Neerlandia. Jaargang 98

[p. 25]

Rooskleurige toekomst voor de Nederlandse taal in Suriname
Uitslag van een onderzoek
door Clarisse Buma

‘Als ik iets naar Suriname wil faxen, moet ik dat dan in het Engels doen?’, vroeg een collega van een Nederlandse radio-omroep laatst. ‘Nee hoor, dat kan gewoon in het Nederlands’, luidde mijn antwoord. Verwondering alom aan de andere kant van de lijn.

Het voorval geeft aan hoe weinig men in Nederland op de hoogte is van de taalsituatie. En dan te bedenken dat de positie van het Nederlands in deze voormalige kolonie er alleen maar sterker op wordt, aldus de verwachting van de Surinaamse socio-linguïste Lila Gobardhan-Rambocus, die met een promotie-onderzoek bezig is over dit onderwerp.

Het Nederlands heeft zich goed geworteld in de Surinaamse samenleving. Het is de officiële voertaal in het onderwijs, de rechtspraak en het landsbestuur. Ook de kranten, televisie en de meeste radiostations bedienen zich van het Nederlands.

Heel anders gaat het toe in informele situaties thuis, op straat of bij het boodschappen doen. Daar spreken de verschillende bevolkingsgroepen vaak hun eigen moedertaal. Voor de creolen is dat Sranan Tongo, ook kortweg Sranan genoemd. De bosnegers - nakomelingen van gevluchte slaven, die in het oerwoud leven - spreken hun stamtaal (Aukaans, Saramaccaans enz.). De Hindustanen, Chinezen, Javanen en Indianen hebben ook allemaal hun eigen moedertaal.

Het Sranan is de zogenaamde lingua franca, die behalve door de creolen ook door de andere groepen wordt gesproken. Het is de contacttaal tussen de verschillende bevolkingsgroepen, die is ontstaan doordat mensen uit verschillende landen in West-Afrika als gevolg van de slavernij bij elkaar kwamen en er gecommuniceerd moest worden met Europeanen

Domineestraat in Paramaribo.
(foto Clarisse Buma)

(slavenhandelaren en kolonisten). Zo ontstond er een nieuwe taal. Veel woorden zijn uit het Engels afkomstig.

De meeste Surinamers zijn dus meertalig. In de informele sfeer spreken ze hun moedertaal of Sranan, terwijl in de formele sfeer het Nederlands wordt gebruikt. Zo kan het gebeuren dat een minister in de Nationale Assemblee, het parlement, in het Nederlands zijn wetsontwerp verdedigt, terwijl hij vijf minuten later tijdens de schorsing even in het Sarnami (Hindustaans) overlegt met een collega. Hetzelfde geldt voor de journalisten die het debat volgen. Op hun kladblok maken ze in het Nederlands aantekeningen, maar de lunchpauze wordt benut om in het Sranan de laatste verrichtingen te bespreken van het Nederlands(!) elftal tegen Engeland. De overgang van de ene taal naar de andere, zoals het voorbeeld van de Assemblee, verloopt heel soepel. Het komt zelfs voor dat tijdens een gesprek twee talen door elkaar worden gebruikt. Soms zelfs binnen een zin.

Leren lezen

De sterke positie van het Nederlands is te verklaren door de taalpolitiek die de koloniale overheid voerde en die volgens Gobardhan gebaseerd was op assimilatie. Aanvankelijk kregen alleen kinderen van kolonisten les; dat gebeurde in het Nederlands of Engels. Aan kinderen van vrij geworden slaven en mulatten werd lesgegeven in het Sranan. Slavenkinderen kregen pas vanaf 1844 onderwijs, maar ze mochten aanvankelijk alleen leren lezen, omdat de verspreiding van het schrift de positie van de plantage-eigenaren in gevaar zou kunnen brengen. Door wel te leren lezen konden de kinderen kennis nemen van de bijbel, was de gedachte. Pas in 1856 - kort voor de afschaffing van de slavernij in 1863 - mochten ze ook leren schrijven.

Het jaartal 1876 is van doorslaggevend belang geweest voor de sterke positie van het Nederlands in Suriname. In dat jaar werd de leerplicht ingesteld, waarbij werd bepaald dat de Nederlandse taal de voertaal in het onderwijs zou zijn. Het Sranan werd op school verboden en daar werd streng de hand aan gehouden. Als een school niet overstapte op het Nederlands werd de subsidie stopgezet. ‘De koloniale overheid wilde van Suriname een soort Nederlandse taal- en cultuurgemeenschap maken’, aldus Gobardhan. ‘dit in tegenstelling tot de situatie in Indonesië, waar de overheid eigenlijk alleen interesse had in de natuurlijke rijkdommen. Men had daar niet de behoefte het volk te beschaven en het onderwijs bleef alleen toegankelijk voor een kleine inheemse elite. Het resultaat is dat in Indonesië bijna niemand (meer) Nederlands praat. Het is een bronnentaal geworden’.

In 1954 werd Suriname een zelfstandig rijksdeel binnen het koninkrijk en mocht het van die tijd af zelf zijn binnenlands beleid be-

[p. 26]

palen. Toch had dit geen consequenties voor de positie van het Nederlands. In het zogenaamde Statuut van het Koninkrijk der Nederlanden werd expliciet opgenomen dat het Nederlands de voertaal zou blijven. Na de onafhankelijkheid in 1975 bleef die situatie ongewijzigd.

