Neerlandia. Jaargang 82

[p. 38]

Het ontwerp voor een Nederlandse taalunie houdt ook voor het onderwijs beloften in

De spellingsperikelen in de jaren 1967-70 hebben velen verrast doen opkijken dat een zo beperkt terrein van de taal als de schrijfwijze reeds zoveel stof kon doen opwaaien. Ze lieten de wrevelige indruk na dat akkoorden over hetere taalkundige hangijzers tussen Noord en Zuid nog niet voor morgen waren.

Toenemende culturele en wetenschappelijke samenwerking tussen Nederland en België heeft intussen meer dan ooit de behoefte vergroot aan éénvormigheid van taal, aan kennis van elkanders taalinbreng, aan een heelnederlands beleid.

Het ontwerp voor een Nederlandse taalunie, in 1976 opgesteld door een speciale werkgroep met vertegenwoordiging uit België en Nederland, is van die aard dat het een stevige aanpak van onze taalproblemen, zowel wetenschappelijk, juridisch als politiek, voor de nabije toekomst laat verhopen.

Vermits mensen uit het onderwijs toch dagelijks met onze taal te doen hebben, lijkt het wel verantwoord het taalunieverdrag aan de hand van vermeld rapport wat nader toe te lichten. Bovendien - en dit moge dan de eigen bijdrage zijn - wil ik vanuit eigen ervaring en contacten met collega's enkele van de meest dringende noden van ons taalonderricht schetsen, waaraan, zo is te hopen, een ‘raad voor taaladvies’ in de toekomst met voldoende gezag een langdurige oplossing zal weten te geven.

Eenvormig taalgezag

De eerste grote stap naar integratie van Nederland en het Nederlandstalige deel van België werd gezet door ‘het verdrag betreffende de culturele en intellectuele betrekkingen tussen Nederland en België’, akkoord dat werd gesloten in Den Haag op 16 mei 1946. In 1962 bracht de Gemengde Commissie, belast met de uitvoering van dit verdrag, aan de regeringen een rapport uit: ‘de Belgisch-Nederlandse culturele samenwerking in de naaste toekomst’. In haar conclusie somt de Commissie een aantal taken op, die zouden opgenomen moeten worden door een gemeenschappelijk Belgisch-Nederlands orgaan: een Hoge Raad.

Aan dit plan tot instelling van een Hoge Raad is nooit uitvoering gegeven door de Belgische en Nederlandse regeringen. De behoefte aan een hechtere vorm van samenwerking nam echter niet af. In verband met de problemen, die na 1967 rezen rond de voorstellen tot spellingswijziging, stelden de toenmalige, daarbij betrokken ministers in onderling beraad de vraag of de oprichting van een Belgisch-Nederlandse Academie voor de Taal opportuun moest worden geacht. De reeds genoemde Gemengde Commissie nam dit vraagstuk in studie en bracht op 6 oktober 1971 gunstig advies uit. Ze meende dat een werkelijk Belgisch-Nederlands instituut tot stand moest komen. Wel zag ze deze instelling meer beperkt tot de Nederlandse taal- en letterkunde in tegenstelling met de Hoge Raad, die de commissie in 1962 voorstelde en waarmee ze de brede culturele integratie van het Nederlandse taalgebied op het oog had. Na dit advies duurde het twee jaren voordat door de ministers van onderwijs en van cultuur der beide landen de volgende stap werd gedaan: op 18 december 1975 de instelling van vernoemde werkgroep ad hoc inzake de oprichting van een Belgisch-Nederlands orgaan van samenwerking en advies op het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde. In 1976 was deze werkgroep klaar met haar ontwerp voor een Nederlandse taalunie (De tekst van het ‘Ontwerp voor een Nederlandse Taalunie’ is te verkrijgen op het kabinet van de Minister van Nederlandse Cultuur, Jozef II-straat 30, 1050 Brussel, en in Nederland bij de directie voorlichting van het departement van Onderwijs en Wetenschappen).

De werkgroep gaat hierin niet voorbij aan de inspanningen, die van diverse zijden tot nog toe werden geleverd ter bevordering van onze taaleenheid en ze vernoemt alzo het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden, waarin deskundigen uit beide landen samenwerken, de Stichting voor Vertalingen en spellingscommissie en ook de jaarlijkse Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren. Hieraan kunnen nog toegevoegd worden: de aangehouden werkzaamheden van het Nederlands genootschap ‘Onze Taal’, dat nog onlangs op zijn 11 de kongres in Breda bij monde van zijn voorzitter Mr. J. Klaassens aandrong op een standaardtaal voor Vlaanderen en Nederland, verder de jarenlange inzet van het Algemeen Nederlands Verbond voor integratie van Nederland en Vlaanderen, de studies en publicaties van de Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal, het initiatief tot het opstellen van een Algemeen Nederlandse Spraakkunst, genomen door professoren van Nederlandse en Belgische universiteiten. Maar ook het werk van enkelingen en van taalkundige teams, de contacten tussen Vlaamse en Nederlandse scholen en verenigingen, de steeds toenemende samenwerking op wetenschappelijk en artistiek vlak. Het draagt alles bij tot een effectieve integratie, tot de daadwerkelijke vorming van een algemene taal. De werkgroep wijst

