Neerlandia. Jaargang 94

[p. 50]

Het Nederlands wettelijk vastgelegd?
Pleidooi van prof. mr. A. Postma in de Eerste Kamer

In tegenstelling tot in vele landen is in Nederland de positie van de landstaal niet officieel vastgelegd, met alle gevolgen vandien. Zo kon uitgerekend de minister van Onderwijs voorstellen het Engels als voertaal bij het universitair Onderwijs in te voeren (zie Neerlandia 1990-1).
In de Eerste Kamer der Staten-Generaal is bij de behandeling van de begroting van het Ministerie van Algemene Zaken over 1990 door prof. mr. A. Postma (CDA) een opmerkelijke bijdrage geleverd ter versterking van de positie van de Nederlandse taal. Prof. Postma bepleit de wettelijke vastlegging van het Nederlands als officiële taal in het openbaar bestuur en als voertaal in het onderwijs.
Zijn letterlijke tekst staat hierbij afgedrukt, evenals het antwoord van minister-president dr. R.F.M. Lubbers.

Het Nederlands buitengaats

De minister-president heeft er blijk van gegeven grote belangstelling te hebben voor de positie van de Nederlandse taal. Ik herinner aan het optreden van de minister-president in de Ridderzaal in Den Haag in 1988 op een conferentie belegd door het Algemeen-Nederlands Verbond en in 1989 in het Egmontpaleis te Brussel, eveneens op een ANV-conferentie. Aardig is dat de minister-president over Brussel heeft gesproken als de hoofdstad der Nederlanden. Als men weet van welke Nederlanden Brussel de hoofdstad eens was, zou men met deze uitspraak in een soort Oder/Neisse-probleem verzeild kunnen raken. De toenmalige Nederlanden strekten zich uit tot ver in het huidige Frankrijk. Steden als Duinkerke, Rijsel en zelfs Kamerijk maakten deel uit van ons vroegere grondgebied.

Met zijn grote belangstelling voor deze materie zit de minister-president op hetzelfde spoor als zijn collega's in België en Duitsland. De Duitse Bondskanselier heeft bij een officieel staatsbezoek aan Polen niet geaarzeld aandacht te vragen voor de positie van de Duitstaligen in Polen. Ik wijs ook op het verleden van de heer Martens, de minister-president van België. Ik vermeld slechts zijn vroegere optreden als praese van het Katholiek Vlaams Hoogstudentenverbond, zijn voorzitterschap van de Vlaamse Volksbeweging en zijn optreden als demonstrant bij de EXPO in Brussel in 1958. Ik voeg eraan toe dat de heer Martens zijn politieke carrière te danken heeft aan zijn demonstratieve optreden ten behoeve van de Nederlandse taal en cultuur in België in de jaren vijftig en zestig. Dat heeft hem het voorzitterschap van de CVP bezorgd en dat heeft uiteindelijk geleid tot het minister-presidentschap.

De Nederlandse taal strekte zich vroeger over een veel groter gebied uit dan tegenwoordig. Wij weten dat een stad als Boulogne in de veertiende eeuw nog volstrekt Nederlandstalig was. In de vijftiende eeuw waren de zeven burgers van Calais, die blootsvoets de sleutels van de stad aan de Engelse koning dienden te overhandigen, Vlaamssprekend. Dat betekent dat de afgelopen eeuwen het Nederlandse taalgebied vele tientallen kilometers heeft moeten inleveren.

Een taal blijft dus niet zonder meer bestaan, maar kan van de aardbodem verdwijnen. Wat we nu in de twintigste eeuw meemaken, is dat talen sneller van de aardbodem verdwijnen dan dit ooit in het verleden het geval is geweest. Ik noem enkele voorbeelden. In de eerste plaats de positie van het Jiddisch in de Sovjet-Unie. De joodse bevolking in de Sovjet-Unie sprak in het jaar 1900 voor 98% het Jiddisch. Dat is nu gedaald tot minder dan 25%. Ik wijs ook op de situatie van het Lets in Letland. Slechts 52% van de bevolking daar spreekt nog de oorspronkelijke taal.

