Neerlandia. Jaargang 103

[p. 5]

Media
Ex-staatssecretaris Aad Nuis
Nederland is in veel opzichten kleuriger geworden
● Guido Logie

Na zijn veeleisende baan van staatssecretaris is het voor Aad Nuis weer wennen aan het gewone leven. Hij is inmiddels de 65 voorbij en gaat zich bezighouden met schrijven: ‘Ik wil nu een roman schrijven.’

[p. 6]

Foto: Kippa

Tot voor kort had ik een secretaresse die dat allemaal voor me deed.’ Hij heeft geen auto, doet alles met het openbaar vervoer. In de trein kun je lezen of wat werken. Na de veeleisende baan van staatssecretaris - naar zijn overtuiging de leukste van het hele kabinet: cultuur, media, onderwijs - is het weer wennen aan het gewone leven. Een tweede periode als staatssecretaris zag hij niet zitten. Hij is de 65 voorbij. Hij wil weer achter de schrijftafel zitten, fictie schrijven. En tijd vrij maken om te lezen.

Wat zijn de voornaamste zaken die u gerealiseerd heeft in die vier jaar als staatssecretaris?

‘Drie dingen. Op het gebied van de cultuur - en mijn opvolgers zetten dat godzijdank voort - een veel grotere nadruk op de jeugd. We hebben een programma - cultuur en school - opgezet om te zorgen dat jonge mensen in aanraking komen met de cultuur in zijn volle breedte. Daar zat een beetje de klad in. We brachten de organisaties, het binnen- en het buitenschoolse, weer bij elkaar. Mijn stelling is altijd: je moet jonge mensen duizend dingen laten zien en dan houden ze er misschien twee over die ze mooi vinden. Het programma maakte veel enthousiasme los, zowel bij de scholen als bij de culturele instellingen. Dat begint nu zijn vruchten af te werpen.

Het meest concrete dat we hebben bereikt, is wellicht dat we de monumentenzorg echt uit het dal gehaald hebben. Er is natuurlijk nog geld te kort, dat zal altijd wel zo zijn, maar we hebben er echt een nieuwe impuls aan gegeven. De hele monumentenwereld, die altijd voor een groot deel door de inzet van het particuliere initiatief heeft bestaan, hebben we nieuwe moed gegeven. In ben ik naar Zeeuws-Vlaanderen geweest, naar Hulst. Dat heeft een prachtige basiliek, maar die was vervallen en moest gerestaureerd worden. Een van de eerste zaken die ik met het extra geld deed, was het in Hulst voor mekaar krijgen. Het duurt altijd lang, maar afgelopen maart is de basiliek in volle glorie en officieel heropend.

Het lastigste, politiek gezien, maar waar ik nog iedere dag plezier aan beleef, is de publieke omroep. Die zag er, toen ik aantrad, heel somber uit. In het omroepbestel hebben we negen autonome verenigingen die allemaal zendrecht hebben en samen de publieke omroep vormen. Ze draaiden volstrekt op overheidssubsidie. In de tijd dat Nederland verzuild was, was dat nog niet eens zo'n gek systeem. Iedere zuil had zijn eigen omroep. Het probleem was: hoe verdeel je zendtijd: met centen of met macht? Dat geheel van verenigingen werkte wel aardig, alleen, de mensen raakten losser van die zuilen, zodat het ze niet meer zo veel zei. Ze keken naar de meest populaire programma's. En toen kwam ook de commerciële televisie op. In de wedijver tussen commerciële en publieke omroep was de laatste ontzettend verdeeld, terwijl in andere landen juist de commerciële omroep verdeeld is.

