Neerlandia. Jaargang 98

[p. 90]

Helpt de Europese erkenning als regionale taal?
Het Nederduits tussen taaluitbouw en taalsterfte
door Ludger Kremer

In januari jl. werd in de Duitse Bondsdag een motie aangenomen om het Nederduits op de Europese charta van regionale of minderheidstalen te plaatsen. Als erkende regionale taal zal het de bijzondere bescherming genieten door de regeringen van de op cultureel gebied autonome Noordduitse ‘Bundesländer’ (cfr. Wirrer 1993). Deze officiële erkenning betekent het hoogtepunt in een lange en moeizame geschiedenis van teloorgang en herwaardering van deze (streek)taal.

Sinds enige tijd al wordt er in Duitsland, vooral in het noorden, hevig gediscussieerd over de status en de toekomst van het Nederduits, dat in vroegere tijden de oostelijke buur- en zustertaal van het Nederlands is geweest, maar dat tegen het einde van de 17de eeuw onder druk van het Hoogduits zijn culturele functies bijna volledig was kwijtgeraakt. Vandaag wordt de benaming ‘Nederduits’ alleen nog maar als verzamelnaam voor de verschillende Noordduitse dialecten ten noorden van een lijn Sittard-Düsseldorf-Kassel-Berlijn-Frankfort/Oder gebruikt. Zij verschillen van de Middel- en Opper-duitse dialecten en van de Duitse standaardtaal vooral door het feit dat zij - zoals het Nederlands en de overige Germaanse talen - de tweede of Hoogduitse klankverschuiving niet hebben meegemaakt (cfr. Sanders 1982).

In de discussie wordt er dikwijls gewezen naar de enorme vooruitgang die het Nederduits heeft kunnen boeken tijdens de laatste decennia in tal van culturele functies. Maar daarnaast is - paradoxaal genoeg - telkens weer sprake van de nakende dood, het uitsterven of de ‘zelfmoord’ van het Nederduits. Inderdaad zijn dit de twee kanten van de medaille

Overzicht van de Nederduitse dialecten (ontleend aan Sanders 1982, p. 240).

die bekeken moeten worden indien er over het Nederduits gepraat wordt.

Kijk op het verleden

Het Nederduits hoort ongetwijfeld bij die groep van Europese talen die door ‘snelle taalsterfte’ bedreigd worden, zoals het lers, het Occitaans, het Fries (in Noord-Duitsland) of het Rhetoromaans. ‘Snelle taalsterfte’ is ‘een dramatische versnelling van het uitstervingsproces, veroorzaakt door ingrijpende politieke en maatschappelijke veranderingen’ (Uhlenbeck 1993: 23). Het Nederduits vormt een bijzonder droevig geval omdat het op een bijzonder mooi verleden kan bogen: het bezit enkele van de oudste en voor deze periode belangrijkste, in de volkstaal geschreven literaire werken in Duitsland, zoals de oudsaksische Heliand en de Genesis, of de Middelnederduitse Sassenspegel, de Uhlenspegel, de Reinke de Vos of de Keulse Bijbel. Het mag ook bogen op een aanzienlijke geografische spreiding en politieke betekenis als de voertaal van de Hanze. Tot het Nederduits wordt in die tijd - voordat de Utrechts-Hollandse invloed zich deed gelden - ook nog de taal van de IJsselsteden en het hele Saksische gebied van hedendaags Nederland gerekend, dat dus deel uitmaakte van een brede overgangszone tussen Utrecht in het westen en de Wezer in het oosten (cfr. Niebaum 1986: 17). Als taal van de Hanze werd het Nederduits gedurende de 14de en 15de eeuw tot de lingua franca van heel Noord-Europa, en oefende het een grote invloed uit op de Skandinavische talen.

Maar tot de geschiedenis van het Nederduits hoort eveneens de lange periode van achteruitgang sinds het einde van de 16de eeuw, tot het zowat tweehonderd jaar geleden als schrijftaal ophield te bestaan. Sindsdien heeft het in een diglossie-constellatie - als ‘low variety’, met het Hoogduits als ‘high variety’ - alleen nog een dialectaal bestaan gekend. Vooral de laatste twee generaties heeft het als gesproken alledaagse taal zodanige verliezen moeten lijden dat door sommige linguïsten de ietwat ongelukkige term ‘taalzelfmoord’ voor de omschrijvng van deze ontwikkeling geopperd wordt. Daarnaast heeft echter sinds ongeveer 1800 een ontwikkeling plaats gehad die diametraal

[p. 91]

staat tegenover het functieverlies en door de bekende contactlinguïst Heinz Kloss met de term ‘Ausbau’ omschreven wordt: de geleidelijke heropleving en functie-uitbreiding op culturele domeinen zoals literatuur, godsdienst en moderne massamedia.

