Neerlandia. Jaargang 98

[p. 102]

Eigen woordenschat karakteristiek voor Surinaams-Nederlands
Bemoei niet met mijn zaken
door Clarisse Buma

Wie als Nederlander Suriname (plusminus 400.000 inwoners) bezoekt zal merken dat je er met je eigen taal goed terecht kunt. Het overgrote deel van de bevolking spreekt Nederlands en het levert dus weinig problemen op jezelf verstaanbaar te maken. Toch is het Nederlands dat in Suriname wordt gesproken anders. In zijn aardige boek ‘De kortste weg naar Langatabbetje’ laat Wim Noordegraaf, de voormalige correspondent van de Volkskrant, zien dat je als Nederlander soms zelfs met je oren staat te klapperen. Een voorbeeld:

‘Die man wilde nog dokken, maar ik heb hem geschreeuwd. Hij is kroeket toch? Hij weet dat zijn jongen die gezondheidsbril van tante heeft weggedragen. Hij lag in de voorzaal.’

In ‘gewoon’ Nederlands staat er: ‘De man wilde weglopen, maar ik heb hem een grote mond gegeven. Hij is onbetrouwbaar. Zijn zoon heeft tantes bril uit de woonkamer gestolen’.

In Suriname wordt Surinaams Nederlands (SN) gesproken, een variant van het Algemeen (Beschaafd) Nederlands (AN). Noordegraaf wil met zijn voorbeeld aangeven dat het SN soms absoluut onbegrijpelijk voor de buitenstaander kan zijn. Maar in de praktijk komen dergelijke ideaaltypische voorbeelden, waarbij vrijwel alle Nederlandse woorden zijn vervangen door een Surinaamse variant, bijna nooit voor. Wel zal de ene Surinamer meer SN-elementen in zijn taal verwerken dan de ander. Dat heeft trouwens ook te maken met de omstandigheden. In de huiselijke kring wordt meer SN gebezigd dan in formele situaties.

Het is niet verwonderlijk dat in onze voormalige kolonie een andersoortig Nederlands kon ontstaan. Taal is nu eenmaal altijd in beweging, zo ook in Suriname. De geïsoleerde ligging, de tropische omgeving (er zijn woorden nodig voor zaken die in het koude Nederland niet bekend zijn) en de immigratie van vreemde volken deden de rest. Lange tijd werd overigens het bestaan van het SN ontkend. Kinderen moesten zo netjes mogelijk Nederlands spreken. AN dus. Nu is het bestaan van SN algemeen geaccepteerd.

Klas van de Louiseschool, meisjes - MULO in Paramaribo. (foto C. Buma)

Het SN verschilt in een aantal opzichten van het AN. Het meest opmerkelijk is dat bij de woordenschat. Daarnaast is de uitspraak anders. Surinamers gebruiken een zogenaamde bi-labiale ronde w, zoals in de Engelse woorden ‘woman’ en ‘why’ en een tongpunt-r, die voorin de mond ligt. Verder klinkt in Suriname de g wat zachter. Het is geen Zuid-Nederlandse of Vlaamse g, maar hij is wel minder schraperig dan de Noordnederlandse g. Vooral hoorbaar bij de gesproken media zijn de klemtoonverschillen. De nieuwslezer van Radio Apintie heeft het over Surinaams Nieuws Agéntschap en een reclamespot op TV prijst de Ruime Parkeergelégenheid aan van een meubelpaleis, waarbij de klemtoon op ‘le’ ligt in plaats van op ‘keer’.

Ook zijn er grammaticale verschillen. Bij wederkerige werkwoorden blijft het wederkerig voornaamwoord vaak achterwege.

‘Bemoei niet met mijn zaken’ in plaats van ‘Bemoei je niet met mijn zaken’.

Ook het woordje ‘er’ wordt nogal eens weggelaten: ‘Hij houdt een auto op na’. Daarnaast zien we dat sommige werkwoorden van transitief ineens intransitief worden of omgekeerd: ‘Hij schreeuwt mij’ in plaats van ‘Hij schreeuwt tegen mij’.

