Neerlandia. Jaargang 86

[p. 33]

[Nummer 2]

Herdenking Plakkaat van Verlatinge (1581)
Derde manifestatie

De studie- en diskussiedag die, in het kader van de herdenking van het Plakkaat van Verlatinge, op 27 maart 1982 in het Vlaams Kultureel Centrum op de Brakke Grond te Amsterdam werd gehouden stond in het teken van de vredesproblematiek, onder het motto ‘De wereldvrede en de kleine landen’. Na de inleidende lezing door de heer Leon Wecke, van het Instituut voor Vredesvraagstukken aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen, hield een diskussiegroep zich daar onder leiding van Joop van de Weyer, verder mee bezig.

Daarnaast waren drie andere diskussiemotieven vooropgesteld, beantwoordend aan de hoofdstrekkingen die op de Akademische Zitting te Brussel en op de politieke manifestatie te Antwerpen naar voren waren gekomen. Zo boog men zich onder leiding van Antoon De Decker (Gent) over het geschiedenisonderricht in Nederland en Vlaanderen, over de wenselijkheid en mogelijkheid van een verder doorgedreven politieke integratie in de Benelux-landen, met als gespreksleider Roger De Somville (Gent), en over een nauwere samenwerking tussen de vrijzinnige verenigingen in Noord en Zuid, onder de leiding van Pim Logman (Zeist).

Verschillen

Waar de deelnemers aan de historische en politieke diskussiegroep het zeer snel eens waren over het feit dat van wijlen prof. Geyl's initiatief om in gezamenlijk Vlaams-Nederlands overleg gemeenschappelijke handboeken voor geschiedenis te ontwerpen, eindelijk ernstig werk zou gemaakt worden, werd anderzijds al te veel van de diskussietijd in beslag genomen door de discussie over de verschillen en/of gelijkenissen tussen de zg. ‘Vlaamse’ en/of ‘Nederlandse’ taal en kultuur. Hoewel men kan stellen dat deze in wezen voorbijgestreefde bekvechterijen anno 1982 in het algemeen toch wel tot het verleden behoren, moest enerzijds blijken dat sommige Vlamingen bepaalde trauma's nog steeds niet verwerkt hebben, en anderzijds dat meerdere Noordnederlanders nog nooit bleken nagedacht te hebben over de realiteit van het nationaliteitsprobleem.

Anders gezegd: terwijl de enen reeds gedurende meerdere generaties gewoon verplicht zijn een belangrijk deel van hun energie te verspillen aan het kultiveren van een overjarig nationalisme, of juist hiertegen strijd te voeren, lijken de anderen zich totaal onbewust van de gemiste kansen die de Nederlandse taal en kultuur zich steeds moet laten welgevallen door de kunstmatige deling die de staatkundige scheiding anderhalve eeuw geleden hoe dan ook heeft meegebracht. Een verwijzing naar de positie van het Duits dat toch over drie Europese Staten verdeeld is, en daar verder weinig hinder van ondervindt, is in feite weinig relevant: wat een bijna-wereldtaal zich kan veroorloven, gaat niet zomaar op voor een taal, die ook al wordt ze door 20 miljoen mensen gesproken, op Europees en op wereldvlak algemeen als ‘klein’ beschouwd wordt.

Het is daarom wellicht nuttig om de genoemde implikaties nog eens lapidair te formuleren:

Een Vlaming loopt anno 1982 nog steeds rond met een Belgisch paspoort en rijdt rond met een Belgische nummerplaat op zijn auto; zijn moedertaal is het Nederlands en als drager van de Nederlandse kultuur is hij een Nederlander, meer bepaald een Zuid-Nederlander. Vlaamse literatuur bestaat in wezen niet. Wie toch de term gebruikt bedoelt hiermee niets anders dan Nederlandse literatuur die in Vlaanderen of elders door een Vlaming is geproduceerd. Een Vlaams Kultureel Centrum is aldus geen centrum voor of van Vlaamse kultuur (want die bestaat niet in se), maar is een Vlaams Centrum voor Kultuur, of beter nog, een kultureel centrum van of voor de Vlamingen, in eigen land of in het buitenland (of in ‘ons eigen buitenland’...)