Ik kom weer bij het Nederlands terecht. Wanneer we de taalsituatie aan weerszijden van de Belgisch-Franse grens vergelijken in het jaar 1900, dan zien we dat die in het Franse gedeelte eigenlijk identiek was aan de situatie in het Belgische gedeelte. Franstalige kernen in de grote steden en een nog integraal Vlaams sprekend platteland. Wanneer we nu kijken, na twee generaties, dan zien we een geweldig verschil, namelijk een homogeen Nederlandstalig gedeelte van België en een bijkans volledig verfranst gedeelte in Frankrijk. Wat is de oorzaak daarvan?

[p. 51]

De oorzaak daarvan is de verschillende staatkundige structuur. Of een taal al of niet deel uitmaakt van een staatkundige structuur die die taal gunstig gezind is, is tegenwoordig van levensbelang voor het behoud van die taal. Frans-Vlaanderen maakte deel uit van de Franse staat en daar werd een taalpolitiek gevoerd die ongunstig was ten aanzien van het Nederlands, dus verdween het. In België hebben de Nederlandstaligen de overhand kunnen behalen en zij hebben een taalpolitiek weten af te dwingen die geleid heeft tot het behoud van hun taal en zelfs tot een wederopbloei.

Het Nederlands verankerd

Hoe nu is de positie van het Nederlands in het openbaar bestuur in Nederland? Als ik goed ben geïnformeerd staat noch in de Grondwet, noch in enige andere formele wet genoteerd dat het Nederlands de taal is van het openbaar bestuur in Nederland. Dit betekent dus dat in principe elk bestuursorgaan in Nederland de beslissing zou kunnen nemen om de bestuurstaal te veranderen. Men zou bij voorbeeld in de Eerste Kamer kunnen beslissen om maar op het Frans over te gaan, zonder dat dit in strijd is met de Grondwet of zonder dat dit in strijd is met enige andere wet. De vraag klemt, nu we opgaan in een verenigd Europa, of hier niet in voorzien zou moeten worden. Ik kan dan bijvoorbeeld verwijzen naar de situatie in Noorwegen, artikel 92 van de Noorse Grondwet, maar ook naar de zeer uitvoerige taalwetgeving op dit punt in België. Ik acht de huidige situatie, waarin bij bestuursovereenkomst van de gevestigde bestuurstaal afgeweken kan worden, zoals bijvoorbeeld de bestuursovereenkomst die gesloten is met de provincie Friesland, onjuist. Ik spreek niet over de inhoud van die bestuursovereenkomst, die juich ik van harte toe. Ik denk echter dat een dergelijke belangrijke materie niet geregeld mag worden bij overeenkomst, maar dat zij geregeld moet worden bij wet.

Taal en economie

Is de positie van het Nederlands in verband met de economie interessant? Op het eerste gezicht lijkt daartussen geen enkel verband te bestaan. Ik denk dat dit een misverstand is. Dat misverstand heeft men in België in het begin van deze eeuw al uit de weg geruimd. Het Vlaamsch Handelsverbond, opgericht in 1908 door de grootindustrieel Lieven Gevaert, stichter van het concern Agfa-Gevaert, heeft in het eerste lid van de statuten het volgende geformuleerd: alle nemen de verplichting op zich, het hunne bij te dragen om het gebruik van het Nederlandsch in handel en nijverheid te bevorderen, teneinde de economische kracht van het Vlaamsche volk uit te breiden.

Kennelijk bestaat er een verband tussen de taal die men gebruikt en de opbloei van het economische leven. Het Vlaamsche Handelsverbond is de voorloper van het Vlaams Economisch Verbond, de grootste werkgeversorganisatie op dit moment in Vlaanderen.

Ik wijs ook op de statuten van de Kredietbank, één van de grootste bankinstellingen in België die soortgelijke bepalingen in haar statuten heeft opgenomen.

Ik wijs ook op de oprichting van de Boerenbond die, nu precies honderd jaar geleden, eenzelfde doelstelling had. Heeft dit resultaten gehad? Ik denk het wel. Door de vernederlandsing van het bedrijfsleven in België is er weer eenheid in het volksleven ontstaan en is er weer een verband gekomen tussen de nijverheid aan de ene kant en de werkende bevolking aan de andere kant. En om dan nog iets te noemen: nergens ter wereld is sinds 1970 de produktiviteitsstijging zo sterk geweest als in de deelstaat Vlaanderen.

