Neerlandia. Jaargang 82

[p. 42]

Het Wilhelmus: Een woord van troost gericht tot alle Nederlanders

In het tijdschrift ‘Benelux’ van de Benelux Economische Unie heeft Dr. Richter Roegholt uit Amsterdam een reeks historische beschouwingen gewijd aan de samenvoeging en het uiteengaan van de Nederlanden. Zijn laatste bijdrage betrof het Wilhelmus. In dit opstel, dat wij hierna publiceren, betoogt hij dat na de staatkundige samenvoeging door de Bourgondiërs en door hun erfgenaam Karel V, de inwendige saamhorigheid van de zeventien gewesten groeide onder de druk van de Spaanse overheersing.

De idee van een blijvende staatkundige eenheid leefde vooral bij de hoge edelen. Van hen was de prins van Oranje de aanzienlijkste. Hij begreep dat de eenheid alleen kon worden behouden, wanneer zij rustte op godsdienstige verdraagzaamheid.

Van deze beide idealen legt het Wilhelmus getuigenis af.

In 1548 was de staatkundige eenheid van de zeventien Nederlandse gewesten officieel vastgelegd door de stichting van de Bourgondische Kreits als autonoom gebied binnen het Duitse Rijk. Wij weten echter niet wat deze eenheid voor de bevolking betekende.

Er bestonden in de 16e eeuw geen politieke stromingen, bewegingen of partijen in de moderne zin van het woord. Wij weten niets van een uitgewerkte ideologie die de eenheid onder de bevolking tot ideaal verhief of er met concrete argumenten een pleidooi voor opbouwde. De gewesten hadden dezelfde vorst en ze zouden voortaan bij elkaar blijven behoren: het was meer een samengaan dan een eenheid.

De saamhorigheid ging niet zover, dat de gewesten bereid zouden zijn geweest elkaar concessies te doen of offers te brengen ter wille van de generaliteit. Hiertegen verzette zich het particularisme dat uit de middeleeuwen stamde, met zijn bonte verscheidenheid van gewoonten, gebruiken, rechten, voorrechten en uitzonderingstoestanden. Maar tegen de vreemdeling, die aan deze verwarde situatie een einde wilde maken, kon men wel gemeenschappelijk front maken. De paradoxale situatie ontstond, dat de eenheid werd bevorderd door een strijd die erop was gericht, de verscheidenheid te handhaven.

Het politieke doel van de Spaanse koning was glashelder. Hij wilde het bestuur overzichtelijker maken door centralisatie; hij wilde zjin absolute macht vestigen door de vertegenwoordigende lichamen op te heffen; en hij wilde de ketterij uitroeien. Het waren drie aspecten van één samenhangende politieke visie. De Nederlanden zouden ondergeschikt worden aan de belangen van het Spaanse wereldrijk.

In deze Spaanse politiek van centralisatie en absolutisme was de geloofsvervolging het element dat in alle kringen de heftigste weerstand opriep, ook bij de katholieken. Gezond verstand, humanisme en handelsgeest werkten samen om de bewoners van deze lage landen verdraagzaam te maken. De afkeer van de wrede ketterjacht schiep een herkenbare emotionele en ideologische band tussen de Nederlanders van verschillende maatschappelijke herkomst en uit alle regionen.

Deze gevoelens leidden tot de oprichting van het Verbond van Edelen en de aanbieding van het Smeekschrift in 1566. De prins van Oranje vertolkte ze in de Raad van State, het hoogste regeringslichaam van de Nederlanden, waar hij protest aantekende tegen de geloofsvervolging. De Prins was toen nog niet tot de hervorming overgegaan. Onder de aanzienlijken vond men veel aanhangers van de leer, dat de Staat boven de godsdiensttwisten moet staan om er niet door te worden verscheurd. Deze tolerantie, die men opportunistisch kan noemen, rijpte echter bij de Prins tot een verdraagzaamheid van veel grotere draagwijdte.