Toen ik begon was er één commerciële omroep, een reus - met lemen voeten, maar dat wist ik toen nog niet - en dan die negen kleine dwergjes die ik bij elkaar moest zien te houden. Dat was de ene kant, en de andere kant was de politiek. Het oude stelsel wordt overeind gehouden door de stevige meerderheid van christen- en sociaal-democraten die allebei sterke banden met bepaalde omroepverenigingen hadden. Ze probeerde ook de commercie eruit te halen, maar dat lukte niet. De liberale VVD was daar langzamerhand tegen. Die wilde nog een heel klein publiek omroepje. Mijn partij D66 nam een soort tussenstandpunt in. Het eerste paarse kabinet was dus over het mediabeleid innerlijk ten diepste verdeeld. PvdA en WD stonden lijnrecht tegenover elkaar. Dat was een aardige klus. Het is toch gelukt, omdat binnen de partijen ook het inzicht doorbrak dat, als we zo doorgingen, dat de ondergang van de publieke omroep zou betekenen. Bij de omroepverenigingen waren er ook mensen die een beetje over hun eigen schaduw heen konden springen. Ik zette het vizier op 2025. Ik vroeg hoe de publieke omroep er dan moest uitzien. Want ook dan zul je zien dat, ook al is de technische toepassing anders, je op die geweldige hoeveelheid elektronische informatie die op de mensen afkomt, je een soort open ruimte moet maken die voor iedereen toegankelijk is, wil je als gewoon staatsburger aangesloten blijven op de samenleving om je heen. Dat blijft een publieke verantwoordelijkheid. Op deze manier kwam er ruimte in de discussie. We maakten een wet die ervoor zorgde dat de samenhang binnen die publieke omroepen veel groter werd, met een centrale directie die in de plaats treedt van de voorzitters van de omroepverenigingen. Vroeger was er aan de top van de omroepen een soort parlement dat geen besluiten kon nemen. Het was voor de programmamakers een hele opluchting. Zij moeten programma's maken en ze hebben een veel groter realiteitsbesef. We brachten dus een

[p. 7]

soort consensus tot stand en een nieuwe organisatie voor de publieke omroep waardoor die er, toen ik wegging, aanzienlijk sterker voorstond dan toen ik aantrad. Nu is net het plan van de nieuwe NOS voorgesteld. De drie televisiezenders zijn behouden en daarbinnen zijn de omroepverenigingen aangebracht. Er is veel meer samenwerking en een soort netidentiteit. Nederland 1 is de familiezender, Nederland 2 is populairder, Nederland 3 is meer een soort avant-gardezender. Het geeft meer duidelijkheid aan die drie zenders.’

Stemt de publieke omroep zijn programma's niet steeds meer en meer af op die van de commerciële? Wordt de publieke omroep niet een soort veredelde commerciële omroep?

‘Het mopperen hoor je hier ook. Iedereen die een programma ziet dat hem niet bevalt, zegt dat het niet goed is. Als je in Nederland door je oogharen naar de commerciële en de publieke omroepen kijkt, zie je wel degelijk een groot verschil in de ernst die gemaakt wordt met de inhoud van het programma. De commerciële omroep zoekt kijkers en maakt daar programma's bij. Als de kijkers afhaken, maakt de omroep een ander programma. De publieke omroep maakt programma's, waarvan deze denkt dat ze goed zijn en zoekt daar de mensen bij. Maar ook de publieke omroep heeft tot taak om voor het publiek te zijn. Voor de vraag in hoeverre je daarin slaagt, moet je voortdurend op je hoede zijn. Je kunt dit nooit met controle vanuit de politiek. Die is daar niet voor ingericht. Kwalitatief goede programma's maken, dat moeten de omroepmensen zelf doen. Ze moeten wel die opdracht hebben: de overheid moet de omstandigheden scheppen, waardoor ze die opdracht na kunnen komen. De meeste programmamakers vinden het veel leuker een goed programma te maken dan een slecht.

Je ziet ook dat de betere commerciële zenders voortdurend proberen om hun product te verbeteren. Het probleem is dat de continuïteit niet gegarandeerd is. Als na een jaar de kijkcijfers niet genoeg stijgen, dan zegt daarboven iemand: ‘Jongens, ophouden.’ Dat moet die man wel. Terwijl de publieke omroep het niet geringe stootkussen heeft van de publieke middelen. Geef de publieke omroep een behoorlijke financiële ruimte om goede programma's te maken en dan is het verder de verantwoordelijkheid van die publieke omroep om dat te doen. Je moet een systeem ontwikkelen dat de programmamakers daarvoor de nodige ruimte geeft. Je moet ze niet voortdurend op de staart zitten, want dan komt er niks van.’