Uitbreiding van culturele domeinen

Uit de late 18de eeuw dateren pogingen om een nieuwe Nederduitse literatuur te stichten die verder ging dan de louter orale, folkloristische traditie. Sinds het tijdperk van de Romantiek is er een literatuur ontstaan die met namen zoals Klaus Groth, Fritz Reuter, Johann Hinrich Fehrs, Augustin Wibbelt, Karl Wagenfeld of Hermann Claudius ook buiten de eigen regio bekendheid verwierf. Ik zal hier op de ontwikkeling van de moderne Nederduitse literatuur niet ingaan, en mij beperken tot een overzicht van die culturele functies van het Nederduits die beschouwd kunnen worden als uitbreiding van de traditioneel orale domeinen van

Nederduitse teksten op het oude stadhuis te Schwalenberg (foto J. van Hoorn).

communicatie, zoals het gesprek onder familieleden en buurlieden, in vrienden- en werkkring.

Om dit overzicht ietwat te structureren volg ik de lijst van onderwerpen van een conferentie in 1990 te Lüneburg over de situatie van het Nederduits (Speckmann 1991), georganiseerd door het Institut für niederdeutsche Sprache in Bremen. De conferentie werd verdeeld in tien werkgroepen waarvan er negen handelden over culturele domeinen of interessegebieden. Deze negen onderwerpen waren (hier in afwijkende volgorde):

1. De academische wereld: De Nederduitse taal- en letterkunde is het onderwerp van onderwijs en onderzoek aan een reeks Noordduitse universiteiten: te Münster, Bielefeld, Göttingen, Hamburg, Kiel, Rostock en Greifswald met eigen instituten of afdelingen, te Paderborn, Oldenburg en Bremen met deeltijdse leeropdrachten. De situatie is zeker ver van bevredigend ten opzichte van het aantal docenten en onderzoekers, of ten aanzien van de disciplinaire diversificatie zoals deze gebruikelijk is in andere universitaire taal- en letterkundige vakgroepen. Maar ook al ontbreekt de Nederduitse filologie nog steeds in enkele Noordduitse universiteiten, dan is alleen al het bestaan van de bovenvermelde instellingen een belangrijk teken van maatschappelijke erkenning van het Nederduits.

2. Het onderwijs: In alle Noordduitse federale staten mag het Nederduits deel uitmaken van het curriculum van alle openbare scholen op alle niveaus. Normaal zal het Nederduits behandeld worden als onderdeel van het moedertaalonderwijs, de lessen Duits dus, het mag echter ook worden aangeboden als vrije cursus naargelang de belangstelling van leerlingen en leraren. De omvang en de frequentie van Nederduitse onderwerpen in gewone lessen Duits zijn in elk geval afhankelijk van de individuele voorliefden van de betrokken leraar. Door de meerderheid van de leraren Duits wordt het Nederduits eerder stiefmoederlijk behandeld; dit is ook het geval voor de lerarenopleiding.

[p. 92]

3. Regionale organisaties: De Nederduitse literatuur, maar ook het alledaagse gebruik van het Nederduits als gesproken taal worden aangemoedigd en ondersteund door talrijke regionale en lokale organisaties, zoals geschiedenisheemkunde- of folklorekringen, auteursverenigingen en dergelijke meer. Deze verenigingen leveren een grote inspanning om het gebruik en het aanzien van het Nederduits te verbeteren; zij organiseren o.a. leeswedstrijden onder de schoolgaande jeugd, openbare lezingen van dialectauteurs, of Nederduitse taalcursussen.

4. De literatuur: er is, zoals reeds aangeduid, een omvangrijke hedendaagse Nederduitse literatuur ontstaan met een traditie van ruim 150 jaar, met een aanzienlijk aantal uitgevers die gespecialiseerd zijn op regionale literatuur en op publikaties in of over het Nederduits, met auteurs-cirkels en literaire verenigingen, congressen, tijdschriften - kortweg: een infrastructuur zoals deze verwacht kan worden voor het literaire leven van zo'n 20 miljoen potentiële sprekers van het Nederduits.