Toen Philips II de hertog van Alva hierheen stuurde om zijn politiek ten uitvoer te brengen, gaf hij hem de ondertekende doodvonnissen van Egmont, Hoorne en Oranje reeds mee. Door hun dood zouden de Nederlanden worden beroofd van hun natuurlijke leiders. De Prins toonde zijn politiek inzicht door uit te wijken naar zijn stamslot Dillenburg in het Duitse graafschap Nassau. Zijn uitgestrekte bezittingen in de Nederlanden werden in beslag genomen, zijn oudste zoon in gevangenschap naar Spanje gevoerd. Het jaar daarop, in 1568, ondernam de Prins de tot mislukking gedoemde veldtocht langs de Maas. Wat bezielde hem bij deze onderneming? Het antwoord op deze vraag wordt gegeven door het Wilhelmus.

Er was de Prins alles aan gelegen, zijn optreden te rechtvaardigen, zowel tegenover de Nederlanders als tegenover de Europese vorstenhoven. Er viel heel wat te rechtvaardigen, want hij had een leger bijeengebracht waarmee hij het land van zijn leenheer was binnengevallen. Wat was hij nu? Een avonturier of een leider die in het geaccepteerde Europese patroon paste? En wat wilde hij eigenlijk bereiken?

De eerste strofe van het Wilhelmus presenteert de Prins, die sprekend wordt ingevoerd, in de hoeda-

[p. 43]

nigheden die een legitieme achtergrond aan zijn optreden kunnen geven. Hij is ‘van Duytschen bloet’, een geboren graaf van Nassau, maar de grenzen tussen Duitsland en Nederland waren in de 16e eeuw niet zo scherp als in onze tijd. De Prins was ter wille van het aanvaarden van een rijke erfenis aan het hof van Karel V te Brussel opgevoed. Hij bekleedde in deze landen hoge politieke functies. Zelfs al zou hij hier als vreemdeling zijn gekomen - hetgeen maar ten dele waar is - dan nog is hij in ons verhaal niet de eerste die hier in korte tijd inheems werd en zich met het lot van de Nederlanden ging identificeren.

Door zijn status en zijn landgoederen behoorde de Prins tot de klasse van de hoge edelen, die van oudsher de natuurlijke leiders van het volk waren geweest. De hoge adel had een traditie van zelfstandigheid tegenover de leenheer gehandhaafd. De verantwoordelijkheid voor hun eigen land bleef onverminderd bestaan naast de feodale trouw die zij hun leenheer verschuldigd waren. Bij hen kon het ideaal om deze landen bij elkaar te houden levend blijven. Wanneer de Prins in het Wilhelmus de Nederlanden als zijn vaderland aanduidt, wijst hij op de plicht die hij als edelman heeft tegenover deze landen en hun bewoners.

Vervolgens bevat de eerste strofe de verklaring van de Prins, dat hij zijn feodale leenheer, de koning van ‘Hispaegnien’, altijd heeft geëerd. Ontrouw aan de leenheer was een ernstig misdrijf; daarom werd de fictie in stand gehouden dat het verzet alleen ging tegen de slechte dienaren van de koning. Aan de tweezijdige verplichting van de edelman, tegenover zijn leenheer en tegenover zijn ‘luiden’ (zijn volk), is door deze verklaringen voldaan. Als derde rechtvaardigingsgrond vermeldt Willem dat hij Prins van Oranje is, een titel die hem formeel het recht geeft troepen aan te werven.

Aan de massieve rechtvaardiging van de eerste strofe voegt de rest van het lied tot aan de laatste strofe geen nieuwe elementen toe. De Prins hoopt dat God hem in zijn ‘Regiment’, het land waarover hij krachtens zijn recht behoort te regeren, zal terugvoeren. Hij is beroofd van zijn ‘Landt en Luyd’ en spreekt deze luiden of ‘ondersaten’ moed in. Tegen het einde van het lied memoreert hij de ongelukkige veldtocht van 1568. De natuurlijke leider behoort een echte krijgsheld te zijn. ‘Als een Prins op gheseten’ heeft hij, aan het hoofd van zijn ‘Heyres cracht’, zijn leger, Alva uitgedaagd. Alva was de krachtmeting echter uit de weg gegaan, zodat de Prins onverrichter zake

Wilhelmus van Nassouwe	GUillaume je m'appelle,
Ben ick van Duytschen bloet,	Nassau de sang germain,
Den Vaderlant ghetrouwe	A mon pays fidèle
Blijf ick tot inden doot:	Toujours, jusqu' à la fin.
Een Prince van Oraengien	Je suis Prince d'Orange
Ben ick vrij onverveert,	Et reste franc sans peur;
Den Coninck van Hispaengien	Au Souverain d'Espagne
Heb ick altijt gheeert.	J'ai bien rendu honneur.