Doorbraak

De grote doorbraak van het Nederlands kwam eigenlijk na de Tweede Wereldoorlog, toen op grote schaal het besef doordrong dat men alleen via het Nederlands zou kunnen stijgen op de sociale ladder. ‘Het Nederlands werd de sleutel tot maatschappelijk succes, dus je zorgde wel dat je het leerde’, zegt Gobardhan. Ook de komst van de massamedia en de trek naar de stad heeft aan de verdere verbreiding van de taal meegeholpen. Het Nederlands wordt bovendien algemeen geaccepteerd, omdat het niet geassocieerd wordt met een bepaalde groep in de samenleving. Niet zelden leidt het verheffen van een stamtaal tot algemene voertaal tot grote problemen in een land. Het kan zelfs burgeroorlogen tot gevolg hebben.

‘Het is heel belangrijk die unificerende functie in de gaten te houden’, benadrukt Gobardhan. Volgens de socio-linguïste is het dan ook onzin om aan te sturen op afschaffing van het Nederlands in ruil voor een internationaal meer gangbare taal. Zo pleitte fractieleider O. Rodgers van het regerende Nieuw Front in de Nationale Assemblee voor een overschakeling op het Spaans of het Engels. Op die manier zou Suriname een betere aansluiting krijgen bij het Caraibisch gebied, waartoe Suriname wordt gerekend. ‘Dat zijn ondoordachte uitspraken. Want ze gaan voorbij aan de functie van het Nederlands in de samenleving. Het betekent ook aansluiting bij een heel andere cultuur. Trouwens, waar haalt Suriname het geld vandaan om zo'n overschakeling te financieren? Alle lesmethoden op school moeten worden veranderd’, zegt Gobardhan.

Lange tijd ging men er overigens van uit dat er gewoon Algemeen Beschaafd Nederlands (ABN of AN) moest worden gesproken. Het moest zo ‘netjes’ mogelijk. Iets wat vooral door de licht gekleurde creoolse elite werd nagestreefd. Maar echt realistisch was dat niet. Door de geïsoleerde ligging, het contact met landen in de regio en de vele bevolkingsgroepen waren andere woorden en constructies in zwang geraakt. Maar het duurde tot in de zestiger jaren voordat men erkende dat het Nederlands in Suriname een ‘eigen geaardheid’ had, aldus Gobardhan. Nu is het algemeen geaccepteerd dat in Suriname een variant van het Nederlands wordt gesproken, het Surinaams Nederlands (SN).

Cholera

Ondanks de sterke positie van het Nederlands en het feit dat deze taal steeds meer de moedertaal lijkt te gaan worden van grote groepen Surinamers, is er sinds enkele tientallen jaren een beweging op gang die het gebruik van het Sranan en de moedertalen sterk promoot. Vaak gebeurt dit onder invloed van nationalistische gevoelens. Vooral na de onafhankelijkheid heeft deze emancipatie van het Sranan als lingua franca en de moedertalen zich in sterkere mate voortgezet. Met name de media dragen daar hun steentje aan bij. Een aantal voorlichtingsprogramma's op televisie - bijvoorbeeld over het voorkomen van cholera - wordt bewust in het Sranan opgenomen, zodat iedereen de boodschap kan begrijpen. Tot slot bedienen ook politici zich van de lingua franca op grote openbare partijbijeenkomsten. Het draagt allemaal bij aan het op waarderen van eigen identiteit van de Surinamers. Met name de organisatie Sranan Academiya zet zich sterk in voor de verbreiding van het Sranan. Overigens roepen die pogingen ook weerstanden op, omdat Sranan Academiya de taal lijkt te claimen vanuit haar culturele (creoolse) achtergrond. Gebruik van Sranan in de media, roept dan weer bij Hindustanen en Javanen de vraag op waarom er geen voorlichtingprogramma's in hun eigen taal zijn. Zij voelen zich kennelijk gediscrimineerd, hoewel het Sranan de lingua franca is.

Niettemin ziet de toekomst van het Nederlands in Suriname er rooskleurig uit. Gobardhan verwacht dat er ondanks de opwaardering van het Sranan en de moedertalen taalverlies zal optreden ten gunste van het Nederlands. Vooral het Sarnami (Hindustaans) zal sprekers kwijtraken aan het Nederlands en Sranan. ‘De positie van het Nederlands wordt steeds sterker’, zegt Gobardhan. ‘Maar het wordt wel andersoortiger. Ik denk dan aan de woordkeus en de uitspraak. Maar qua structuur zal het niet veranderen’.

Clarisse Buma is correspondente voor Algemeen Dagblad in Suriname. (Dit was het eerste deel van een serie van drie artikelen over de positie van het Nederlands in Suriname).

Geraadpleegde literatuur: Gobardhan-Rambocus, L. 1988. Taalbeleid en taalsituatie in Suriname tijdens het Statuut. Doctoraalscriptie Algemene Taalwetenschap, Rijksuniversiteit Utrecht.