5. Het toneel: Het Nederduits theaterleven heeft een even oude traditie als de moderne Nederduitse literatuur in het algemeen, vooral dan in de vorm van toneelverenigingen voor amateurs. Er bestaan echter ook enkele professionele theaters die volledig voor Nederduitse toneelstukken of stukken in de Noordduitse omgangstaal zijn voorbehouden, zoals het Ohnesorg-Theater te Hamburg, het Ernst-Waldau-Theater te Bremen en de Fritz-Reuter-Bühne te Schwerin, en verder zijn er nog enkele semi-professionele Nederduitse theaters in grotere steden zoals Rostock, Flensburg, Kiel, Bremen, Oldenburg en Münster.

6. Het muziekleven: Afgezien van de traditionele volksmuziek werd het Nederduits ook door tekstschrijvers en componisten van moderne populaire muziek overgenomen, vooral sinds de jaren zeventig. Er is een aantal muziekgroepen of ‘Liedermacher’ die zich uitsluitend of voor een groot deel toeleggen op het herontdekken van traditionele en de ontwikkeling van nieuwe populaire muziek op Nederduitse teksten.

In Bremen wordt in de theaters nog van vele Nederduitse teksten gebruik gemaakt.

7. De audiovisuele media: Het Nederduits is eerder van marginale betekenis in TV-programma's, waar het vertegenwoordigd is door enkele talk shows (‘Talk op Platt’) en occasionele toneelstukken van Nederduitse theaters. Meer ruimte is er voor het Nederduits in de radio-uitzendingen van de grote Noordduitse omroepstations WDR, NDR, Radio Bremen en ORB, alsook de regionale zenders, die regelmatig luisterspelen, features en volksmuziekprogramma's en zelfs twee keer per week het nieuws (Radio Bremen) in het Nederduits uitzenden.

8. De printmedia: tijdens de laatste decennia zijn er in bijna alle regionale dagbladen van Noord-Duitsland speciale Nederduitse columns en glossen geïntroduceerd waarin meestal regionale of lokale gebeurtenissen becommentarieerd worden. Kranten of tijdschriften volledig in het Nederduits geschreven bestaan tot dusverre niet.

9. De kerken: Vooral in de Protestantse kerken van Noord-Duitsland zijn intussen erediensten in het Nederduits vrij regelmatige gebeurtenissen, ook al zijn zij beperkt tot enkele keren per jaar. Protestantse dominees die dergelijke diensten aanbieden hebben een eigen vereniging gesticht voor de uitwisseling van ervaringen, ideeën en teksten; zij publiceren daarvoor een eigen periodiek.

We mogen dus met Heinz Kloss (1978) concluderen dat het Nederduits, vergeleken met de Middel- en Opperduitse dialecten, niet alleen als ‘Abstandssprache’, d.w.z. genetisch gezien als aparte taal, te beschouwen is, maar eveneens sinds enige tijd de status van ‘Ausbaudialekt’ of standaardtaal anderzijds. Aan deze conclusie mogen we de opmerking toevoegen dat tijdens de 15 jaar sinds de publikatie van Kloss'bevindingen, het Nederduits zijn culturele betekenis heeft kunnen verruimen.

Kennis en gebruik

De taalcompetentie, d.w.z. de beheersing van het Nederduits, maar ook het gebruik en de waardering ervan verschillen van regio tot regio. Er zijn gebieden in Noord-Duitsland die intussen bijna ‘dialectvrij’ genoemd kunnen worden, zoals het Roergebied, delen van zuidelijk Nedersaksen (Göttingen-Hannover-Braunschweig) en alle grote steden en hun agglomeraties. Hier werd het Nederduits vervangen door een omgangstaal die structureel gezien overwegend Hoogduits is en als zulks door de sprekers ook geïntendeerd is, maar die nog doorspekt is met een aantal Nederduitse elementen.