Veel belangrijker dan dit alles echter was de kwasi unanimiteit, die de deelnemers ten toon spreidden betreffende de noodzakelijke versoepelingen en verbeteringen in de politieke kommunikatie tussen de Nederlandse en de Vlaamse volksgemeenschappen. Beter dan hierover nogmaals in detail te treden, kan verwezen worden naar de tien stellingen waarmee de heer Waltmans op 6 februari II. te Antwerpen zijn betoog besloot. Men herleze dus deze stellingen en zal vaststellen dat alles draait om één groot imperatief: de Vlaamse deelregering moet zo vlug mogelijk een eigen buitenlands beleid kunnen gaan voeren.

Dit alles impliceert verder ook dat men weinig voelde voor het standpunt van de Vlaams-nationalisten, zoals dit eveneens te Antwerpen vertolkt werd door de Heer Schiltz. De verschillen tussen bv. Vlamingen en Hollanders zijn van regionale, subkulturele, folkloristische aard, maar zeker niet fundamenteel, ook al zijn ze door 400 jaar politieke scheiding misschien aangedikt en soms terecht, maar meestal ten onrechte beklemtoond. Het beste bewijs is dat soortgelijke verschillen eveneens optreden van West naar Oost, en misschien nog sterker tot uiting komen dan van Zuid naar Noord. Maar hoezeer ook een West-Vlaming ‘verschilt’ van een Limburger, een Zeeuw van een Drent, een Noord- of een Zuid-Brabander van een Groninger of een Geldersman, alien behoren zij tot de Nederlandse kultuurgemeenschap en wij verschil-

[p. 34]

len in dit opzicht niet van de situaties die zich voordoen in de kultuurgemeenschappen van onze nabuurlanden. Ipso facto hoeven deze regionale verschillen een eventuele statenbond of konfederatie in de Benelux, desnoods alleen tussen Nederland en Vlaanderen, niet in de weg te staan. In elk geval is het in hoge mate geraadzaam de implikaties van dit alles onder ogen te zien, inbegrepen de partij-politieke, en dit liever nu dan later, wanneer wij door de federatieve ontwikkelingen binnen de Belgische staat mogelijk voor voldongen feiten worden gesteld.

Tenslotte werden ook even de gevolgen van dit alles voor de monarchale staatsvorm onder ogen genomen. Terwijl enkele diskussieleden nog pleitten voor een principiële handhaving van de monarchieën in Noord en Zuid, evenwel met een sterke tendens tot regionalisering, demokratisering en demystifiëring naar Zweeds model, was de meerderheid van de aanwezigen de mening toegedaan dat men bij eventuele ingrijpende staatshervormingen in de Lage Landen beter het koningschap gewoon kan opdoeken en overgaan tot de moderne Europese staatsvorm van de federale republiek. Enkelen wensten daarbij nog te beklemtonen dat zij dit liever nog vandaag dan morgen wilden zien gebeuren, of bv. te wachten tot de jaren 1995-2000, wanneer de zittende monarchen hun eervolle pensionering zouden kunnen bekomen, en waarbij voor mogelijke troonopvolgers geen koningskronen meer zouden weggelegd zijn.

Detail van het Monument van de Reformatie te Genève. Tekst van de aanhef van het Plakkaat van Verlatinge. (Foto Dirk Gysels).

Vrijzinnigheid

Ook de diskussiegroep ‘vrijzinnigen en vrijdenkers’ stond van meet af aan voor een principiële stellingname, en wel m.b.t. de term vrijzinnigheid zelf, die zoals velen weten (maar nog lang niet allemaal) in Nederland een andere lading dekt dan in Vlaanderen. Anders echter dan in de gespreksgroep ‘Politieke integratie’, waar zoals hoger vermeld meerdere diskutanten zich vastbeten in principiële en terminologische kwesties, en waardoor o.m. een essentiële diskussie over een Belgisch-Nederlandse ontwikkelingssamenwerking jammerlijk de mist inging, werd hier onder de kundige gespreksleiding van Pim Logman gewoon akte genomen van het feit en afgesproken de termen ‘vrijzinnige’ en ‘vrijdenker’, ongeacht de nuance-verschillen, eenvoudig door elkaar te gebruiken, tenminste voor deze Vlaams-Nederlandse samenspraak. Tenslotte kan ieder die dit wenst zich in deze materie verdiepen middels de brochure ‘De term Vrijzinnigheid’ van de hand van prof. dr. Roland Willemijns (trouwens inleider van deze studiedag en medediskutant) die verschenen is in de reeks ‘Humanistische Perspektieven’, uitgegeven door het Humanistisch Verbond-Vlaanderen.