[p. 39]

er echter op dat, hoe waardevol de werkzaamheden van deze organisaties en instellingen ook mogen zijn, het toch duidelijk is dat de onderlinge samenhang ontbreekt. Enerzijds dreigt het gevaar van overlapping, anderzijds is het zeker dat ernstige leemten bestaan. De behoefte aan een centrale instantie doet zich dus sterk gevoelen. Intussen heeft de culturele autonomie van de afzonderlijke taalgemeenschappen in België nieuwe en tot dusver ongekende mogelijkheden geboden aan het aloude streven naar culturele integratie van het Nederlandse taalgebied. De opstelling van het mandaat voor de werkgroep ad hoc is er mede door beïnvloed.

Als werkterrein van het op te richten orgaan van samenwerking en advies ziet de werkgroep de taal als instrument van het maatschappelijk verkeer. Zo'n brede benadering sluit echter de wetenschappelijke en theoretische aspecten niet uit. De kennis, ervaring en visie van o.m. letterkundigen, linguïsten, taalsociologen, onderwijzers en leraren, vormingswerkers, bibliothecarissen, jeugdleiders, journalisten en medewerkers van radio en televisie, zullen in het orgaan tot gelding moeten komen. Verder moet, steeds volgens de werkgroep, het Belgisch-Nederlands orgaan als adviserende instantie gezag hebben, in staat zijn een conceptie van gemeenschappelijk beleid te ontwerpen en aan beide regeringen direct advies uitbrengen.

De werkgroep heeft een ontwerptekst met memorie van toelichting voor zo'n taalunieverdrag opgesteld, waarbij zij zich op het technisch-juridische vlak heeft laten leiden door soortgelijke internationale publiekrechterlijke verdragen en instellingen. Wie nadere gegevens over de structurele, juridische en statutaire uitbouw van de Nederlandse taalunie wenst te weten, kan ik de lectuur van het vernoemde ontwerp aanbevelen.

Inzake de schrijfwijze van de Nederlandse taal waren de regeringen sedert 1957 verplicht tot overleg. Door het voorliggende verdrag evenwel gaan de verdragsluitende partijen de verbintenis aan ‘de spelling van de Nederlandse taal gemeenschappelijk te bepalen’. Verder zullen de beide partijen zich onthouden van afzonderlijke initiatieven op het gebied van woordenboeken en grammatica's. Op alle andere gebieden van onderzoek en van bevordering van de Nederlandse taal en letteren in de ruimste zin van het woord, zoals het taal- en literatuurwetenschappelijk onderzoek, het onderwijs van de Nederlandse taal- en letterkunde, de vertaling van de Nederlandse literatuur, de bevordering van gelijkheid in terminologie in vooral ambtelijk gebruik en het onderwijs, het onderwijs van de Nederlandse taal- en letterkunde in het buitenland, enz... verbinden de verdragsluitende partijen zich tot het gemeenschappelijk optreden waar en wanneer het mogelijk en wenselijk wordt geacht. Tenslotte voorziet het verdrag dat het onderwijs in de Nederlandse taal, letterkunde en kultuurgeschiedenis in België en Nederland op elkaar afgestemd zouden worden, onder andere door het aanwenden van gemeenschappelijke didactische hulpmiddelen.

De nood is hoog

Het moedertaal-onderricht in Vlaanderen is pas gedurende de laatste decennia op vakkundige wijze aangepakt. Vóór die tijd hing het uitsluitend van de persoonlijke bekwaamheid en interesse van de leraar af of het vak iets betekende voor de leerlingen. Ik zeg dit niet om de verdienste van destijdse leraars te minimaliseren, want vele ongekende bezielers hebben in de stijl van Verriest en de Bom de jeugd de liefde voor de eigen taal bijgebracht. Pas de laatste decennia werd het leerprogramma-Nederlands voldoende omschreven opdat de taal in haar verschillende aspecten evenwichtig kon worden aangeleerd: spraakkunst, spelling, taalschat en taaleigen, mondelinge en schriftelijke taalbeheersing, tekstontleding (stilistiek), taalkunde, literatuurstudie... De lerarenopleiding kende een gelijkaardige vooruitgang zodat het moedertaalonderricht in Vlaanderen de jongste jaren vrij degelijk geschiedt. Alleen reeds de leerboeken kunnen buitenstaanders van deze kwaliteitsverbetering overtuigen.

