften, een teken van welstand in die tijd. De andere galerij toont de eigen collectie veelkleurig Delfts aardewerk met Chinese, Japanse en Europese invloeden, en zelfs enige stukken ‘Oranjekeramiek’. Overal kan de geïnteresseerde bezoeker toelichting vinden, bovendien is de publicatie Bereidt u voor op de 18de eeuw gratis te verkrijgen in de museumwinkel.

Linksom

Tulpenvaas, Delft 1700, fotograaf R. Klein Gotink

Als de bezoeker linksom was gegaan, op zoek naar de moderne kunst, zou hij eerst via het einde van de 19de eeuw binnenkomen bij een decoratief paneel van Odilon Redon en een prachtig kust-

[p. 18]

landschap



van Claude Monet. De verdere zalen hangen vol met bekende namen: een kleurige Jan Sluijters, een vroege Mondriaan (die in Twente heeft gewoond), de expressionist Herman Kruyder (van wie in de herfst een grote tentoonstelling komt), de onlangs herontdekte Jacoba van Heemskerck, Leo Gestel van de Bergense School enzovoort. Het heldere licht door de glazen plafonds en de witte wanden doen de 20ste-eeuwse kunstwerken goed tot hun recht komen. Die zijn vaak naar verwantschappen gegroepeerd: Ouborg, Constant, Karel Appel, Jan Schoonhoven, Peter Struycken, Joost Baljeu en anderen. Een prachtige eivormige maquette van Constants Nieuw Babylon staat centraal op een sokkel. Veel tekeningen, niet zoveel beelden. Het is slechts een selectie, zoals blijkt uit de catalogi uit 1986 en 1992. Sindsdien is nog heel wat geschonken, onder andere een grote collectie tekeningen en grafiek van de Twentse verzamelaar Karel Levisson. Helaas ontbreekt (hoelang nog?) een catalogus van de aanwinsten in de laatste vijftien jaar.

In het nieuwe gedeelte, rond de vierkante ruimte, hebben sommige eigentijdse kunstenaars een solopresentatie zoals Toon Teeken (werk op papier), Carel Visser (beelden, een kartoncollage en grafiek), Emo Verkerk (beelden en portretten) en Ben Akkerman (strakke landschapjes en abstracte schilderijen). Het betreft ook hier weer veelal Nederlandse kunstenaars, met als uitzondering de Engelse landschapskunstenaar Richard Long, vertegenwoordigd met het werk Throwing muddy water op de wand.

Stuk voor stuk zijn het geraffineerd ingerichte zalen, waarin de bezoeker met genoegen rondloopt. Ze geven een goed beeld van de gevarieerde collectie en het levendige expositiebeleid.

Het verbaast niet dat er veel voor de jeugd wordt gedaan (museumlessen en workshops), dat er een goede museumwinkel is, dat er rondleidingen en cursussen worden gehouden en dat de bibliotheek op gezette tijden open is voor het publiek. Nieuw in het beleid is dat delen van de collectie op reis gaan in de regio, bijvoorbeeld naar de Universiteit Twente. Veel wordt ook in bruikleen gegeven aan andere musea voor speciale tentoonstellingen.

Al met al: een actief en verrassend museum!

Op het programma voor 2006:

t/m 28 mei:	Tibout Regters
6 mei - 6 augustus	Leo Vroegindeweij
3 juni - 27 augustus	Nan Groot Antink
10 juni - 16 juli	Labyrint in het Balengebouw
20 sept. - 14 jan. 2007	Herman Kruyder

zie ook: www.rijksmuseum-twenthe.nl

voor het textielverleden: www.museumjannink.nl

Adres: Lasondersingel 129-131, 7514 BP Enschede, telefoon 053 - 435 86 75.

Dinsdag t/m zondag geopend van 11.00 - 17.00 uur. Museumkaart geldig. Jongeren uit basis- en voortgezet onderwijs gratis.

Gerrit Rietveld, Steltmanstoel, 1963, fotograaf R. Klein Gotink