Neerlandia. Jaargang 102

[p. 36]

Agenda
Mijn vlakke land...
● Christof Pelgrims

In de ochtend van 9 oktober 1978 stierf Jacques Brel in de Parijse voorstad Bobigny aan longkanker. Hij werd 49 jaar. Hiermee verdween één van de meest invloedrijke en succesvolle artiesten die het Franse chanson ooit gekend heeft definitief van de scène. Hoewel, ‘verdween’ is hier niet echt van toepassing. Twintig jaar na z'n overlijden blijft Brel immers ontzettend populair. Dat blijkt uit de talloze verzamel-cd's en video's. Dat blijkt ook uit de invloed die hij nog steeds heeft op de hedendaagse muziek. En dat blijkt ten slotte uit de talrijke hommages en herdenkingen naar aanleiding van de twintigste verjaardag van zijn overlijden.

Jacques Brel werd op 8 april 1929 in Schaarbeek geboren in een Vlaamse familie van industriëlen (zijn ouders waren eigenaar van een kartonfabriek). Jacky, zoals hij in die tijd genoemd wordt, groeit op in het saaie, conformistische milieu van de gegoede burgerij. Dit grijze bestaan wordt enkel doorbroken door de grappen van zijn moeder en door... de Tweede Wereldoorlog. Deze laatste gebeurtenis bepaalde in grote mate Brels afkeer van het militaire geweld en van de Flaminganten die hij in les F - (1977) als achterlijke en gevaarlijke hypocrieten bestempelde.

En de school? Brel ging naar het ‘Collège St.-Louis’. In de toneelgroep van deze school maakt hij voor het eerst kennis met het theater. Maar Jacky was niet bepaald een goede student en na een aantal tegenvallende resultaten wordt hij van het college afgehaald. Dit betekent meteen het einde van zijn onderwijsloopbaan. De jonge Brel gaat dan aan de slag als vertegenwoordiger in het bedrijf van z'n ouders.

In 1947 sluit Jacques Brel zich aan bij ‘la Franche Cordée’, een katholieke jeugdvereniging die optrad voor bejaarden en zieken. Tijdens deze periode schrijft hij zijn eerste liedjes, treedt hij op in een aantal Brusselse cabarets en wordt hij ontdekt door Jef Claessen van Radio Hasselt. In Limburg maakt Brel zijn eerste opname. Dat was in 1953.

Ook Jacques Canetti merkt de talentvolle Brusselaar op en biedt hem een contract aan in Parijs. De 23 jarige Brel, ondertussen getrouwd met Thérèse Michielsen (Miche) en vader van twee kinderen, krijgt er de kans om in ‘Le Théâtre des Trois-Baudets’ -waar ook Georges Brassens (die andere grote chansonnier) debuteerde- op te treden. Hij laat z'n werk in de kartonfabriek voor wat het is en ruilt België voor ‘la ville lumière’. Hij zal nooit meer definitief naar zijn geboorteland terugkeren.

De doorbraak

Ondanks de goede vooruitzichten raakt Brels carrière niet uit het slop. Toch neemt hij in 1954 een eerste langspeelplaat op; de elpee flopt. Een andere miskleun was zijn deelname aan de Grote Prijs voor het chanson in Knokke-Zoute; Brel eindigt er op een laatste plaats, ver na de andere deelnemers. Maar ook elders slaagt hij er niet in om de critici en het grote publiek van z'n talent te overtuigen.

Tot hij in 1957 zijn tweede LP uitbrengt. Het liedje Quand on n'a que l'amour wint ‘le Grand Prix de L'Académie Charles Cros’ en bezorgt hem een ruime publieke belangstelling, vooral bij het (gematigd) katholieke deel van de bevolking. Zij herkennen zich in thema's als vriendschap, broederlijkheid en verbondenheid die Brel in z'n liedjes bezingt.