[p. 44]

	II
In Godes vrees te leven		I'ai craint mon Dieu, mon Maître
Heb ick altijt betracht,		Toujours, d'un coeur soumis,
Daerom ben ick verdreven		Et fus chassé, pour être
Om Landt om Luyd ghebracht:		Sans peuple, sans pays.
Maer Godt sal my regeren		Mais le Seigneur me traite
Als een goet Instrument,		Comme un bon instrument;
Dat ick sal wederkeeren		J'attends qu'Il me remette
In mijnen Regiment.		Dans mon gouvernement.
	III
Lijdt u mijn Ondersaten		L'épreuve vous oppresse,
Die oprecht zijn van aert,		Mes bons sujets loyaux;
Godt sal u niet verlaten		Mais Dieu ne vous délaisse
Al zit ghy nu beswaert:		Jamais dans vos grands maux.
Die vroom begheert te leven		Qui de L'aimer s'efforce
Bidt Godt nacht ende dach,		L'invoque nuit et jour,
Dat hy my cracht wil gheven		Pour m'obtenir la force
Dat ick u helpen mach.		De vous porter secours.
	IV
Lijf en goet al te samen		Les biens, la vie entiere,
Heb ick u niet verschoont,		Pour vous j'ai tout risqué;
Mijn Broeders hooch van Namen		Mes très illustres frères
Hebbent u oock vertoont:		Pour vous ont tout quitté;
Graef Adolff is ghebleven		Le Comte Adolphe en Frise
In Vrieslandt inden Slach,		Tomba, vaillant guerrier.
Sijn Siel int eewich Leven		Son âme, au ciel admise,
Verwacht den Jongsten dach.		Attend le jour dernier.
	V
Edel en Hooch gheboren		AU Chef du Saint Empire
Van Keyserlicken Stam:		Je dois naissance et rang,
Een Vorst des Rijcks vercoren		Et me vis Prince élire,
Als een vroom Christen Man,		Comme un chrétien fervent.
Voor Godes Woort ghepreesen		Pour la parole sainte
Heb ick vrij onversaecht,		J'ai intrépidement,
Als een Helt sonder vreesen		Tel un héros sans crainte,
Mijn Edel bloet ghewaecht.		Risqué mon noble sang.
	VI
Mijn Schilt ende betrouwen		Ma force, mon égide,
Sijt ghy, O Godt mijn Heer,		C'est Toi, Seigneur divin;
Op u soo wil ick bouwen		Toi, fondement solide,
Verlaet my nemmermeer:		Ne m'abandonne point.
Dat ick doch vroom mach blijven		Fais moi, toute ma vie,
U dienaer taller stondt,		Rester ton serviteur,
De Tyranny verdrijven,		Chasser la tyrannie
Die my mijn hert doorwondt.		Qui m'a percé le coeur.
	VII
Van al die my beswaren,		Emporte tous les pièges
End mijn Vervolghers zijn,		De mes persécuteurs;
Mijn Godt wilt doch bewaren		Mon Dieu, garde et protège
Den trouwen dienaer dijn:		Ton digne serviteur.
Dat sy my niet verrasschen		Que nul jamais n'atteigne
In haren boosen moet,		Ses criminelles fins;
Haer handen niet en wasschen		Que nul jamais ne baigne
In mijn onschuldich bloet.		Dans mon sang pur les mains.
	VIII
Als David moeste vluchten		David dut fuir la haine
Voor Saul den Tyran:		De Saül, le tyran;
Soo heb ick moeten suchten		J'ai dû gémir en peine
Met menich Edelman:		Avec maint noble et grand.
Maer Godt heeft hem verheven,		Mais Dieu fit sa victoire,
Verlost wt alder soot,		De tous maux le sauva;
Een Coninckrijck ghegheven		Son règne dans la gloire
In Israel seer groot.		En Israël brilla.
	IX
Na tsuer sal ick ontfanghen		Enfin l'épreuve amère
Van Godt mijn Heer dat soet,		Fondra dans la douceur
Daer na so doet verlanghen		Qu'un noble Prince espère
Mijn Vorstelick ghemoet,		De Dieu, son vrai Seigneur.
Dat is dat ick mach sterven		Puissè-je voir ma vie
Met eeren in dat Velt,		Finir au champ d'honneur,
Een eewich Rijck verwerven		Toujours dans la Patrie
Als een ghetrouwe Helt.		Etre un héros vainqueur.