Bij een inventarisatie van de knelpunten i.v.m. een adekwate samenwerking tussen Nederlandse en Vlaamse vrijzinnigen kwam men aldus vlug tot de inhoudelijke zaken. In België is ‘vrijzinnig’ gebonden zoniet aan antikerkelijk, dan toch aan onkerkeiijk. Dit hoofdzakelijk ten gveolge van de politieke, door het katholicisme gedomineerde ontwikkelingen na 1648. In Nederland is de situatie fundamenteel anders.

Mede uit hoofde van de hoger genoemde begripsverwarring, maar ook door bepaalde kwalitatieve verschillen, stelt de Vlaming zich eerder defensief op, de Nederlander opbouwend. En hier past wel de vraag of men in Nederland deze voor de Vlaming moeilijke situatie wel terdege begrijpt, temeer daar ook de kerk(en) zich in Nederland en België, zacht uitgedrukt, merkbaar verschillend opstellen. Of anders gezegd, zoals een ander medespreker het ondubbelzinnig formuleerde, ‘kan een papenvretende vrijzinnige Vlaming wel konsekwent samenwerken met een kerklonkend Nederlands Humanistisch Verbond?’

In een andere principiële denkrichting bewogen zich meerdere tussenkomsten i.v.m. de aard en het wezen van het vrijdenken in Noord en Zuid. Er bestaat een grote behoefte om de kern en de historische betekenis van het vrijdenken duidelijk te verwoorden in de taal van deze eigen tijd. Zolang dit niet is gebeurd kan er geen duidelijk gemeenschappelijk besef groeien binnen de ideologische, zeg maar sociaal-ekonomi-

[p. 35]

sche diversiteit van de vrijdenkersgroep, en sterker, blijft het vrijdenken opgesloten in een marginale beweging en groeperingen.

Vrijdenkers zijn ‘wel eens’ bang een politiek standpunt in te nemen, zo werd gesteld. De vrijdenker is wat dat betreft ook te weinig aktief, hij laat het ontketenen van akties of het bepalen van het beleid, te veel aan het bestuur over. Elk individu moet echter attent zijn en blijven op de politieke ontwikkelingen en moet het bestuur mogelijke akties aanbevelen, maar ook de vrijzinnige organisaties dienen verder hun rol als pressiegroep te spelen t.o.v. politieke partijen en andere machtsstrukturen.

Ipso facto blijft ook de Belgisch-Nederlandse vrijzinnige samenwerking steriel indien de hefbomen naar de politieke besluitvorming niet kunnen gehanteerd worden. Zo stemden de meeste Vlaamse vrijzinnige liberalen tegen een wetsvoorstel om vervolgingen inzake abortus gedurende twee jaar alleen maar op te schorten. Tolerantie t.a.v. abortus is dus blijkbaar in België onmogelijk, waar dit in Nederland en bv. Frankrijk wel bestaat. De vraag wordt opgeworpen of vrijdenkers uit deze landen bv. via het Europese Parlement hier geen voor België stimulerend of richtinggevend initiatief kunnen nemen.

Als een ander knelpunt bij de vrijzinnige samenwerking werd ook gesignaleerd het loskoppelen van de strijd tegen de negatieve kanten van de godsdienst (en) en van de strijd tegen het militarisme.