Volgens een representatief onderzoek in 1984 (cfr. Stellmacher 1987: 20vv) meenden 35% van de Noordduitse bevolking (in de toenmalige bondsrepubliek) van zichzelf dat zij goed of zeer goed Nederduits kenden, 21% zei ‘een beetje’ Nederduits te kunnen spreken, maar 43% zei het Nederduits niet te beheersen. Tegenover deze gemiddelde resultaten scoorden de gebieden langs de Noordzeekust echter duidelijk beter: in

[p. 93]

Schleswig-Holstein en in Noord-Nedersaksen zei 47% resp. 50% goed of zeer goed Nederduits te kunnen spreken, terwijl in zuidelijk Nedersaksen en in het stuk van Westfalen dat in het onderzoek betrokken werd niet meer dan 26% resp. 27% dit van zichzelf beweerde. Deze verdeling geldt ook voor de frequentie van het Nederduits spreken: van de ondervraagden in Schleswig-Holstein en Noord-Nedersaksen zei 25% resp. 35% dit vaak te doen, terwijl deze in Westfalen en Zuid-Nedersaksen dit maar met 16% resp. 13% van zichzelf konden zeggen.

Er zijn echter niet alleen regionale verschillen, maar ook verschillen in dialectkennis en dialectgebruik naargelang van de sociale laag, de generatie, of de sekse waartoe men hoort, de wijk waar men woont, de situatie waarin men zich bevindt of de streek waar men vandaan komt. Daarover zal ik hier geen verdere details aanhalen. In het kort kan men de verhoudingen zo samenvatten: Kennis en gebruik van het Nederduits scoren hoger bij oudere mensen, bij mannen, bij ingezetenen, bij boeren, in intieme situaties (met uitzondering van het ouderkind-gesprek) en op het platteland enerzijds, dan bij schoolgaande kinderen, bij vrouwen, bij migranten, bij managers of dokters, in openbare situaties, en in stedelijke wijken anderzijds.

Aan de Noordzeekust wordt het Nederduits nog in ere gehouden.

Dreiging van ‘snelle taalsterfte’

Hoe staat het nu met de toekomstige ontwikkeling van het Nederduits als alledaagse omgangstaal van de Noordduitse bevolking? Zoals reeds te vermoeden is heeft het Nederduits tijdens de laatste twee generaties een enorm verlies van sprekers gekend. In de jaren dertig gebruikten b.v. in Nedersaksen en Westfalen nog tussen de 50% en de 80% van de ouders het Nederduits in de omgang met hun kinderen (met uitzondering van de regio's Hannover-Braunschweig-Göttingen en Roergebied Hellweg-Sauerland waar het gebruik toen reeds veel lager was). Het Hoogduits bleef min of meer beperkt tot eerder formele situaties en tot het schriftelijk taalgebruik (Schulte Kemminghausen 1939, Janszen 1943). In de jaren twintig en dertig was echter onder invloed van het onderwijs al een verandering in taalattituden en taalgedrag op gang gekomen. Die verandering liep tijdens en vooral na de Tweede Wereldoorlog razend snel op tot een massale taalovergang naar het Hoogduits - mede geforceerd door de miljoenen niet-Nederduitssprekende vluchtelingen uit de voormalige oostgebieden die in het westen een onderdak moesten vinden (cfr. Erdmann 1992). Taalovergang is in bilinguale gemeenschappen meestal het eerste stadium van taalondergang.

Statistische gegevens over de historische ontwikkeling van het dialectgebruik zijn schaars en meestal beperkt tot lokale of regionale ondervragingen. Om de ontwikkeling tussen de jaren dertig en tachtig aan een enkel voorbeeld te tonen, geef ik de resultaten van mijn geboorteplaats Heiden (Westfalen): van 85% dialectgebruik in de constellatie ‘ouders tegenover hun kinderen’ in 1936 daalt het cijfer tot 51% in 1964, verder tot 40% in 1971 en tot 10% in 1981 (Kremer 1983: 74vv).