[p. 45]

	X
Niet doet my meer erbarmen		Non, rien autant n'accable
In mijnen wederspoet,		Mon âme sous la croix
Dan datmen siet verarmen		Que le sort misérable
Des Conincks landen goet,		Des bons pays du Roi.
Dat u de Spaengiaerts crencken		Les Espagnols t'oppressent,
O Edel Neerlandt soet,		O noble et doux pays;
Als ick daer nen ghedencke		Ces souvenirs me laissent
Mijn Edel hert dat bloet		Le coeur saignant, meurtri.
	XI
Als een Prins op gheseten		Ardent sur ma monture,
Met mijner Heyres cracht,		Avec mes grands soldats,
Vanden Tyran vermeten		Du fier tyran parjure
Heb ick den Slach verwacht,		J'attendais le combat.
Die by Maestricht begraven		Mais sous Maastricht l'alarme
Bevreesde mijn ghewelt,		Le retenait au camp;
Mijn Ruyters sachmen draven		Mes cavaliers en armes
Seer moedich door dat Velt.		Hardis foulaient ces champs.
	XII
Soo het den wille des Heeren		Si Dieu puissant et sage
Op die tijt had gheweest,		L'avait alors voulu,
Had ick gheern willen keeren		J'aurais chassé l'orage
Van u dit swaer tempeest:		Qui vous tient abattus;
Maer de Heer van hier boven		Mais le Seigneur céleste,
Die alle dinck regeert,		Qui tout règle et conduit,
Diemen altijt moet loven		Qu'il faut louer sans cesse,
En heeftet niet begheert.		Lors ne l'a point permis.
	XIII
Seer Prinslick was ghedreven		Si chrétienne et vaillante
Mijn Princelick ghemoet,		Fut ma princière ardeur,
Stantvastich is ghebleven		Qu'elle est resteé constante
Mijn hert in teghenspoet,		Malgré tous les malheurs.
Den Heer heb ick ghebeden		Je prie avec instance
Van mijnes herten gront,		Mon Dieu, d'un coeur aimant,
Dat hy mijn saeck wil reden,		Qu'Il prenne ma défense,
Mijn onschult doen bekant.		Me proclame innocent.
	XIV
Oorlof mijn arme Schapen		Adieu, troupeau que j'aime,
Die zijt in grooten noot,		Adieu, pauvre oppressé.
U Herder sal niet slapen		Mais ton pasteur quand même
Al zijt ghy nu verstroyt:		Te garde, dispersé.
Tot Godt wilt u begheven,		A Dieu je te confie;
Sijn heylsaem Woort neemt aen,		Ecoute ton Sauveur;
Als vrome Christen leven,		Chrétienne soit ta vie;
Tsal hier haest zijn ghedaen.		Bientôt ici tout meurt.
	XV
Voor Godt wil ick belijden		Voici que je proclame
End zijner grooter Macht,		Devant le Dieu puissant:
Dat ick tot gheenen tijden		Je n'ai honni dans l'âme
Den Coninck heb veracht:		Le Roi un seul instant.
Dan dat ick Godt den Heere		Mais au Seigneur, mon Maître,
Der hoochster Maiesteyt,		Suprême Majesté,
Heb moeten obedieren,		J'ai bien dû me soumettre:
Inder gherechticheyt.		Justice m'a guidé.

