Neerlandia. Jaargang 98

[p. 96]

Eenheid op papier
De Nederlanden in Kaart, van Keizer Karel tot Willem I

Tentoonstelling in Leuven van 5 oktober tot 4 december 1994

De kartografie van de Nederlanden in hun geheel, omvattende alle XVII Provinciën, ofwel het huidige België, Luxemburg en Nederland samen is een even veronachtzaamd thema als de eenheid der Nederlanden zelf. Bij velen zowel in het verleden als in het heden kreeg en krijgt zij niet de belangstelling die zij verdient. Weliswaar is er door de vervaging der grenzen en door activiteit in Benelux-verband een nieuwe kans ontstaan deze belangstelling te verlevendigen, er is alle aanleiding ook door middel van een tentoonstelling van de ‘Eenheid op papier’ de klemtoon te leggen op de samenwerking der Lage Landen bij de Zee die in de toekomst wel eens belangrijker zou kunnen worden dan wij nu vermoeden. Een dergelijke tentoonstelling is nog nooit gehouden.

Nederland interesseerde zich alleen voor het Noorden, België alleen voor het Zuiden. Ten onrechte. Er zijn vier gewichtige redenen, waarom die kartografie der XVII Nederlanden van bijzonder groot belang was en is. In de eerste plaats omdat het ontstaan van het Nederlandse gemenebest in de geschiedenis vrijwel samenvalt met het ontstaan van gedrukte kaarten in het algemeen; omdat alle overzichtskaarten van de Nederlanden tot het midden van de zeventiende eeuw, op enkele uitzonderingen na, kaarten van de XVII Nederlanden waren; omdat de Nederlandse kartografie in die jaren een beslissende invloed heeft gehad op de kartografie in de gehele wereld; en tenslotte omdat de kaarten der XVII Nederlanden tot de mooiste behoren die ooit zijn gegraveerd en uitgegeven.

De kartografie der Nederlanden vindt haar oorsprong in Leuven, waar in het begin van de 16de eeuw twee belangrijke fenomenen in de Europese geschiedenis samenvielen: de opbloei van de wiskunde en de exacte wetenschappen aan de universiteiten en het ontstaan van de moderne staatsgedachte. In Leuven, de enige universiteit die de Nederlanden in die jaren rijk was, troffen elkaar drie jonge lieden uit diverse hoeken van de Nederlanden die naar verbetering streefden van de kennis van de aarde en van het heelal en die er een wiskundige methode leerden kennen (waarschijnlijk op instigatie van de Duitse geleerde Sebastian Münster) om gedeelten van het aardoppervlak in kaart te brengen: de zogenaamde driehoeksmeting of triangulatie. De ene jongeman kwam uit Dokkum in het hoge Noorden en heette Jemme Reinierszoon; de tweede met de naam Gerard Kremer uit Rupelmonde en de derde heette Jacob en kwam uit Deventer. Het was in die tijd een verplichting zich aan de universiteit in te schrijven in het Latijn en met hun Latijnse namen: Gemma Frisius, Gerardus Mercator en Jacobus a Daventria zijn zij de geschiedenis ingegaan.

De Nederlanden werden in die jaren ook door een jongeman bestuurd die in Gent was geboren en op negentienjarige leeftijd keizer werd van het Heilige Roomse Rijk. Karel V was een man uit twee werelden: de oude Middeleeuwse wereld van eenheid van Kerk en Rijk en de nieuwe van de naar centralisatie en secularisatie strevende moderne staatsgedachte. In het kader van deze moderne staatsinrichting paste de vervaardiging van exacte overzichtskaarten van het land wonderwel en Jacob van Deventer, de ‘doener’ van de drie, kreeg de overheidsopdracht de Nederlandse provinciën met zijn moderne methode in kaart te brengen. Hij begon met Brabant, zwierf twee jaar lang over heel Brabant van toren naar toren en van molen naar molen om zijn metingen te doen en leverde in 1536 de kaart van het hertogdom in. Daarmee begon de Nederlandse kartografie. Omstreeks 1547 waren de noordelijke provinciën gereed en omdat twee kaartmakers uit Bergen in Henegouwen de zuidelijke provinciën hadden getekend, was het voor het eerst mogelijk een overzichtskaart van de gehele Nederlanden te maken. Welk een omwenteling dit betekende blijkt bij vergelijking van het oudste kaartje van de Nederlanden dat wij kennen - een kaartje van een Italiaan uit 1548 - met het nieuwe kaartje op basis van Van Deventer's provinciekaarten uit ca 1567, beide op de tentoonstelling aanwezig.

Geheel in strijd met de opvatting dat de zuidelijk en de noordelijke Nederlanden in de Tachtigjarige Oorlog zijn uiteengevallen, omdat zij in wezen van elkaar verschilden en eigenlijk niet bij elkaar hoorden, is het feit dat er tot 1600 niet één overzichtskaart van de Nederlanden is gemaakt die niet alle XVII Provinciën omvat en dat er vóór 1648 - het jaar van de officiële onafhankelijkheidsverklaring van de noordelijk Nederlanden - slechts drie kaarten bekend zijn van de noordelijke Nederlanden apart. Er verschenen echter tientallen van de mooiste kaarten van de XVII Provinciën, zowel op atlas-formaat als grote wandkaarten die menigmaal in de huizen van de welgestelden voor wanddecoratie werden gebruikt, zoals op schilderijen uit de Gouden Eeuw te zien is. Als Noord en Zuid zich zo van hun eigenheid en van hun onderling verschil bewust waren geweest hadden zij veel vroeger kaarten van het eigen land gemaakt en te koop aangeboden. Kaarten worden immers vervaardigd om ze te verkopen en wat het publiek wil, levert de uitgever of de drukker. Van de zuidelijke Nederlanden

[p. 97]

BLEAU, ATLAS MAIOR In 11 delen, 1664.

komen pas in de tweede helft van de zeventiende eeuw aparte kaarten op de markt en dan nog maar zeer mondjesmaat.