Kwaliteit is een moeilijk begrip. Je kunt dat zeer verschillend invullen.

‘Ik heb daar wel een idee over. Je maakt als programmamaker een programma - het maakt niet uit wat - en je probeert het een zekere diepgang te geven, met de doelgroep in je hoofd. Een voorbeeld. De televisiezender die op het breedste publiek gericht is, Nederland 2, heeft de actualiteitenrubriek Twee vandaag. De journalisten zijn van de Evangelische Omroep en van de Tros. Ik merkte dat die jongens en meisjes, wanneer ze mij ondervroegen, net iets meer in hun hoofd hadden van hun publiek. Ik moest meer oppassen dat ik geen moeilijke woorden gebruikte, ze hadden het gevoel: ‘het moet een beetje begrijpelijk blijven’. Dat was kwaliteit. Als je bij de VPRO zat, Nederland 3, dan had je dat minder. En dat was ook kwaliteit. Dat bedoel ik: weten wat het evenwicht is tussen wat je zelf wilt brengen en wat de mensen kunnen horen. Als je een programma maakt, waarvan je denkt dat het beeldschoon is, maar er is geen hond die ernaar kijkt, dan is het nog wel beeldschoon, maar het is geen goede televisie. Televisie is een medium voor veel mensen.’

Voor een diepgravend interview met bijvoorbeeld Harry Mulisch heb je dan een themazender nodig?

‘Een interview met Harry Mulisch kun je wel degelijk voor een avant-gardezender zo maken dat het voor een groter publiek aantrekkelijk is. Misschien nog wel beter als je een themazender hebt, maar het kan voor een open zender ook. Ik zeg het met zoveel overtuiging, omdat het pas gebeurd is. Er is een televisieprogramma gemaakt over het laatste boek van Mulisch, dat was heel mooi gedaan.

Vanuit de politiek kun je dit niet maken. Je kunt alleen zorgen dat het klimaat ervoor bestaat, dat mensen vanuit financiële en andere belemmeringen niet in de hoek van het makkelijke werk gedrongen worden. Een overheid moet niet te krenterig zijn, en ook niet te bemoeizuchtig, want dat helpt meestal niet.’

Foto: Kippa

[p. 8]

Ziet u iets in een ruim maatschappelijk debat over waar het met de openbare omroep heen moet?

‘Het probleem met zulke debatten is dat ze meestal gevoerd worden door mensen die maar weinig tijd hebben om televisie te kijken. Ze gaan in hun oordeelvorming dus heel incidenteel te werk. Als het eenmaal in iemands hoofd zit dat ‘die’ omroep niks is, dan is ‘die’ ook niks. De Evangelische Omroep heeft heel veel leden, maar weinig kijkers. Veel van de EO-leden kijken ook niet naar die programma's. Hetzelfde geldt misschien ook voor de VPRO. Een beetje Nederlandse intellectueel zal zeggen dat hij de VPRO prachtig vindt, maar de kijkcijfers wijzen uit dat dit niet altijd het geval is. Ik heb meer vertrouwen in de discussies die binnen de omroepwereld zelf worden gevoerd. De wil en het enthousiasme van omroepmensen om er wat van te maken. Je blijft met de twee polen: kwaliteit en bereik.’

Nuis vertelt het verhaal van programmamaker Bart de Graaff (ooit Veronica) die het in zijn hoofd haalde om de procedure te volgen om aspirant-publieke omroep te worden. Iedereen beschouwde het als een grap, maar het lukte De Graaff, die buitengewoon populair is bij de jeugd, om de vereiste 60.000 leden te verzamelen. Nuis besliste toen dat De Graaff aspirant-publieke omroep kon worden. Hij werd daarover ‘zeer ernstig toegesproken’ door presentator Paul Witteman, omdat hij dat gedaan had.