Men dient er echter wel voor op te letten de situatie niet al te rooskleurig te bekijken. Eveneens gedurende de laatste jaren zijn een paar zaken in het onderricht zodanig misgroeid - vooral wegens een gebrek aan éénvormige richtlijnen en afspraken - dat het niet overdreven is te vrezen voor wildgroei inzake terminologie, schrijfwijze, woordbetekenis e.d. als niet vlug een algemeen aanvaard gezag ordening brengt in het geheel.

Vooreerst inzake spelling. Het is hypocrisie te beweren dat in het onderwijs de voorkeurspelling van het groene boekje wel degelijk wordt onderwezen en gebruikt. Momenteel heerst er inzake spelling een complete chaos. Ouderen schrijven meestal de voorkeurspelling omdat die het sterkst aanleunt bij wat zij destijds hebben geleerd (de nieuwe spelling is intussen reeds 20 jaren oud), de jongeren schrijven onbevangen de progressieve spelling omdat ze die te-

[p. 40]

rugvinden in het moderne proza, dat ze in handen krijgen en omdat de leraar al genoeg moeite heeft om ze de d-, dt-, t- moeilijkheden en regels van verdubbeling in te prenten. Zo enerzijds twee tot vier verschillende schrijfwijzen voor een woord op zichzelf al een absurde toestand inhouden, dan is het anderzijds veel erger dat deze toestand aanzet tot algemene onverschilligheid t.o.v. de spelling. De zin voor het accurate wordt er erg door aangetast. Welke leraar ergert zich vandaag de dag niet aan de onbegrijpelijke en steeds toenemende schrijffouten van zijn in kennis reeds vaak gevorderde discipelen?

Het spreekt vanzelf dat de gesprekken van 1967-70 hervat dienen te worden en dat een éénvormige schrijfwijze zowel voor het onderwijs als voor het prestige van onze taal meer dan noodzakelijk is. Hopelijk gaan de deskundigen elkaar niet weerom vanuit diverse taalkundige standpunten te lijf, maar worden ze het eerst eens over een algemeen principe, dat een antwoord geeft op de vraag wat spelling in de eerste plaats is of zou moeten zijn.

Misschien als reactie op de eindeloze discussies over problemen van de geschreven taal (vooral spelling en spraakkunst), maar zeker ook vanuit het besef dat de Vlaming het woord al te vaak slechts theoretisch en niet direct praktisch beheerst, is men in het onderricht het accent gaan verschuiven ten gunste van de mondelinge taalbeheersing. Het vernieuwde leerplanmoedertaal (1969) van het lager onderwijs (katholiek onderwijs) betekende in dit opzicht een ommezwaai en sedertdien zijn de leerlingen merkbaar vlotter ter tale, al komt het sommigen voor dat de verandering vooral van psychologische aard is. De psychologische drempel, die het kind voordien om diverse redenen het spontane spreken belette, zou zijn weggenomen.

Terecht werd een ballast aan regels en definities uit het spraakkunstonderricht in de basisschool geschrapt. Maar men ging naar het oordeel van vele leraars uit het middelbaar onderwijs te ver. Dat begrippen als woordgeslacht (genus), voltooide en onvoltooide tijden, de toekomende tijd, de actieve en passieve vorm, de wederkerende en overgankelijke werkwoorden e.d. naar hogere jaren werden verwezen, lijkt hun weinig verdedigbaar. De verdiensten van het vernieuwde spraakkunstonderricht kunnen anderzijds moeilijk miskend worden. Zo is de substitutie-techniek (verplaatsingsproef) voor het onderkennen van de zinsdelen zeer bruikbaar, maar in zijn geheel genomen heeft men met de huidige spraakkunst voor de basisschool teveel voor de louter formele benaderingen gekozen. Dit blijkt o.m. uit de ontleding van de zinskern, waarin men te sterk de persoonsvorm als kern van een samengestelde werkwoordgroep vooropstelt.

Voor de vernieuwing van het taalonderwijs in de lagere school mogen er dan voor de hand liggende redenen zijn, betreurenswaardig is echter dat met het (katholiek) middelbaar onderwijs hierover geen overleg werd gepleegd, teneinde tot éénvormigheid en aanpassing te kunnen overgaan. Momenteel is de situatie van het spraakkunstonderricht in het middelbaar onderwijs bedroevend. Drie jaar lager middelbaar onderwijs moeten nu volstaan om leerlingen, die met een gereduceerde spraakkunstkennis dit niveau binnentreden, een min of meer volledig inzicht te geven in de zins- en woordleer. Anderzijds is er inzake terminologie en systeem van spraakkunst geen uniformiteit in het middelbaar onderwijs. Moderne en klassieke systemen leven er naast elkaar, tot wanhoop van leerlingen, die in de loop van hun middelbaar onderwijs van school veranderen.