moest afdruipen. In de beste traditie van het legerbericht wordt Alva's superieure strategie als lafheid voorgesteld. Hij had zich bij Maastricht verschanst en ‘bevreesde mijn ghewelt’, terwijl men de ruiterij van de Prins ‘seer moedigh door dat Velt’ zag draven. De veldtocht was niet alleen een mislukking geworden, zij had ook veel kwaad bloed gezet bij de bevolking. Akkers, dorpen, kloosters en abdijen hadden zwaar geleden onder het wangedrag van 26.000 man huurlingen. Direct na het relaas van de veldtocht voegt de dichter een troostwoord in, dat door zijn poëtische kracht ver boven de toevallige aanleiding uitstijgt en een van de schoonste troostwoorden uit onze letterkunde werd. Zelden heeft een veldheer zich op zulk een wijze ervoor verontschuldigd, dat hij het ‘swaer tempeest’ niet van de bevolking heeft

[p. 46]

kunnen ‘keeren’. Door de kracht van de poëzie is het mogelijk, het ‘tempeest’ (de bezoeking) te verklaren als alleen de mislukte veldtocht, of, in ruimere zin, als het totaal van de Spaanse onderdrukking en het schrikbewind van ‘den Tyran vermeten’. De tyran Alva wordt echter niet bij zijn naam genoemd.

De beide volgende strofen getuigen op mysterieuze wijze van schuldgevoel, boetvaardigheid en berusting. De Prins bidt God dat hij hem onschuldig zal verklaren: ‘Mijn onschult doen bekant’. Er klinkt een vleug wanhoop door, wanneer hij belooft dat hij, de Herder, niet zal slapen, nu zijn arme schapen ‘verstroyt’ zijn. Het leven duurt echter maar kort en de hoop van de Christen is gericht op het hiernamaals. In de laatste strofe wordt tenslotte het principiële loyaliteitsconflict uitgesproken. De Prins heeft geen gebrek aan achting voor de koning, maar de gehoorzaamheid aan God weegt zwaarder dan de trouw aan de koning. In deze keuze is de opstand gerechtvaardigd.

Zo concreet en juridisch doordacht als het Wilhelmus is in het verduidelijken van Willem van Oranje's politieke positie, zo vaag is het lied in twee andere opzichten, die juist voor ons van belang zijn. In die vaagheid zelf ligt, zoals wij zullen zien, het program van de Prins besloten.

De eerste vraag is: op welke gewesten heeft de verantwoordelijkheid van de Prins als Nederlands edelman betrekking? Tot zijn officiële functies behoorde dat hij gouverneur - ‘stadhouder’ zoals de titel luidde - was van Holland, Zeeland en Utrecht. Het lied preciseert echter niet wat hij verstaat onder zijn ‘land en luiden’ en zijn ‘regiment’. Er is integendeel sprake van het gehele land, alsof er al een eenheidsstaat bestond.

Het lot van ‘des Conincks landen goet’ doet de Prins ‘erbarmen’, en hij noemt het vaderland bij zijn naam wanneer hij het toespreekt: ‘o edel Neerlandt soet’. De Prins wil zich niet alleen bekommeren om de gewesten waarvan hij toevallig stadhouder is, maar hij strekt zijn herderlijke zorg uit over alle zeventien gewesten. Dit is de ware politieke visie van de Prins. Hij toont zich de politicus uit de oude Bourgondische school, leerling en erfgenaam van Karel V, wiens ideaal het is de zeventien gewesten van het ‘edel Neerlandt soet’ bij elkaar te houden als een nieuw vaderland.

Hij kon dit echter niet onverhuld uitspreken, want hij was maar één van de hoge edelen, die zich formeel



zijn gelijke voelden. Wanneer hij zich openlijk opwierp tot leider van de Nederlanden, zou hij de andere heren in dit stadium al tegen zich in het harnas hebben gejaagd. Zoals het Wilhelmus de diepe intenties van de Prins uitdrukt, als een onuitgesproken suggestie, verleent het er een emotionele en propagandistische kracht aan. Het ideaal kreeg de tijd om te rijpen.