‘De tolerantie voor nieuwe dingen is in Nederland relatief groot. Je kunt het ook zien aan de manier, waarop in Nederland omgegaan wordt met allochtonen en hun cultuur, zonder te willen ontkennen dat er ook spanningen zijn. Neem die dramatische gebeurtenis van de meisjes die door een deur heen doodgeschoten werden door die Turkse jongens. De ouders van de slachtoffers zeiden dat je daar de Turkse gemeenschap niet op aan moet kijken. De Turken liepen daarna mee in een stille optocht tegen zinloos geweld. Dat werd geaccepteerd. Het had tot een soort verharding kunnen leiden.

Er is, zeker onder de jongeren, een grote nieuwsgierigheid naar culturele uitingen van vreemdelingen die naar hier kwamen, en dat maakt het voor die vreemdelingen makkelijker om een plek te vinden in zo'n samenleving. Als ik dat vergelijk met de Nederlandse samenleving van mijn jeugd, toen alles sober, en zwart en wit was: witte smoeltjes en zwarte kleertjes aan... Nederland is in veel opzichten kleuriger geworden.

Als we het terrein van de taal nemen. Vlamingen verwijten Nederlanders vaak - en niet ten onrechte - dat ze zo slordig met hun tal omgaan. Vlamingen weten wat het is als je

Foto: Kippa

die eenmaal kwijtraakt. In de tram in Amsterdam heb je tegenwoordig achterin weer conducteurs en die roepen dan: Waka waka, doorlopen, durchlaufen! Het begin is Surinaams en dat verstaat iedereen. In de taal van Amsterdamse jongeren zijn een heleboel Surinaamse woorden geslopen. Ook van het Engels word je gek in Amsterdam. Als je geen Engels kent, weet je niet om wat voor winkels het gaat. Ik erger er me vaak aan. Maar onder die tolerantie, die houding van: laat maar komen, zit wel degelijk een grote stevigheid van het eigene. Je doet dat niet als je niet zelfbewust bent. Nederlanders hebben zich nooit zo bedreigd gevoeld in hun nationale bestaan en daar komt een soort vrijheid uit. Als je je zeker van jezelf voelt, ben je veel makkelijker. Eerlijk gezegd, Nederlanders zijn toch wel een tamelijk eigenwijs volk, als het erop aankomt.’

U keert nu naar de literatuur terug?

‘Als je weer begint, zijn er altijd ontzettend aardige dingen - van korte adem - die men je vraagt te doen en als je niet oppast, ben je daar de hele dag mee bezig. Dat dreigt nu een beetje. Ik wil nu een roman schrijven. Ik weet niet wat ervan terecht komt, ik heb het nooit gedaan. Ik heb me altijd wel uitgelaten over de romans van anderen. Nu ik het zelf doe, realiseer ik me dat het een heel andere manier

[p. 9]

van schrijven is. Het is een ontdekking. Als je wat ouder wordt, moet je hele nieuwe dingen gaan doen, dat houdt je jong. Zo'n verhaal doet met jou dingen, je hebt het veel minder in de hand. Met poëzie weet je ook vaak niet waar je aankomt, maar dat ligt anders omdat het zo'n korte baan is, het is vaak in één dag af.’

Volgt u nog wat er aan Nederlandse literatuur verschijnt?

‘Een van de leuke dingen die me gevraagd worden, is om voorzitter te zijn van de jury van de Generale Bank-prijs. Voor ik staatssecretaris werd, was ik lid van de jury van de Gouden Uil. Werken voor beide jury's heeft het onschatbare voordeel dat je de boeken van zo'n jaar allemaal in huis krijgt.

