Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

De jijbak als vorm van verbale zelfverdediging
Gilbert De Bruycker

Taal gebruiken we niet alleen om te converseren of om anderen te informeren over zaken, gebeurtenissen, gevoelens. Vaak willen we die ander ergens van overtuigen of ergens toe overhalen, willen we ons gelijk aantonen of onze verbale superioriteit laten zien. Daartoe gebruiken we argumenten, soms zelfs schijnargumenten. Het gebeurt dat we bij een dispuut de tong liever achter de kiezen houden en elk verder gesprek deskundig saboteren, door op een ernstig bedoelde vraag een mal antwoord (of omgekeerd) te geven. Of we kaatsen de bal venijnig terug en blazen het gesprek op met een jijbak. De jijbak is geen leeftijdsgebonden fenomeen. Jong en oud maakt er wel eens gebruik van, zoals blijkt uit deze voorbeelden.

Een fris ruikend meisje zegt tegen haar vriendje, dat zweterig ruikt: ‘Je moet toch eens aan je moeder vragen of je niet wat vaker onder de douche mag, hoor!’ - ‘Kijk maar naar jezelf’, reageert het kereltje snibbig.

Misschien komt de volgende scène de lezer wel bekend voor. ‘Jij bent vanmorgen weer eens vergeten de vuilniszak op de stoep te zetten, terwijl je dat toch beloofd had!’, zeurt het vrouwtje verwijtend als manlief 's avonds thuiskomt. Waarop die geprikkeld reageert met: ‘Moet jij nodig zeggen! Er is al voor de tweede keer van de week geen brood in huis!’ Kortom, kijk naar jezelf en hou je mond. Je hebt geen recht van spreken want je bent niet beter. Je maakt zelf ook fouten!

Dergelijk gekibbel staat meestal bol van schijnargumenten. Oplossen doen ze niets. De logica ervan is soms ver te zoeken. Een andere gesprekstactiek, ontleend aan het voetbalspel, is de bal gewoon terugspelen.

Een scholier mikt zijn lege frisdrankblikje nonchalant in de goot. Een voorbijganger geeft hem een standje met de woorden: ‘Mag je dat thuis ook doen, jonge heer?’ Waarop het rekeltje reageert met: ‘Ik wel! En jij?’

Erg handig in de media om een lastige vraagsteller de mond te snoeren en andere vervelende vragen de pas af te snijden. ‘Denkt u niet dat er een migrantenstop moet komen?’, wil

[p. 35]

de verslaggever van de politicus vernemen. Waarop de geïnterviewde de boot netjes afhoudt met de repliek: ‘Wat denkt u er zelf van?’ M. a.w. ‘Dring maar niet aan, ik zeg lekker niets.’ Zo'n antwoord is doorgaans een afknapper voor een interviewer met weinig pitbullgehalte.

‘In Amerika heet dit Jewish Science’, schrijft de feministe Erica Jong in haar bestseller Het ritsloze nummer. De joodse wetenschap wordt het door antisemieten genoemd. Keer elke willekeurige vraag ondersteboven en maak er een jijbak van. Ik moest denken aan een van de favoriete grappen van mijn opa. Vraag: Waarom toch beantwoorden de joden iedere vraag bijna steevast met een wedervraag? Antwoord: Waarom zouden de joden iedere vraag niet met een wedervraag beantwoorden?¹

In dat citaat van Jong lezen we voor zo'n teruggekaatst verwijt, soms ook een poging tot aardigheid, de term jijbak. Van Dale (1961, 1970, 1976, 1984, 1992, 1995, 1999) omschrijft jijbak als volgt: ‘flauwe beantwoording van een verwijt, spot of hoon, door die rechtstreeks terug te kaatsen naar wie ze geuit heeft: “jammer dat je zo lelijk bent!” - “nou, je bent zelf ook niet mooi” - “hè, wat een jijbak!”’ (in 1961, 1970, 1976 en 1984 voorzien van het label ‘gmz.’ (gemeenzaam) en daarna van het label ‘inform[eel]’). In 2005 wordt dat jij-bak (met koppelteken dus): ‘(informeel) een schertsende of spottende plagerij of verwijt terugkaatsen door ongeveer hetzelfde te zeggen, bv. “jammer dat je zo lelijk bent!” - “nou, je bent zelf ook niet mooi”.’ Het woord moet nog vrij jong zijn, want in Van Dale zesde geheel herziene druk van 1924 stond het nog niet. Sinds de druk van 1992 is ook het werkwoord jijbakken resp. jij-bakken opgenomen.

Verschueren Groot geïllustreerd woordenboek en Verschueren Groot encyclopedisch woordenboek (red. Frans Claes S.J., 1991 en 1996) zeggen van jijbak: ‘[Gemeenzaam] een schertsende of spottende plagerij of een verwijt terugkaatsen door ongeveer hetzelfde te zeggen, bv. “Jij was daarstraks zo laat!” - “Jij was ook niet vroeg!” is een jijbak.’

Waar ligt de oorsprong van dat woord? Hoe dienen we bak in die samenstelling op te vatten? Van Dale Etymologisch Woordenboek neemt jijbak niet op. Ook in de werken over neologismen van Marc De Coster is het lemma niet te vinden. Het Etymologisch Woordenboek (De Vries/De Tollenaere, 2004) neemt wel bak² op: ‘jong woord, afgeleid uit de uitdrukking “iemand een poets bakken”.’ In het eerste deel van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (red. Marlies Philippa, Frans Debrabandere & Arend Quak, 2003) lezen we bij bak²: ‘zn. “grap” Nnl. bak “grap, poets” [1914, Dale]. Afleiding van het werkwoord ► bakken2 in de uitdrukking een poets bakken “een streek leveren”, zie ►poets.’ Ter illustratie neemt ook Van Dale (2005) ‘iem[and] een bak leveren, hem een poets bakken’ op. Bak in jijbak kan dus geinige reactie, woordgrap of poets betekenen, een spiegelreactie in de zin van ‘kijk maar naar jezelf, wat je zegt ben je zelf’.

Zo'n jijbak kan blijkbaar variëren van onschuldige spot, stekelig verwijt of hoon, naar talig dollen, zoals het volgende voorbeeld duidelijk illustreert. De interviewer duwt de nieuwbakken clubvoorzitter de microfoon onder de neus en vraagt belangstellend: ‘Voetbal is oorlog, zegt u. Kunt u dat even uitleggen?’ - ‘Ja, dat kan ik! En u?’, luidt het schalks. Op een meerzinnige vraag van de ondervrager reageert zijn opponent op een geheel ander taalniveau dan de vraagsteller bedoelt. Hij negeert de eigenlijk bedoelde boodschap. Letterlijk betekent kunnen hier: ‘Bent u in staat om dat uit te leggen?’ Een gewoon ja of neen volstaat als antwoord. Maar kunnen is nog geen willen! Hier was de bedoeling wel: ‘Wilt u dat met argumenten en voorbeelden illustreren?’ Neen dus! Zo'n jijbak boort de conversatie de grond in.

In de media is jijbakken vaak ook een manier om een interviewer de gordijnen in te jagen zonder jezelf bloot te geven. Met die truc krijg je wel de lachers op je hand, met het risico dat je na een poos niet meer ernstig wordt genomen.

1 Geciteerd door Mark Baeyens in Taal in stukjes (Standaard Ed. Uitg., 1982, p. 193)