In 1958 maakt Jacques Brel -naast een derde langspeelplaat- z'n debuut in het ‘Olympia’ in Parijs. Dit is het begin van een ware triomftocht die hem langs alle Europese landen, de Verenigde Staten, Canada, Israël, Noord-Afrika en de USSR voert. Het succes wordt in 1959 nog bevestigd door La valse à mille temps, z'n vierde plaat met hierop onder andere Les Flamandes, Ne me quitte pas en Isabelle.

Met het toenemende succes is ook een thematische verschuiving merkbaar in de chansons van Brel. Aan de vriendschap blijft hij trouw, maar de geïdealiseerde liefde uit de beginperiode evolueert langzaam naar een diepe vrouwenhaat (bijvoorbeeld in Les Biches). Het geloof in God wordt vervangen door sterk antiklerikale gevoelens (Les Bigotes en A mon dernier repas). En het zoetsappige dat zijn chansons lange tijd kenmerkt, maakt plaats voor een krakend anti-conformisme (Les bourgeois).

[p. 37]

Film

Jacques Brel is een vedette, een wereldster. Liedjes als Le plat pays, Madeleine, Les bourgeois en Jef zijn overal te horen, het aantal optredens is indrukwekkend (300 per jaar) en staande ovaties zijn eerder de regel dan de uitzondering.

In 1966, op het toppunt van zijn roem, besluit Brel te breken met optreden. Dat jaar vertaalt hij de musical de man van La Mancha naar het Frans en speelt hierin Don Quichotte, een rol die hem op lijf geschreven is.

Uiteindelijk neemt hij in 1967 afscheid van z'n publiek en van het podium. Hij zal wel platen blijven maken, maar optreden is niet meer bij. Elke vertoning was voor Brel immers een uitputtende slijtageslag omdat hij weigerde gebruik te maken van technische snufjes. En ook z'n bindteksten en vondsten tussen de chansons gebruikt hij slechts één keer.

Eén jaar later kapt Brel volledig met het chanson. Een verregaande ergernis en frustratie kan hiervan de oorzaak zijn. In een interview met Jean Clouzet in 1964 zegt Brel immers al: ‘Het chanson is geen kunst’. Het is een heel arm domein omdat je gebonden bent aan allerlei regels. Probeer maar eens in drie strofes en drie refreinen iets neer te zetten over ‘het kind’.’ Misschien wilde hij daarom nieuwe domeinen verkennen. Het verklaart alleszins zijn overstap naar het theater en de bioscoop.

Langspeelfilms worden vanaf dan Brels nieuwe passie. Z'n eerste rol vertolkte hij in Les Risques du Métier van André Cayatte. Tussen 1967 en 1974 speelt hij in tien films, waarvan hij er twee zelf schrijft en regisseert: Frantz waarin z'n liefde voor België weer naar boven komt en Le Far West, een poëtische evocatie van z'n leefwereld. Deze film flopt.

Kanker

Wanneer z'n laatste film op een mislukking uitdraait, stopt Brel met het professionele leven. Hij koopt een jacht en wil een reis rond de wereld maken. Hij trekt er vijf jaar voor uit. Maar tijdens deze reis stelt men voor het eerst een kankergezwel in de longen vast. Brel moet zijn plannen opbergen en wordt voor het eerst geopereerd.

Eind 1975 trekt hij zich terug op het eiland Hiva Oa in de Markiezenarchipel. Hier zal hij de rest van z'n dagen verblijven. Hij leeft er in harmonie met de natuur en woont er tussen de Polynesische bevolking. Brel zal het eiland enkel nog verlaten voor de opnames van z'n laatste elpee.

Elf jaar na het verschijnen van z'n vorige langspeelplaat verschijnt immers met veel tamtam een nieuw album.

Mensen staan in de rij om de plaat te kopen, de Franse radio besteedt er uren zendtijd aan en de kranten spreken over ‘een uit de dood verrezen Brel’.