De Nederlandse kartografie was in haar oorsprong een zuidelijke aangelegenheid. Zij speelde zich voor het overgrote deel in Antwerpen af en de eerste atlas in de moderne zin van het woord die in de wereld verscheen, danken wij aan de Antwerpenaar Ortelius in 1570. Ook de atlas van Mercator, de man die het woord ‘atlas’ voor zo'n uitgave bedacht en wiens vierhonderdste sterfjaar wij in 1994 gedenken, en de atlas van Gerard de Jode vormden samen met de uitgave van Ortelius de basis van alle atlas-edities die nadien verschenen zijn.

De val van Antwerpen die de scheiding der Nederlanden goeddeels bezegelde, verlegde het zwaartepunt van de Nederlandse kartografie naar het Noorden en wel voornamelijk naar Amsterdam. Onbewust heeft Mercator daartoe een beslissende bijdrage geleverd. Een uit Vlaanderen gevluchte graveur, Jodocus (Josse) Hondius die in 1593 de wijk nam naar Amsterdam, kocht uit de erfenis van Mercator alle koperplaten op en begon daarmee een grote atlas-editie die tenslotte tot elf delen met ongeveer 500 kaarten zou uitgroeien. Zijn initiatief was tevens de oorzaak van de opkomst van het huis Blaeu, omdat het verschijnen van de Mercator-Hondius-atlas Willem Blaeu deed besluiten ook een atlas-uitgave te starten. Uit de felle concurrentie van beide uitgevershuizen groeide ook Blaeu's elfdelige reuzen-atlas. Hun beider atlas-uitgaven zijn ook voor de moderne geografisch geïnteresseerde nog altijd het hoogtepunt van de zeventiendeeeuwse Noord-Nederlandse kartografenschool.

Naast Hondius als geograaf en graveur was de meest vooraanstaande uitgever van kartografisch materiaal in Amsterdam vóór 1610 de zuid-Nederlandse Brabander Cornelis Claesz uit Overijse. Deze beiden hebben samen de grondslag gelegd voor heel de roemrijke kartografische ontwikkeling in de Republiek der XVII Provinciën.

In een tentoonstelling van meer dan 150 van de oudste, belangrijkste en mooiste kaarten van de XVII Provinciën wordt dit alles aanschouwelijk uitgebeeld: cosmografie, landmeetkunde, tekenen graveerkunst, artistieke creativiteit in versiering, belettering, inkleuring en drukkunst, zij alle vormen de veelzijdige aspecten van deze rijke expositie. Uiterst zeldzame kaarten en atlassen die nooit voor het publiek te zien zijn geweest, laten in chronologische volgorde zowel de wetenschappelijke als de technische en kunstzinnige ontwikkeling zien. Bovendien worden in deze tentoonstelling voor het eerst alle kaarten van de Nederlanden in de vorm van een leeuw bijeengebracht, de zogenaamde ‘Leo Belgicus’. Ook de grote geschiedwerken van die tijd zoals de eerste beschrijving van de Nederlanden van Ludovico Guicciardini, die vijfentwintig verschillende uitgaven in vijf verschillende talen beleefde; het eerste oorlogsverslag van de Nederlandse vrijheidsoorlog van de Oostenrijker Michael Aitsinger, de man die de ‘Leo Belgicus’ bedacht, en zijn boek ‘De Leone Belgico’ noemde en vele andere van kaarten voorziene edities over de bewogen gebeurtenissen in de Nederlanden van die tijd zijn in de tentoonstelling opgenomen.

Iedereen die zich voor de geschiedenis van de Nederlanden interesseert, zal in deze tentoonstelling bevestigd zien, dat de Eenheid op Papier langer dan de meesten denken een levende historische werkelijkheid is geweest die ook voor de toekomst nog iets te betekenen kan hebben.

Mr H.A.M. VAN DER HEIJDEN

De tentoonstelling wordt gehouden in de Predikherenkerk, O.L.-Vrouwstraat te Leuven.

Openingstijden
dinsdag tot en met donderdag van 9.30 uur tot 17.30 uur vrijdag
van 9.30 uur tot 21.30 uur zaterdag en zondag
van 13.30 uur tot 18.30 uur (gesloten op maandag en op 1 november)

Toegangsprijs
Bfr 200

Voor informatie over rondleidingen (groepen en individueel) en aangepaste toegangsprijzen kunt u bellen met het tentoonstellingssecretariaat, Brusselsestraat 63, 3000 Leuven, tel. [phone], fax [phone].

In de prijs is voor elke bezoeker een brochure begrepen, die een leidraad is voor de tentoonstelling.