Hierbij werd ook gezinspeeld op een inbreng van De Vrije Gedachte bij het Humanistisch Vredesberaad, dat door enkelen als ‘een voorzichtig gedoe’ werd gekenschetst. Ook de weinig radikale houding van het HV-Nederland (en Vlaanderen) meer bepaald t.a.v. de noodzaak tot nukleaire ontwapening werd aangeklaagd.

Terwijl nog eens met spijt de afwezigheid van enige officiële humanistische vertegenwoordiging op deze studiedag werd vastgesteld, zowel vanuit Nederland als vanuit België, werd er desondanks toch op aangedrongen dat voortaan beide organisaties gezamenlijke standpunten zouden innemen op humanistisch vlak en dit na regelmatige, voorafgaandelijke onderlinge gesprekken. Deze standpunten, m.b.t. situaties die meestal van belang zijn voor beide landen, kunnen dan ook gemeenschappelijk kenbaar gemaakt worden aan de publieke opinie. Meer bepaald werd gepleit voor een gezamenlijke bijeenkomst tweemaal per jaar, met konkrete tema's op de agenda.

Bij dit alles is natuurlijk een versterking van de vrijzinnige inbreng bij de verschillende kommunikatiemedia van zeer groot belang. Dit betreft niet alleen de eigen periodieken, maar ook de publikaties van de vrijdenkende uitgeverijen en de radio- en TV-uitzendingen. De media waarover we beschikken zouden meer professioneel moeten aangepakt worden, zowel technisch als artistiek. Hierbij moet men nieuwe kommunikatievormen die vooral de jeugd aanspreken, zeker niet schuwen. Alles bij elkaar client ook m.b.t. de media een overkoepelend vrijzinnig kommunikatieen organisatieorgaan voor de Benelux tot stand te komen, dat snel en direkt kan optreden op alle voor het vrije denken belangrijke terreinen.

Een kordate formulering die tenslotte zeer veel bijval oogstte van de medediskutanten, hield in dat vrijzinnigen moeten ophouden alleen maar bezig te zijn met vrij denken. Zij moeten vooral vrij handelen en dit vrije, progressieve, demokratische handelen overal helpen mogelijk maken, ook voor diegenen, die voorlopig nog van enige kerkelijk gerichte geestesgesteldheid blijk geven.

Vredesbeweging

De gespreksgroep ‘vrede’ speelde in op het motief van de dag, met een sterker naar onze eigen mogelijkheden toegespitst tema ‘Naar een gemeenschappelijke Belgisch-Nederlandse ontwapeningspolitiek, als eerste stap naar een kernvrije zone in Europa, van de Atlantische Oceaan tot de Oeral.’

Bij het formuleren van de knelpunten werd vooral de nadruk gelegd op het informatieprobleem, als onderdeel van een vorm van machtsuitoefening. Men onderscheidt immers, naast gebrek aan informatie en onthouden

Detail van het Monument van de Reformatie te Genève. (Foto Dirk Gysels).

[p. 36]

[p. 37]

van informatie, nog veel kwalijker vormen zoals des-informatie en manipulatie van informatie. Als tussenvorm is er ook de repressieve tolerantie, die erin bestaat nieuwe ideeën te ontkrachten die gevaarlijk zijn voor de bestaande machten.

Betreffende het gebrek aan en het onthouden van informatie zijn er zere plekken in de samenleving: het onderwijs op alle niveaus, de opvoeding tot ‘wakkere burger’ of beter het ontbreken hiervan, en de openbaarheid op zowat alle bestuurlijke niveau's. Desinformatie, manipulatie en ontkrachten van nieuwe ideeën gaan gepaard met angst aanjagen (‘liever dood dan rood’) en een valse of op zijn minst vertekende beeldvorming wederzijds tussen Oost en West (vijandbeeld). Samenhangend met dit komplexe informatieprobleem moet uiteraard ook het politiek-militair-industrieel komplex beschouwd worden. Naast komplete ontoegankelijkheid, gebrek aan informatie en in wezen ook aan bewustzijn, vormt het een enorme ekonomische macht die uit de aard van de zaak een grensoverschrijdend, transnationaal karakter vertoont.

