Neerlandia. Jaargang 99

[p. 33]

Simon Stevin
Natuurwetenschappen en cultuur in de Nederlanden
De Simon Stevin Leerstoel in Nijmegen
Wim van Heugten

Voor natuurwetenschappen en techniek is in cultuurhistorische beschouwingen doorgaans een bescheiden rol weggelegd. En dat is eigenlijk verwonderlijk gezien de enorme invloed van wetenschap en technologie in de huidige samenleving. Het is dan ook verheugend dat kort nadat bijzondere hoogleraren leeropdrachten op het vlak van de cultuur der Nederlanden in Leiden en Amsterdam hebben aanvaard, recent een leerstoel voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen in de Nederlanden aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen werd opgericht. Wim van Heugten bericht over dit opmerkelijk initiatief.

Een niet onaanzienlijk deel van de culturele uitstraling van een land vindt plaats door persoonlijke contacten, die ontstaan als gevolg van internationale samenwerking. Daarbij spelen vooral academici met een technische en natuurwetenschappelijk achtergrond een belangrijke rol. Die contacten komen meestal buiten de directe werkzaamheden tot stand: tijdens een informeel etentje na een dag vergaderen of als gast van een collega. De onderwerpen, die dan de revue passeren, liggen doorgaans op (kunst)historisch, cultureel of politiek vlak. Fransen en Italianen blijken naast hun vak- en dossierkennis ook een grote culturele eruditie te bezitten; zij zijn in staat hun land en cultuur met verve te etaleren. Voor Nederlandse en Vlaamse academici is dat eerder uitzondering dan regel.

Enerzijds is dat een gevolg van het onderwijssysteem waarin voor kunst en cultuur weinig tijd beschikbaar is. Ook kan de eigen kunst en cultuur nauwelijks op belangstelling van ‘technocraten’ rekenen. Anderzijds blijkt ook de loop van de geschiedenis van de Lage Landen, en vooral dan de Scheiding na 1585, een grote rol te spelen. Sprekend over middeleeuwse kunst en cultuur blijken de Nederlanden nog wel een thema. Maar de culturele situatie van na de Scheiding is voor de leek verre van duidelijk. Zo is het voor een goedwillende natuurwetenschapper bijna onmogelijk om de vooroordelen op literair gebied - bijvoorbeeld dat de Lage Landen geen letterkunde van enig niveau zouden hebben - te weerleggen. Meestal moet hij op vragen in die richting het antwoord schuldig blijven.

Btevin

Datzelfde geldt ook voor het eigen vakgebied, de natuurwetenschappen. Vele Europese technici, fysici en chemici kennen wel de naam en betekenis van een Leonardo da Vinci, Tycho Brahe of Vieta, maar weten, evenals hun Vlaamse en Nederlandse collega's nauwelijks iets over de hoge vlucht die de natuurwetenschappen in de Lage Landen tijdens de 16e en 17e eeuw nam en waarmee namen als Simon Stevin, Christiaan Huyghens of Snellius verbonden zijn. De huidige natuurwetenschapper blijkt vaak geen zicht te hebben op de Nederlandse wortels van zijn boeiend vakgebied.

Leeropdracht

In dit licht heeft de Stichting Noord en Zuid enige tijd geleden het initiatief genomen voor een bijzondere leerstoel over de geschiedenis van de natuurwetenschappen in de Nederlanden. Deze leerstoel is niet ondergebracht bij een Letterenfaculteit of afdeling Cultuurwetenschappen maar bij de Faculteit der Natuurwetenschappen van de Katholieke Universiteit van Nijmegen. Door inpassing in het curriculum voor de jongerejaars

[p. 34]

Simon Stevin heeft de wiskunde en meetkunde vernederlansd. Daarom spreken we nu nog over ‘driehoek’, ‘loodlijn’, ‘zwaartepunt’ en noem maar op

studenten, hoopt men de toekomstige natuurwetenschappers kennis van typisch Nederlandse aspecten van de natuurkunde mee te geven.

Uitgangspunt voor de leeropdracht vormt het besef dat de technische en natuurwetenschappelijke ontwikkelingen in de 16e en 17e eeuwse Lage Landen in een Europees kader onderbelicht blijven. Het geestelijk klimaat van de Renaissance vormde het kader waarin een groot aantal geleerden en ingenieurs prestaties leverden op zeer hoog niveau. Te denken valt, naast de reeds genoemde Simon Stevin, Christiaan Huyghens en Snellius, aan Anthonie van Leeuwenhoek, Wenzel Cobergher en Jan Baptist van Helmont. Tegelijkertijd voltrokken zich op politiek vlak grote veranderingen: de moderne en welvarende Nederlandse statenbond - de Bourgondische Kreits van 1548 - raakte spoedig in conflict, hetgeen leidde tot een scheuring tussen Noord en Zuid. Deze turbulente periode bood aan velen nieuwe uitdagingen en kansen, die tot grootse resultaten hebben geleid.

De leeropdracht is ruim geformuleerd en gericht op het bekendmaken van de rol en betekenis van de belangrijkste Noord- en Zuidnederlandse geleerden, vooral uit de periode tussen 1550 en 1700. De nadruk ligt bij de specifieke achtergronden en het geestelijk klimaat in de Nederlanden van die tijd en de leeropdracht dient gericht te zijn op een bespiegeling van de bijdrage van de Lage Landen aan de ontwikkeling van de Europese moderne wetenschappen.

Prof. dr G. Vanpaemel

Tot bijzonder hoogleraar op deze bijzondere leerstoel te Nijmegen werd onlangs Prof. dr G. Vanpaemel uit Brussel benoemd. Hij combineert deze functie met een leeropdracht aan de Economische Hogeschool Sint Aloysius te Brussel. Zijn huidige onderzoeksprojecten betreffen onder meer de wetenschapsgeschiedenis in de Lage Landen in de periode 1600-1940.

Als een belangrijk aandachtspunt ziet Prof. Vanpaemel de wisselwerking tussen cultuur en natuurwetenschappen. Wetenschap en techniek hebben denkkaders geschapen van waaruit naar de ons omringende werkelijkheid maar ook naar onszelf wordt gekeken, gedachten ontwikkeld worden en beslissingen genomen, ook buiten het vakgebied, in het maatschappelijk leven van alledag. Een ander aspect dat hij hoopt te behandelen is het ontstaan van de natuurwetenschappen in de westerse wereld, waar de belangrijkste culturele wortels liggen. Daarop hebben de Nederlanden door hun centrale positie grote invloed gehad. Ingebed in een welvarende stadscultuur, met relatief kleine afstanden tussen de verschillende centra en gelegen op een plaats waar handels- en kennisstromen samen kwamen, heerste er een gunstig ‘microklimaat’ voor wetenschap en techniek. De verwerking van deze invloeden geschiedde op een vaak opvallende manier en heeft geleid tot grensverleggende visies. Daarnaast heeft het open karakter en de relatief grote zelfstandigheid van de Nederlandse gewesten, daarbij niet geremd door de knellende banden van een groot staatsverband, positief gewerkt, aldus Prof. Vanpaemel.

Tijdens een academische zitting op vrijdag 8 december jl. heeft Prof. dr G. Vanpaemel zijn ambt te Nijmegen aanvaard met het uitspreken van een rede getiteld: Een standbeeld voor Simon Stevin; wetenschap en cultuur in de Nederlanden.