Overigens bestaat er geen overeenstemming over wat nou (goed) SN is en wat niet. Het SN als zodanig bestaat immers niet, omdat het niet gestandaardiseerd is en daarin schuilt meteen het grote probleem voor het onderwijs. ‘Leraren weten eigenlijk niet wat ze goed en fout moeten rekenen. Het kan gebeuren dat een leerkracht bij een bepaald kind altijd iets fout heeft gerekend, terwijl de leraar van een hogere klas bij dat zelfde

[p. 103]

kind dezelfde “fout” goed rekent’, zegt de neerlandica mevrouw E. Essed-Fruin, die als docent verbonden is aan de lerarenopleiding IOL in Paramaribo. ‘Leraren weten dus eigenlijk niet waar ze aan toe zijn’. Volgens haar zal het door elkaar gebruiken van lidwoorden, wat veel in Suriname gebeurt, zonder meer fout worden gerekend. Evenals het gebruik van verkeerde woorden en woorden die niet bestaan. Ook het spreken van SN met een uitgesproken groepsaccent (bij voorbeeld een Javaans of Hindustaans accent) wordt als fout bestempeld. ‘Maar ten opzichte van de woordkeus zijn we zeer ruim’.

Boulanger

Juist die typische SN-woorden maken het Nederlands dat in Suriname wordt gesproken zo karakteristiek. Niet voor niets heeft J. van Donselaar 6600 woorden in zijn Surinaams-Nederlandse woordenboek (1989, tweede druk) opgenomen. Woorden die in Nederland niet (of niet meer) gangbaar zijn of alleen in een andere betekenis.

Volgens Van Donselaar heeft het ene SN-woord een grotere algemeenheid dan het andere. Sommige woorden worden door iedereen gebruikt, zoals boulanger (aubergine), manja (mango), baden (douchen), gasoline (benzine), soela (stroomversnelling), val (waterval), granman (opperhoofd), soft (frisdrank) en buitenvrouw (maitresse). Andere SN-woorden hoor je minder vaak: beestachtig (schandalig), voeteren (lopen), mode maken (zich opdoffen) en krinskin (gelukkig toeval).

Veel Surinaams-Nederlandse woorden komen uit het Sranan Tongo, de lingua franca die vooral op straat en in informele situaties wordt gesproken. Bij voorbeeld soela en granman. Uit het Engels komen de woorden flashlight (zaklantaarn) en slide (dia). Doni (dubbeltje) is terug te vinden in het Sarnami (Hindustaans) en ook het Javaans, Chinees en Karaibs (een Indianentaal) hebben hun bijdrage geleverd.

‘Men is wat het Nederlands betreft hier helemaal niet puristisch. In Nederland probeert men nog wel eens een Nederlands woord te zoeken in plaats van een leenwoord uit een andere taal, maar hier zeker niet. Het Nederlands wordt toch meer als een gebruiksartikel gezien en niet als iets van de mensen zelf’, aldus Essed.

Naast de leenwoorden uit andere talen, kent het SN ook woorden die betrekking hebben op zaken die men in Nederland eenvoudigweg niet kent. Bij voorbeeld witzand (bepaalde bodemsoort), frangipane en tienuursklokje (plantensoorten), districtscommissaris (hoogste bestuurlijke ambtenaar van een district) en pom (gerecht). Ook hoor je in het SN woorden die in het AN niet meer gangbaar zijn, zoals valies (koffer), borstrok (hemd) en hobbelstoel (schommelstoel). Volgens Van Donselaar zou het best wel eens kunnen dat met name zendelingen en missionarissen als gevolg van hun vermoedelijk conservatieve taalgebruik, een belangrijke rol hebben gespeeld bij het doorgeven van deze ouderwetse woorden. Zij zijn wellicht ook verantwoordelijk voor de invoer van typisch Vlaamse en Zuid-Nederlandse woorden, zoals toespijs (broodbeleg, vlees of vis bij de warme maaltijd).

De ‘juffrouw’ voor het schoolbord.
(foto C. Buma)

Standaardisatie

Hoewel met name vanuit het onderwijsveld herhaaldelijk is aangedrongen op standaardisatie van het SN, is daar nog steeds geen begin mee gemaakt. Essed: ‘Zoiets moet van bovenaf komen. Vanuit de regering. We hebben het als taalkundigen en leraren wel verschillende keren voorgesteld, maar het is er nooit van gekomen. Ik vind standaardisatie erg belangrijk, zodat men in het onderwijs weet waar men aan toe is’.

Tegenstanders menen overigens dat standaardisatie de positie van het toch al geïsoleerde Suriname nog verder kan bemoeilijken. Laat je het Nederlands daarmee niet definitief los? vragen ze zich af. Essed meent van niet. ‘Je kunt juist zeggen: dit en dat is essentieel in het AN, dat moet je dus vasthouden, terwijl je bij de woordkeus en het gebruik van werkwoorden een grotere mate van vrijheid kunt toestaan. Maar je moet er wel voortdurend rekening mee houden dat het SN en AN wederzijds verstaanbaar moeten zijn.