Zou dit nu ook iets te betekenen kunnen hebben voor het Koninkrijk der Nederlanden? Ik denk het wel. Het zou economisch wel eens heel nadelig kunnen zijn wanneer Nederlanders in het buitenland zich in onderhandelingen bedienen van een taal die zij eigenlijk niet goed spreken, terwijl wij denken dat zij die taal wèl beheersen. In onderhandelingen worden zij dan ondergesneeuwd.

Voor het tweede voorbeeld verwijs ik naar de Vlaamse kwaliteitskrant de Standaard. De minachting van Nederlandse ministers en staatssecretarissen voor het Nederlands wordt daarin breed uitgemeten. Dat berokkent ons economisch nadeel, bij voorbeeld wanneer Nederland met de Vlaamse regering moet onderhandelen over het TGV-tracé in Vlaanderen. Dan moeten wij bij de Vlaamse ministers van Ruimtelijke Ordening en Verkeer zijn. Als wij moeten onderhandelen over een aansluiting van de nieuwe verbinding vanuit Rotterdam over de Westerschelde naar de autobaan bij Gent, moeten wij onderhandelen met dezelfde Vlaamse ministers. Zij weten heel goed wat de houding is geweest van de Nederlandse regering ten opzichte van de Vlaamse emancipatiestrijd en ten opzichte van de verdediging van de Nederlandse taal in Europees verband. Het is dus economisch nadelig en niet voordelig.

Ik kom nu op de aanwezigheid van het Nederlands in onderwijs en onderzoek. In de Wet op het basisonderwijs is de voertaal Nederlands in het onderwijs geregeld. Ik twijfel eraan of dat ook gebeurd is in de Wet op het voortgezet onderwijs. Het is in elk geval niet gebeurd voor

[p. 52]

het universitaire onderwijs en onderzoek. En er schijnt nu in Den Haag een beweging gaande te zijn ten einde daar een grote mate van vrijheid te laten in het kader van de deregulering. Er gaan geluiden op om het Nederlands bij voorbeeld te vervangen door een andere taal (zelfs door de minister van Onderwijs gepropageerd - zie Neerlandia 1990-1), waarbij ik in het midden laat of dat nog de taal is van de toekomstige economisch machtige mogendheden in de wereld. Dat zou wel eens een andere kunnen zijn.

Nederlands in onderwijs en onderzoek

Is het nu uit economisch oogpunt verstandig om aan universiteiten op grote schaal het Nederlands als voertaal te vervangen? Biedt dit economische of wetenschappelijke voordelen? Eigenlijk kunnen wij veel leren van een voorgaande generatie, bijvoorbeeld van de prachtige redevoering van de Leidse hoogleraar in de filosofie. Bolland, uit het jaar 1912, getiteld ‘Het Nederlandsch als taal der hogere geesteswetenschappen’. Ik zou hier ook kunnen verwijzen naar iemand met een meer onverdachte politieke overtuiging, namelijk de vroegere burgemeester van Antwerpen, voorzitter van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, prof. mr. dr. Frans van Cauwelaert en zijn prachtige brochure ‘Universiteit en volksleven’ uit 1910. Wat zij bewijzen is dat het juist nadelig is voor het desbetreffende volk wanneer op grote schaal in het universitaire onderwijs en onderzoek een andere taal dan de nationale taal gebruikt wordt.

Waarom? Omdat er aldus een scheiding ontstaat tussen aan de ene kant degenen die niet verder gekomen zijn dan het voortgezet onderwijs en aan de andere kant degenen die werkzaam zijn in het universitaire onderwijs. Wat kan dan namelijk ontstaan? De zogenaamde sociale taalgrens. Als je iets wilt - dat zal dan de redenering zijn - moet je Engels of Duits kennen. Op de scholen voor het voortgezet onderwijs leren wij die talen niet goed, dus er moet extra aandacht aan worden besteed. Het betekent ook een partiële verengelsing of verduitsing van de scholen voor het voortgezet onderwijs. En wat betekent het nog meer? Het betekent dat degenen die de taal niet hebben kunnen leren, eigenlijk minder carrièrekansen hebben.