De gezondheid van Jacques Brel gaat echter steeds verder achteruit en op 9 oktober 1978 zal hij in de Parijse voorstad Bobigny aan longkanker overlijden. Maar Brel leeft verder in de herinnering van velen. Dat deze chansonnier nog steeds immens populair is, bewijzen de talrijke initiatieven naar aanleiding van de twintigste verjaardag van z'n overlijden. 1998 wordt het jaar van Brel, dat staat vast.

De Brel Blues

Sinds 1 januari 1998 trekt de musicalafdeling van het Koninklijk Ballet van Vlaanderen langs de Nederlandse en Vlaamse culturele centra en schouwburgen met Brel Blues. Deze muziektheaterproductie is een idee van André Ernotte (zie ook Chess, The Sound of Music en Man van La Mancha) en Elliot Tiber (vooral bekend als de man achter Woodstock 1969).

Jo Lemaire, Philippe Robrecht en Erik Wouters brengen, live begeleid, het verhaal van Johanna de dromer, Pieter de kluizenaar en Charles de strijder. Drie oude bekenden die mekaar na jaren opnieuw ontmoeten in een verlaten hotel aan de Noordzee. Drie personages ook, die een afspiegeling zijn van Jacques Brels persoonlijkheid. Allard Blom vertaalde negentien bekende en minder bekende chansons die op een originele wijze in het verhaal verwerkt worden. Voor meer informatie kunt u terecht bij: Koninklijk Ballet van Vlaanderen, tel.: [phone] (B).

‘Ik zing, ik volhard en teken. Mijn naam is Jacques Brel’

Ook het provinciebestuur van Antwerpen wil zijn steentje bijdragen aan de herdenking van Jacques Brel. Daarom wijdt ze, in samenwerking met de v.z.w. Internationale Stichting Jacques Brel, in P.C. Arenberg een tentoonstelling aan deze markante zangeracteur.

Frank Geudens (gedeputeerde Culturele Instellingen van de provincie Antwerpen): ‘Wij zetten Brel een denkbeeldige microfoon voor om hem te laten spreken over zichzelf door het belangrijkste wat hij ons naliet: zijn woorden.’ Die woorden zijn terug te vinden in de teksten van zijn liedjes, interviews en brieven die in deze tentoonstelling verzameld werden. Een beeldrijke expositie is het gevolg.

De tentoonstelling ‘Ik zing, ik volhard en teken. Mijn naam is Jacques Brel’ loopt nog tot 1 maart in P.C. Arenberg, Arenbergstraat 26-28, 2000 Antwerpen., tel.: [phone] (B).

[p. 38]

Brel, le Flamand d'expression française

Hoewel Jacques Brel een Vlaamse vader en een half-Vlaamse moeder had, heeft hij het Nederlands nooit onder de knie gekregen. Al van in de lagere school had hij problemen met de taal en tijdens z'n opleiding in het franstalige ‘Collège St.-Louis’ werd dit alleen maar erger. Zelfs een spoedcursus Nederlands, die hij volgde om in de kartonfabriek van z'n ouders aan de slag te kunnen, bood geen oplossing. De familie Brel woonde bovendien aan de bijna uitsluitend franstalige rue Belgica zodat ook daar het contact met de Nederlandse taal tot een minimum werd beperkt.

Door de collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog groeide bij Brel zelfs een afkeer van al wat enigszins naar Vlaams-nationalisme rook. Die haat klinkt zeer bitter in Les F- (les Flamingant) een chanson dat in 1977, een jaar voor hij sterft, verschijnt op z'n laatste LP. In dit lied zit ook het zinnetje: ‘Wanneer beschaafde Chinezen mij vragen waar ik vandaan kom, dan antwoord ik met tranen tussen mijn tanden: ‘Ik ben van Luxemburg’.

Toch voelt hij zich ook sterk met Vlaanderen verbonden. In interviews zegt hij steeds dat hij Vlaming is, afkomstig uit Zandvoorde -al moet dit vooral geografisch geïnterpreteerd worden. En brengt hij ook onverbloemde odes aan zijn geboortegrond, denk maar aan Le Plat Pays.

(bron: Met tranen tussen zijn tanden, door Pieter Steinz)