De tweede vraag betreft de godsdienst. Ten aanzien van de strijd tussen katholieken en protestanten is

[p. 47]

het Wilhelmus onthutsend vaag. Deze strijd vormde de oorsprong en de kern van de onlusten. Alva voerde uit naam van de katholieke kerk een bloedig schrikbewind tegen de ketters. Het volk sidderde voor de arrestaties, de verbeurdverklaring en de massale terechtstellingen op de brandstapel. Het Wilhelmus bevat echter geen enkele aanduiding van deze dagelijkse werkelijkheid. Men zou uit de tekst onmogelijk kunnen afleiden dat het land werd verscheurd door godsdiensttwisten. Het is wel duidelijk aantoonbaar dat de geestelijke achtergrond van het lied het calvinisme is. Dit blijkt het duidelijkst uit de laatste strofe, wanneer de Prins belijdt dat hij de gehoorzaamheid aan God heeft moeten verkiezen boven die aan de koning: dat hij God moest ‘obedieren (gehoorzamen) inder gherechticheyt’. Gezien deze calvinistische inspiratie is het des te verrassender, dat het lied nergens uitdrukkingen bevat die als vijandig aan het katholieke geloof kunnen worden uitgelegd.

Dit kan geen toeval zijn. Het Wilhelmus is een lied dat midden in de actualiteit staat en dat het hevigste actuele strijdpunt zorgvuldig weet te omzeilen. Het is een staaltje van buitengewone diplomatie. Opnieuw toont de Prins hier zijn grote visie. Hij moest als leider aanvaardbaar zijn voor alle Nederlanders, katholiek of protestant. Het nieuwe vaderland zou verdraagzaam zijn of het zou niet zijn. Het tweede levensideaal van de Prins, het naast elkaar bestaan van de beide godsdiensten, was onverbrekelijk verbonden met het eerste ideaal, het behoud van de eenheid.

In 1568 stond Willem van Oranje op het dieptepunt van zijn loopbaan. Het leek haast ondenkbaar dat hij zich ooit nog zou herstellen en een rol zou spelen op het toneel van de Europese politiek. Als kind van zijn eeuw en volgeling van Machiavelli wist hij echter dat de Fortuin de geniale mens soms in de steek laat, maar hem soms onverwacht weer te hulp komt, mits hij bereid is de tekenen te verstaan.

In het Wilhelmus legt de Prins een getuigenis af, waarvan ieder woord erop gericht is de publieke opinie te beïnvloeden, zowel met oog op het verleden als met oog op de open mogelijkheden van de toekomst. Waar het ging om zijn rechtvaardiging was de Prins zo concreet mogelijk. Hij bood juridische argumenten aan, hij beroemde zich op zijn wapenfeiten en hij betreurde het ‘swaer tempeest’, de bezoeking die de veldtocht langs de Maas voor het volk was geweest.

Zijn politieke doeleinden - eenheid en godsdienstvrijheid - kon hij echter onder de onzekere omstandigheden van 1568 niet in de vorm van een concreet program gieten. De verslagene moest vaag zijn, niet uit innerlijke zwakte maar uit zelfdiscipline. Het lied maant tot berusting, maar opent ook de mogelijkheid van een betere toekomst. Mocht het ooit nodig zijn, dan zal de Prins, in gehoorzaamheid aan God, kiezen voor zijn volk. Het is deze verborgen achtergrond, die het lied zijn geheimzinnige gloed geeft. Het belooft meer dan het uitspreekt, en deze belofte is een lichtende toekomstvisie. Hieraan danken wij een lied, dat ook los van de situatie waarin het is ontstaan, na eeuwen nog zijn fascinerende werking heeft behouden.

Het lot heeft gewild dat het Wilhelmus het volkslied werd van de Nederlandse staat. In oorsprong richt het zich echter tot alle bewoners van de Nederlanden, katholiek of protestant, van Artois tot Groningen, van Luxemburg tot Texel.

Dr. RICHTER ROEGHOLT