Aldus spreken wij dan over de sociale taalgrens zoals die tot voor kort in Vlaanderen aanwezig was. Vanuit een sociaal oogpunt bezien kan op grote schaal, in het onderwijs en voor onderzoek, het Engels of het Duits of een andere taal, niet als voertaal worden voorgeschreven. Als wij die talentkant zouden opgaan, zouden wij ook een uitzondering zijn in de gang van de wereldgeschiedenis. Overal in de negentiende eeuw is het Latijn aan de universiteiten vervangen door een nationale taal en niet door een andere. Wij zien dit bijvoorbeeld in de Oostenrijk-Hongaarse Donau-monarchie. In Zagreb wordt het Duits aan de universiteit vervangen door het Kroaats. In Praag blijft weliswaar de Duitstalige universiteit bestaan, maar Thomas Mazarijk wordt hoogleraar aan de Tsjechische universiteit van Praag en in Lemberg wordt als taal het Pools ingevoerd. In Estland aan de universiteit van Dorpat wordt het Duits vervangen door het Russisch. Daar zit iets achter, namelijk dat de taal van het volk de taal van het onderwijs dient te zijn, niet alleen in het lager onderwijs en in het voortgezet onderwijs, maar ook aan de universiteiten. Men is van mening dat de wetenschap niet beter beoefend kan worden en het onderwijs niet beter gegeven kan worden dan in de eigen streek- of landstaal. Een onverdacht getuige van dit standpunt is de beroemde natuurkundige H.B.G. Casimir, die zich ernstig verzet tegen het invoeren van een andere taal aan de Nederlandse universiteiten.

Zou het anders zijn met betrekking tot de publikaties van de geleerden? Is het nu zo dat Nederlandse geleerden minder kans hebben om hun wetenschappelijke geschriften aan de man of de vrouw te brengen indien die in het Nederlands geschreven zijn? Laat ik eens kijken naar de beroemdste economen uit het laatste kwart van de vorige eeuw. De Italiaanse econoom Luigi Cossa noemt uit zijn tijd vijf economen als de belangrijksten. Ik noem hen: Alfred Marshall, Carl Menger, Adolph Wagner, Leon Walras en de vijfde, de Nederlander N.G. Pierson. N.G. Pierson heeft nooit anders dan in het Nederlands gepubliceerd. Ik voeg er een tweede voorbeeld aan toe: de winnaar van de Nobelprijs in het jaar 1910, Van der Waals, die nooit anders dan in het Nederlands heeft gepubliceerd.

Waarde van de taal

Waarom moet nu zoveel aandacht worden besteed aan de eigen taal? Ik denk dat een taal ons gegeven is en dat wij de verplichting hebben om daar zorgvuldig mee om te gaan. Het lijkt mij dat wij uit een oogpunt van verstandig rentmeesterschap niet het recht hebben om die zonder meer overboord te gooien.

Het mooiste vinden wij het rentmeesterschap uitgedrukt op de grafstenen van sommige pastoors in het noorden van Frankrijk. Daarop is de formule te lezen: wees Vlaming, dien God Vlaming schiep. Wat bedoelt men daarmee? Dat men moet blijven, zoals men geschapen is. Een ander argument is het democratisch principe. Een

[p. 53]

studie in de eigen taal is een democratisch recht, met name wanneer degenen die deze studie verzorgen, betaald worden uit eigen belastinggelden. Bovendien zou het democratische principe ook dienen te gelden voor het recht om wetten, decreten, richtlijnen, etcetera, ook op Europees niveau, in de eigen taal te kunnen lezen. Het democratisch principe leidt ook tot de conclusie dat er geen onderscheid mag komen tussen een bovenlaag die zich van een andere taal bedient en een onderlaag. En ik heb ook reeds gewezen op het economische belang.