Al met al komt het er opaan dit ganse informatieprobleem te bezien in relatie tot de ‘kleine-landen’-problematiek.

a) In eerste instantie is het duidelijk dat een algemene bewustzijnsbevordering broodnodig is. Deze kan gestimuleerd worden via diverse kanalen. In werknemerskringen kunnen uiteraard de vakbonden een belangrijke rol spelen, binnen het onderwijs kan zeer effektief aan de weg getimmerd worden via jumelages met scholen in ‘kleine’ landen in het oostblok. Vanzelfsprekend kunnen ook universiteiten en hogere scholen een belangrijke rol spelen. Met het oog op een fasering in de tijd zou men zulke projekten kunnen starten in Nederland en Vlaanderen, dan uitbreiden tot de EG, vervolgens in Oost en West.

Operationeel gesproken dient men eerst een inventarisatie van de mogelijkheden ter hand te nemen en de bestaande verzuiling te doorbreken. Men kan best beginnen bij een vast koördinatiepunt om vervolgens één voor één alle terzake bestaande vooroordelen, valse waarheden en misverstanden te ontmaskeren, aan de kaak te stellen en op te ruimen. Voor dat laatste is het nodig alle informatie systematisch te verzamelen en te publiceren. Een pioniersrol op dit gebied vervullen in België ‘De Morgen - Vooruit’ en ‘Pour’, en in Nederland ‘De Groene’ en ‘Vrij Nederland’. Dat de effekten van zoiets aantoonbaar zijn getuigt bv. de Nestlé-affaire.

b) In tweede instantie moet ervoor gezorgd worden de kontrole op de eigen regeringen te versterken. Behalve via druk op de politieke partijen, kan dit gebeuren via een effektieve bundeling van alle progressieve krachten in Vlaanderen en in Nederland, bv. de Unie van Vrijzinnige Verenigingen, de Vrijdenkersbeweging en het Humanistisch Verbond, maar ook de Groenen en de Ecolo-lijst, het Interkerkelijk Vredesberaad e.d.m. Door te zoeken naar wat verenigt, en niet naar wat scheidt, kan verder kontakt gezocht worden met andere progressieve kringen die in West en Oost gelijksoortige ideeen en doelstellingen ontwikkelen, bv. de vredesbeweging in de VSA, Duitsland en Frankrijk, maar ook bv. in de DDR en in Roemenië. Tenslotte zit er nog een omvangrijke taak in het koördineren van al deze aktiviteiten.

c) In de derde plaats is er het bevorderen van de solidariteit tussen de vakbonden van Oost- en West. Nederland en Vlaanderen kunnen hier initiatieven ontplooien, alweer met oostbloklanden die hiervoor op dit ogenblik het meest gerijpt zijn.

d) Ten vierde en wellicht het allerbelangrijkse zijn de vrij snel te realiseren gerichte onderwijsprojekten. Dit zijn in wezen echte diepte-investeringen, zie bv. de Stichting Vredesopbouw uit Utrecht, de TH-ontwapenend te Delft, de Stadsscholen van Antwerpen en de Vlaamse Vredesuniversiteit. Naast ‘Medici tegen Atoomwapens’ en ‘Wetenschappers tegen Kernbewapening’ is vooral het technisch onderwijs en met name de research van belang. Konkreet behelst dit zowel de implikaties van het technisch wetenschappelijk onderzoek, als het maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef van technische akademici. Van bijzonder groot belang in de huidige maatschappelijke kontekst, want werkgelegenheid scheppend, is het onderzoek naar het konversie-vraagstuk, m.a.w. het omschakelen van de direkte wapenindustrie of indirekte bewapeningsindustrie naar een vorm van strikt civiele produktie, liefst nog ten bate van vredesdoeleinden of ontwikkelingssamenwerking. Ook op dit niveau kunnen kontakten gelegd worden met gelijkgestemden in ‘kleine’ oostbloklanden.

e) Als tenslotte niets blijkt te helpen is het enige middel, om op middellange termijn en zeker op lange termijn kollektief te overleven, het konsekwent en doordacht kultiveren van een bereidheid tot burgerlijke ongehoorzaamheid.