Uit deze beperkt gehouden opmerkingen i.v.m. het actuele spraakkunst-onderricht is alvast op te maken dat er van een éénvormige leerinhoud in éénzelfde sektor, laat staan in het vrije én het officiële onderwijs, geen sprake is. Een zelfde nood aan éénvormigheid laat zich ook gevoelen voor andere delen van het programma-Nederlands, zo b.v. voor de stilistiek (stijlleer). Steeds meer leraars behandelen bij het ontleden van teksten systematisch de stijlmiddelen. Geen vak bezorgt de leerlingen zo goed inzicht in de stijl en tevens de mogelijkheid om eigen taal aan de inhoud aan te passen, als de stilistiek. Verschillende leerboeken brengen zeer kundig en trapsgewijze deze wetenschap aan, andere raken ze nauwelijks aan of beperken zich tot occasionele opmerkingen. Ook voor dit vak zouden de leerprogramma's gedetailleerde gegevens mogen bevatten i.p.v. de vage richtlijnen, waarmee ze nu werden gevuld.

Gelijklopende opmerkingen zijn te maken over andere deelvakken van het onderricht-Nederlands: taalschat, taalzuivering, literatuurstudie... Al deze opmerkingen blijven dan nog beperkt tot het eigen kontakten ervaringsgebied: het onderwijs-Nederlands in één enkele sector in België. Indien de toestand in zo'n beperkt gebied al zo zeer om overleg en een stevige aanpak vraagt hoeveel te meer is overleg tussen de verschillende netten (vrij en officieel) noodzakelijk, hoeveel te meer zijn, naar het ontwerp voor een Nederlandse taalunie, afspraken over leerinhoud en leermiddelen tussen Nederland en België noodzakelijk.

[p. 41]

Een voorbeeld ter illustratie. In een bijdrage over het Taalunieontwerp in het maandblad ‘Onze Taal’ verduidelijkt dhr. P. Van Hauwermeiren de verschillende inhouden die het woord ‘Taalbeheersing’ in Noord en Zuid heeft. Onder deze naam - aldus de bijdrage - bedrijft de Vlaming hoofdzakelijk taalzuivering, een kwaad dat in België noodzakelijk blijft zolang het taalaanbod gekenmerkt wordt door gallicismen en purismen, door in onbruik geraakte woorden en uitdrukkingen of door Zuidnederlandse eigenaardigheden.

De Nederlander heeft met ‘taalbeheersing’ meer het communicatieve aspect van het taalgebruik op het oog en verstaat hieronder niet alleen de spreek- en schrijfvaardigheid, maar ook luister- en leesvaardigheid. Deze divergentie wordt in het artikel geïllustreerd door de richting die de overheidsbemoeiing met het taalgebruik in de twee delen van ons taalgebied uitgaat. De Raad voor Taaladvies, die in 1970 bij het ministerie voor Nederlandse Cultuur (België) werd opgericht, heeft als doelstelling ‘de Nederlandstalige gemeenschap in België permanent van advies te dienen in zaken die verband houden met de bevordering van de kennis en het goede gebruik van de Nederlandse taal’. In Nederland daarentegen is in 1973 de Commissie Duidelijke Taal (Commissie Vondeling) ingesteld om ‘het taalverkeer tussen de overheid en de burgers te helpen verbeteren’. De Raad voor Taal-advies helpt de raadvragers aan ‘het correcte Nederlands’; de Commissie Duidelijke Taal moet ertoe bijdragen dat de teksten waarmee de overheid zich tot de burgers richt in ‘begrijpelijke taal’ zijn gesteld.

Dhr. Van Hauwermeiren wijst er echter op dat de ontwerpers voor een Nederlandse Taalunie om vernoemde reden bewust de termen ‘taalzuivering’ en ‘taalbeheersing’ vermeden hebben. Ze kozen de term ‘taalzorg’, waarmee ze de zorg voor zowel een correct als efficiënt taalgebruik beogen.

Moge dit voorbeeld de werkstijl weergeven, die men van een taalunie-orgaan mag verhopen: de verscheidenheid aanwenden tot wederzijdse verrijking maar niettemin profileren tot éénvormigheid. De Nederlandstalige gemeenschap en niet in het minst de mensen van het onderwijs vragen erom.

HEDWIG VAN DE VELDE

Het artikel ‘Het Ontwerp voor een Nederlandse Taalunie houdt ook voor het onderwijs beloften in’ verscheen voor het eerst in berichtenbulletin nr. 3 van de Vereniging voor Vlaamse Leerkrachten.