Beleidsaanbevelingen

Tot welke beleidsaanbevelingen leidt dit nu? Het is misschien niet overbodig, gezien de toekomstige Europese eenwording, om in een wet of Grondwet vast te leggen dat de landstaal onderwijstaal is, dat de landstaal bestuurstaal is en dat de landstaal ook gerechtstaal is. Tegelijkertijd kan in die wet worden neergelegd wanneer en waar uitzonderingen mogelijk zijn, door wie, door welke organen en in welke omstandigheden. Dat betekent in concreto dat een nota van wijziging kan worden ingediend op de wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek die nu bij de Tweede Kamer ligt. De volgende beleidsaanbeveling is dat de Nederlandse regering op Europees niveau, al of niet te zamen met andere landen, bij voorbeeld in het kader van de Nederlandse Taalunie met België, actie onderneemt om ondubbelzinnig vast te leggen dat de bevoegdheid op het terrein van taal en cultuur niet bij de Europese Economische Gemeenschap berust. Wat men in Duitsland de Kulturhoheit van de deelstaten noemt, moet blijven berusten bij de twaalf afzonderlijke leden van de Europese Economische Gemeenschap. Wij weten immers wat er op Europees niveau gebeurt. Weliswaar is men daar uitsluitend bevoegd op economisch gebied, maar in alle andere maatschappelijke aspecten onderscheidt men ook een economisch aspect en dus schrijft men richtlijnen uit en behandelt cultuurprodukten louter als economisch van aard.

Een derde aanbeveling is handhaving op Europees niveau van het Nederlands als officiële taal en werktaal. Ik vraag niets nieuws. Het enige wat ik vraag is uitvoering van artikel 10.3 en artikel 10.3.1 van het CDA-verkiezingsprogramma en uitvoering van pagina 16 van het verkiezingsprogramma van de Partij van de Arbeid. Zij zijn met elkaar in overeenstemming. De coalitiepartners hebben op dit punt geen verschil van mening. Ik verwacht dan ook dat wij in de komende jaren zullen zien dat deze paragrafen met gezwinde spoed gerealiseerd zullen worden.

Antwoord van de minister-president
Het Europa van de taalgemeenschappen

Naar zijn (de heer Postma) beleidsmatige uiteenzetting gaande, zeg ik toe dat ik wat hij daarin naar voren bracht, van harte wil steunen. Wij gaan naar een Europa van de regio's. Europa is niet alleen bezig met een proces van eenwording op een aantal terreinen. Het probeert tegelijkertijd een balans te vinden wat betreft de samenvoeging van soevereiniteiten door op een aantal andere terreinen de kracht te vinden - ik zou willen spreken van ‘in de kracht van het volk’ - in de eigen identiteit en culturele beleving. Daarheen zijn wij op weg. Ik noem dat het Europa van de regio's. Wat mij betreft mag men het in veel gevallen ook zien als het Europa van de taalgemeenschappen. De versterking van het zelfbewustzijn en het appelleren daaraan zijn wezenlijke elementen. Pluriformiteit is niet alleen een formeel iets om de democratie te laten functioneren. Ze heeft ook iets te maken met de beleving van eigen normen en waarden. Ik denk dat het goed is, dat dit hier zo krachtig beklemtoond wordt.

Ik ben het ook eens met de opmerkingen van de geachte afgevaardigde de heer Postma over de taalemanciperende en verbindende werking. Vervolgens deed hij enige concrete beleidsaanbevelingen. Die waren wat formeler van aard. Over de actie in het kader van de Europese Gemeenschappen heb ik al gesproken. Met het zich bekennen tot het Europa van de herkenbare culturen en het daarvoor ruimte scheppen, is er sprake van een goede vastlegging ter zake. Ik wijs overigens op de spanning die er desalniettemin is met het economisch verankerde recht tot nu toe.

De geachte afgevaardigde de heer Postma vroeg in dit kader vervolgens of nu niet het moment is gekomen om wat betreft de binnenlandse situatie bepaalde zaken vast te leggen. Hij brengt mij met die vraag enigszins op een idee. Het is eigenlijk een toonbeeld van de sterkte van de Nederlandstalige cultuur dat wij er tot nu amper over nagedacht hebben. Wij zijn zo zelfbewust door het leven gegaan, dat wij nooit vermoed hebben dat iemand op het idee kon komen om het anders te gaan doen. Ik wil de gedachte van de geachte afgevaardigde de heer Postma graag ‘meenemen’ om deze met de collegae te bespreken en te wikken en te wegen.