Overigens is het AN in Nederland ook nooit gestandaardiseerd, zegt Essed. ‘Althans nooit officieel. Er zijn wel grammatica's, maar die zijn beschouwend. Ze geven geen regels voor wat goed en fout is. Maar tot nu toe is dat nooit echt een probleem geweest, want er is sprake van een ingebouwde standaard; dat wat de beschaafde Nederlander goed vindt is goed. Maar hier in Suriname is er geen communis opinio, want je zit hier met mensen die uit Nederland komen en anderen die hier zijn opgegroeid, waardoor sprake is van een onduidelijke situatie. De laatste tijd beginnen er trouwens ook in Nederland grammaticaboekjes te komen met wat goed is en wat fout. Ik bedoel dan de grammatica's voor anderstaligen, vaak migrantengroepen, die Nederlands willen leren, maar dat is echt iets van de laatste tientallen jaren’.

Essed verwacht niet dat we in Suriname uiteindelijk naar een soort Zuid-Afrikaans toegaan. ‘Eigenlijk zou je dat alleen maar met een onderzoek kunnen vaststellen’, zegt Essed, ‘maar mijn voorlopige indruk is dat we die kant niet opgaan.

[p. 104]

Barricaderen en barricade. Het verschil tussen het werkwoord en het zelfstandig naamwoord wordt uitgelegd.
(foto J. Buma)

Daarvoor zijn de banden met Nederland nog veel te hecht.’ En het SN bewust verder ontwikkelen als een eigen taalvariant? Essed: ‘Je zou in ieder geval de mensen de vrijheid moeten laten om de taal die ze gewoon zijn in het dagelijks leven te spreken, ook te schrijven. Sommige Surinaamse schrijvers doen dat ook, want anders krijg je een heel kunstmatige taal en dat leest onnatuurlijk en dan kan de Nederlandstalige literatuur in Suriname zich ook niet ontwikkelen.

Clarisse BUMA is correspondente voor het Algemeen Dagblad in Suriname.

(Dit was het tweede deel van een serie van drie artikelen over de positie van de Nederlandse taal in Suriname).

Geraadpleegde literatuur:
Donselaar, J. van 1989. Woordenboek van het Surinaams-Nederlands, Muiderberg.
Noordegraaf, W. 1992. De kortste weg naar Labgatabbetje, Amsterdam.
Gobardhan-Rambocus, L. 1988. Taalbeleid en taalsituatie in Suriname tijdens het Statuut. Doctoraalscriptie Algemene Taalwetenschap, Rijksuniversiteit Utrecht.

Landenreeks: Suriname

Suriname is een Nederlandse creatie. Slechts een paar duizend Indianen kunnen zich erop beroepen de oorspronkelijke bewoners van het land te zijn. Creolen, Hindostanen, Javanen en de andere bevolkingsgroepen werden al dan niet onder dwang naar de ‘volksplanting’ Suriname gebracht. Dat werkt tot op de dag van vandaag door.

Sinds de jaren veertig bestaat er een Surinaamse droom: de droom dat in het vruchtbare land, dat rijk is aan natuurlijke hulpbronnen, een multiculturele, harmonieuze en welvarende samenleving kan worden opgebouwd. De onafhankelijkheid van 1975 paste in dat beeld. Maar het verschil tussen droom en werkelijkheid is altijd groot geweest. Zo groot, dat zeer veel Surinamers hun land hebben verlaten en hun droom proberen te verwezenlijken in Nederland. Deze emigratie gaat nog steeds door.

De schrijvers woonden jarenlang in Paramaribo. Zij observeerden hoe de Surinamers soms soepel, dan weer met moeite hun toekomstverwachtingen aanpasten aan de harde werkelijkheid. Hun ervaringen legden ze neer in een boeiende beschrijving van de sociale en politieke positie van de bevolkingsgroepen, van het ‘gehossel’ in het dagelijkse - economische - leven en van de situatie in het binnenland.

Landenreeks Suriname, Marie-Annet van Grunsven en Wim Noordegraaf, uitgever: Kon. Inst. voor de Tropen Amsterdam. ISBN 90 6832 312 1 fl. 14,90/295,-BEF.