Tegenwoordig zal het dialectgebruik in deze constellatie vermoedelijk het nulpunt bereikt hebben. Vergelijkbare cijfers worden ook uit andere Nederduitse gebieden opgegeven, voor het Eemsland b.v. werd in 1989 een percentage van 0,7 berekend (Robben/Robben 1993: 111). Behalve de ouders zijn er natuurlijk nog andere tussenpersonen door wie de kinderen Nederduits zouden kunnen leren (b.v. de grootouders, buurlieden, vriendjes, collega's enz.), en er zijn ook nog steeds regio's waar het in noemenswaardige omvang wordt doorgegeven aan de schoolgaande jeugd. Zo kent b.v. in Oost-Friesland in de buurt van Emden 34,4% van de kinderen op de lagere school nog ‘een beetje’ Nederduits (Kruse 1993: 65). Verder scoort bij de kinderen de passieve kennis van het Nederduits ook veel hoger dan de actieve (in

[p. 94]

het Eemsland b.v. 42,3% goede en 37,4% minder goede passieve kennis tegenover 3% goede en 32,6% minder goede actieve kennis). En daarin zou misschien de kans kunnen liggen voor een reddingsactie indien men erin slaagde aan de bevolking van de nu nog enigszings dialectresistente regio's duidelijk te maken dat men met het niet-doorgeven van het Nederduits vrijwillig afstand doet van een belangrijk cultureel erfgoed - maar zal dit lukken?

Reddingsmogelijkheden

De ontwikkeling van de laatste decennia laat weinig hoop voor een behoud van het Nederduits over de volgende generatie heen. Zoals de ontwikkeling elders leert: ‘Reddeloos verloren blijken te zijn die talen die niet meer door kinderen als moedertaal worden aangeleerd en waarvan dus geen overdracht meer plaats vindt van de oudere op de jongere generatie’ (Uhlenbeck 1993: 24).

Er bestaat natuurlijk nog altijd de mogelijkheid om het Nederduits uit behoudsgezinde overwegingen als tweede taal aan te leren - om sentimentele redenen zo te zeggen, zoals het lers. De Nederduitsactiviteiten binnen het onderwijs gaan tegenwoordig sterk in deze richting. Sommige vrienden van het Nederduits zouden al tevreden zijn als men tenminste tot een ‘kleine tweetaligheid’, d.w.z. leesvaardigheid, passieve kennis voor iedereen binnen het algemeen moedertaalonderwijs zou kunnen komen. De erkenning als regionale taal door opname in de Europese charta van regionale of minderheidstalen is misschien een goede weg om de attentie van een groter publiek op teloorgang van het Nederduits te richten en reddingsacties te stimuleren - of het volstaat om die teloorgang te stoppen zal de toekomst moeten leren.

Literatuur

Ursula M. Erdmann: Language Maintenance versus Assimil ation. A study of the Fate of Low German in Northeast Lower Saxony since World War II. Stuttgart 1992.

Hans Janszen: Leben und Macht der Mundart in Niedersachsen. Oldenburg 1943.

Ludger Kremer: Mundart im Westmünsterland. Aufbau, Gebrauch, Literatur. Borken 1983;
Antje Kruse: Zur Lage des Plattdeutschen im nordwestlichen Ostfriesland. In: Quickborn. Zeitschrift für plattdeutsche Sprache und Literatur 83 (1993) Heft 3, p. 64-83.

Hermann Niebaum: Niederdeutsch in Geschichte und Gegenwart. In: Niederdeutsch. Fünf Vorträge zur Einführung. Leer 1986, p. 7-41.

Niederdeutsch morgen. Perspektiven in Europa. Beiträge zum Kongresz des Instituts für niederdeutsche Sprache, Lüneburg, 19.-21.10.1990. Herausgegeben van Rolf Speckmann. Leer 1991. Bernd Robben und Eva Robben: Mundartgebrauch im Emsland. Eine regionale Schüler- und Elternbefragung. In: Diglossiestudien. Dialekt und Standardsprache im niederländisch-deutschen Grenzland, hg. v. Ludger Kremer. Vreden 1993, p. 89-122.

Willy Sanders: Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen. Göttingen 1982.

Karl Schulte Kemminghausen: Mundart und Hochsprache in Norddeutschland. Neumünster 1939.

Dieter Stellmacher: Wer spricht Plattdeutsch? Zur Lage des Niederdeutschen heute. Eine kurzgefaszte Bestandsaufnahme. Leer 1987.

E.M. Uhlenbeck: De dreiging van snelle taalsterfte. Een sinds kort onderkend mondiaal probleem. In: Ons Erfdeel 36 (1993), p. 23-31. Jan Wirrer: Die Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen und das Niederdeutsche. In: Quickborn. Zeitschrift für plattdeutsche Sprache und Literatur 83 (1993) Heft 3, p. 29-41.

De schrijver, Nederduitser van afkomst, is hoogleraar Duitse taal aan de Universiteit Antwerpen (RUCA).