Konklusies van de plakkaatherdenking en een blik op de toekomst

Met een 150-tal deelnemers aan de Akademische Zitting te Brussel, een 100-tal aan de politieke manifestatie te Antwerpen en een 60-tal aan de workshop

[p. 38]

te Amsterdam, mag de herdenking van het Plakkaat van Verlatinge als volledig geslaagd beschouwd worden, zowel naar de vorm als naar de inhoud. Naar de vorm is allereerst een woord van dank aan de Oudstudenten van de Vrije Universiteit Brussel, die onmiddellijk de maatschappelijke draagwijdte en de vrijzinnige impakt van het initiatief tot herdenking ten volle begrepen hebben en bovendien kosten noch moeite gespaard hebben om het ganse gebeuren materieel tot in de puntjes te verzorgen, hier dan ook op zijn plaats. Het herdenkingskomitee dankt tevens de Nederlandse vrijdenkersvereniging ‘De Vrije Gedachte’, die eveneens van meet af aan de manifestaties in het Noorden zo groot mogelijke ruchtbaarheid heeft gegeven. Ook in Vlaanderen hebben trouwens nog meerdere groeperingen, aangesloten bij de Unie van Vrijzinnige Verenigingen, de nodige informatie betreffende de herdenking aan hun leden verstrekt.

In deze dank wordt verder uiteraard ook het personeel betrokken van het Vlaams Kultureel Centrum aan de Brakke Grond te Amsterdam, gans in het bijzonder de heren Hugo Rau en Rik Gyles, voor de prima ontvangst die zij de deelnemers aan de workshop hebben bereid.

Naar de inhoud zijn er de stellingen en uitspraken van referaten en de konklusies van de workshop die er niet om liegen. Het herdenkingskomitee acht met dit alles voldoende aangetoond dat de bijna spreekwoordelijke vrijzinnige ongeïnteresseerdheid bij het herdenken van historische feiten, zowel als bij het zich engageren in problemen van heel-Nederlandse aard, volledig is weerlegd. Daar aldus de doelstelling is bereikt, de herdenking voorbij is en geslaagd, heeft het herdenkingskomitee als dusdanig geen reden van bestaan meer en heft het zichzelf op.

Blijft de vraag: wat in de toekomst? Gaat de vrijzinnige opnieuw aan de kant staan wanneer in komende tijden, aldaar behoudsgezinde ‘Hollanders’ en alhier ofwel belgicisten ofwel vlaams-nationalisten, of allebei, het wierookvat gaan zwaaien over alles wat ons gescheiden houdt?

Het antwoord van de vrijdenkende uit Noord en Zuid is ondubbelzinnig neen. In 1985 zal nl. ook de Val van Antwerpen worden herdacht. Aan dit historisch feit is het te wijten, dat het Zuiden gedurende vier eeuwen met klerikale invloeden is doordrenkt geworden, dat ook het denationalisatieproces een aanvang heeft genomen, dat wij pas in onze dagen definitief hebben kunnen doen keren. Bij die gelegenheid zal het 39ste Algemeen Nederlands Congres zowel te Antwerpen als te Leiden zijn activiteiten ontplooien.

De mensen van de ‘Werkgroep Verlatinge’ zullen erbij zijn. Naast de anderen die de Pacificatie van Gent, de Unie van Utrecht en andere momenten uit onze geschiedenis hebben herdacht, die van blijvende invloed zijn geweest op de aard en het wezen van ons land en van ons volk, zullen wij erover waken dat de principiële facetten van de Plakkaatherdenking ook daar aan bod zullen komen. Dat zijn de gewetensvrijheid, waar het in 1585 meer dan ooit in essentie om draaide, alsook de eigentijdse problemen van vrede en ontwikkelingshulp, waar Noord en Zuid zoveel efficienter samen kunnen aan sleutelen dan ieder voor zichzelf.

De ‘Werkgroep Verlatinge’ heeft tenslotte besloten, vóór 1985 tenminste éénmaal samen te komen om zowel de eigen inbreng als de samenwerkingsmodaliteiten met het Algemeen Nederlands Congres ten gronde te bespreken.

9 april 1982

Rik GYSELS