Recenseren is veel ingrijpender: het lezen van een boek is één ding, maar erover schrijven is iets heel anders. Als voorzitter moet je alleen maar lezen. Het is in elk geval een gelegenheid om bij te blijven. Daarnaast heb ik de afgelopen jaren een grote interesse opgedaan voor de Zuid-Afrikaanse literatuur. Ik ben in dat land geweest. Het heeft een diepe indruk op me gemaakt. Ik heb het gevoel dat daar heel belangrijke dingen gebeuren, niet alleen voor het land zelf, maar voor de wereld. Lukt het daar, of lukt het niet? Lukt het om daar een samenleving op te bouwen die werkt, of valt het daar uit elkaar? Als je er komt, denk je afwisselend dat ze het redden, en dan weer niet. De energie die erin gaat zitten, de betrokkenheid en het enthousiasme van de mensen, vind ik ontroerend.

Het Afrikaans is een taal die me bekend, maar ook verwant voorkomt. Ik lees graag Afrikaanse literatuur en het verbaast me een beetje dat je in Nederland nog steeds niet echt makkelijk boeken in het Afrikaans kunt krijgen. Ze zijn wel snel in het Nederlands vertaald, maar ik wil ze eigenlijk niet in het Nederlands lezen.

Mijn vrouw heeft de afgelopen maanden het laatste boek van Breyten Breytenbach vertaald. Breytenbach ken ik al heel lang, van toen we in de jaren zestig een anti-apartheidsactie hebben opgezet in Nederland. Het is wel terecht, dat dat boek in het Nederlands verschijnt, want Breytenbach heeft het in het Engels geschreven. Zoals ook dat aangrijpende, nogal schokkende boek Country of my Skull van Antjie Krog over de Waarheidscommissie. Het is wel eerst in het Afrikaans geschreven, maar niet in die taal verschenen. Mijn vrouw merkte dat er onder het overigens uitstekende Engels van Breytenbach iets Afrikaans stak, waardoor je het als Nederlander soms makkelijker hebt om het te vertalen. Het zit in de syntaxis, in zijn manier van schrijven... Afgezien van het feit natuurlijk dat het ook weer vol zit met Afrikaanse woorden.’

Hoe bedreigd is het Afrikaans volgens u?

‘Als je ziet hoe vitaal die literatuur is... Het Afrikaans zal wellicht verder verwijderd raken van het Nederlands. Je hebt het blanke en het bruine Afrikaans. Het blanke kennen we, dat is heel sterk aan banden gelegd. Het bruine zal ongetwijfeld op zijn minst een soort van gelijkwaardigheid krijgen. Ik heb zelf het idee dat het als taal niet zo snel zal verdwijnen. Wanneer mensen emigreren raken ze hun taal kwijt, maar als ze blijven wonen, waar ze wonen, dan houden ze die vast. Het zal een belangrijke taal blijven, omdat er veel mensen zijn die haar spreken. Omdat het hun moedertaal is, maar ook omdat ze belangrijk is en blijft als verkeerstaal. Ik heb zelf de indruk dat het Afrikaans, omdat het een taal van Afrika is, meer uitdrukt van de eigenheid van het land. Als het Afrikaans niet de taal van een omheinde minderheid blijft, maar als het zich echt op straat begeeft, dan kan er veel.’

Moet het Afrikaans vanuit Nederland en Vlaanderen ondersteund worden?

‘Daar moet je niet met klompenvoeten doorheen lopen. De kracht van het Afrikaans is dat het geen Nederlands is, in die positie daar. Het is de taal van het land. Wij hebben er voordeel bij: we kunnen langs de achterdeur in dat land binnen. Je moet de band tussen het Nederlands en het Afrikaans niet overdrijven en benadrukken, want dan wordt het net zo'n vreemde taal als het Engels het is. Ik vind ook niet dat de Taalunie dat zou moeten doen. De Taalunie moet zorgen voor het Nederlands. Het Nederlands is een interessante taal voor Zuid-Afrika, zoals het dat is voor Indonesië; veel oude geschriften zijn in die taal. Je moet voorkomen dat je het Afrikaans reserveert voor die hele boerenwereld, daar moeten we niet aan meewerken. We moeten aan de andere kant gaan zitten en dat vergt een inspanning.’