Neerlandia. Jaargang 81

[p. 26]

Wat Vondel verzuimde, vergoedde burgemeester Van Ertborn

Antwerpen herdenkt dit jaar met grote luister de vierhonderdste verjaardag van Pieter Pauwel Rubens. De kern van die viering wordt de tentoonstelling van 28 juni tot 30 september in het Museum voor Schone Kunsten, waarop een honderdtal schilderijen en olieverfschetsen alsmede een 60-tal tekeningen van de Prins van de Vlaamse schilders zullen te zien zijn. Het wordt een unieke verzameling herkomstig uit de bekendste musea van Europa. Het Prado te Madrid en l'Hermitage te Leningrad sturen elk zes doeken. Uit Dresden komt een omvangrijk schilderij per speciaal transport. Canada, Denemarken, Duitsland, Groot-Brittannië, Italië, Nederland, Oostenrijk, Polen, Spanje, Zweden, Zwitserland en de Verenigde

FLORENT-JOSEPH VAN ERTBORN
(Antwerpen 1784-'s Gravenhage 1840)
Burgemeester van Antwerpen (1817-'28) en Goeverneur van Utrecht (1828-'30). Na de revolutie van '30 weer tot burgemeester van Antwerpen verkozen, weigerde hij uit eerbied voor Willem I die post te aanvaarden. Bij testament legateerde hij zijn kostbare schilderijen-verzameling aan de stad Antwerpen (thans in het Museum aldaar). Hij verbleef sinds 1830 in vrijwillige ballingschap in Nederland. Na zijn overlijden werd zijn per schip over de Schelde aangevoerd stoffelijk overschot onder grote volkstoeloop te Hoboken (Antwerpen) begraven.

Staten zenden het beste wat ze aan werken van Rubens in musea en privéverzamelingen bezitten.

Niet alleen deze tentoonstelling, ook een bezoek aan het mooie Rubenshuis, gelegen op de nieuw aangelegde Wapper en de vele koncerten gedurende het hele seizoen maken een verblijf te Antwerpen dit jaar tot een boeiende onderneming.

Omstreden geboorteplaats

Hoewel Antwerpen de weergaloze viering houdt naar aanleiding van het vierde eeuwfeest van Rubens' geboorte is het niet in de stad bij de Schelde dat Pieter Pauwel het eerste levenslicht zag. Over diens geboorteplaats bestond lange tijd betwisting tussen de steden Keulen en Antwerpen. Francisco Pacheco in zijn Arte della pentura (Madrid 1638) vermeldde Amberes (Antwerpen) als Rubens' geboorteplaats. Ook El Parnasso espagnol (Madrid 1724) noemde Amberes. Daarentegen in de Dictionarico de los Artes (1800 eveneens te Madrid) gaf Cologna (Keulen) op als geboortestad.

In de vorige eeuw zou er naast Antwerpen en Keulen nog een derde stad bijkomen, namelijk Siegen in het Duitse Westfalen, die definitief de eer mag opstrijken de bakermat van de Vlaamse schilder te zijn geweest. Dit kwam eerst in 1853 aan het licht dank zij de Nederlandse rijksarchivaris R.C. Bakhuizen van den Brink. In 1935 onthulde men te Siegen de zogenaamde Rubensbron, een gebeeldhouwde voorstelling van drie vrouwen die elkaar het moederschap van een kind betwisten. De vrouwen symbolizeerden de steden Antwerpen, Keulen en Siegen. En het kind: Pieter Pauwel Rubens. Dat het monument in de Westfaalse stad een plaats kreeg wees op de toen sinds lang uitgemaakte zaak: te Siegen was het en niet elders dat Rubens werd geboren.

Vader Jan Rubens

Het is bekend dat de ouders van Rubens in 1568 om religieredenen vrijwillig uit Antwerpen naar Keulen uitweken. De vader, Jan Rubens, een rechtsgeleerde en stadsschepen te Antwerpen, stond er al in 1565 op de geheime lijst van de Calvinisten. Nadat hij in Duitsland weer in betrekking kwam bij zijn gewezen heer Willem van Oranje, bekende hij er zich tot de Lutheraanse kerk. De Prins koos Jan Rubens tot een van zijn raadslieden, waardoor die nogal vrije omgang kreeg met Oranjes tweede vrouw Anna van Saksen. Uit hun schuldige betrekkingen werd een dochtertje geboren dat evenwel niet lang in leven bleef. Toen zijn overspel aan het licht kwam onderging Jan Rubens een harde en lange gevangenschap in de kerker te Dillenburg. Daar werd hij tenslotte begenadigd mede dank zij de sublieme smeekbrieven van zijn aanhankelijk gebleven, vergevingsgezinde echtgenote Maria Pijpelinckx: ‘En schrijf toch niet meer uw onweerdighen man, want 't is toch vergeven’.

Het gezin Rubens kreeg dan Siegen als verplichte verblijfplaats toegewezen, waar Pieter Pauwel in juni 1577 werd geboren en verhuisde nadien naar Keulen.

Mystificatie

De betwisting tussen Antwerpen en Keulen ontstond door de angstvallige geheimhouding die Maria Pijpelinckx bewaarde over de beroerde Dillenburgse en Siegense episode in het leven van haar man. Om diens tijdelijke ontrouw te verdoezelen bezondigde zij zich zelfs aan vrome leugens om bestwil. Na het overlijden van Jan Rubens te Keulen liet zij op diens graf beitelen dat zij samen te Keulen met haar man had gewoond ‘in ongestoorde vereniging’. Zelfs liet zij zich voor haar definitieve terugkeer naar Antwerpen voorzien van een getuigschrift volgens hetwelk zij nergens anders dan te Keulen hadden gewoond.

Bij dit alles voegde men nog een brief die zoon Pieter Pauwel later zelf schreef en waarin hij verklaarde ‘Ick ben seer geaffectionneerd voor de stadt Ceulen omdat ick aldaer ben opgevoed tot het thienste jaar mijns levens’.

Een en ander had voor gevolg dat men gedurende vele jaren te Keulen aan de gevel van het Gronsfelderhof over de Steinengasse twee zwart marmeren gedenkplaten kon aanwijzen, waarop men in vergulde letters lezen kon dat aldaar (en nog wel in hetzelfde vertrek) op 29 juni 1877 Peter Paul Rubens werd geboren en dat daar op 3 juli 1642 de door hem geschilderde Maria de Medicis, die hem destijds in het huis op de Antwerpse Wapper had bezocht, overleed.

Mogelijk bewoonde Maria Pijpelinckx met

[p. 27]

haar kinderen het Gronsfelderhof en het is bijna zeker dat de Franse vorstin in ballingschap er haar levensdagen eindigde, maar heel zeker is dat Rubens niet daar maar te Siegen ter wereld kwam.

Bakhuizen

Dit had de Nederlandse historicus Reinier Bakhuizen van den Brink in 1853 te Dillenburg ontdekt, toen hij er in de archieven van het slot Nassau opzoekingen deed voor zijn studie over het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saksen.

De voortreffelijke criticus en grondlegger van de moderne Nederlandse historische wetenschap vond toen de hele briefwisseling van de moedige Maria Pijpelinckx en ontsluierde alle voordien onbekende biezonderheden over de gedragingen van vader Jan Rubens en de lotgevallen van zijn gezin. Door Bakhuizen vernam de wereld dat de wieg van Pieter-Pauwel Rubens nergens anders dan te Siegen had gestaan.

Keulen en Antwerpen vernamen dit nieuws met zeer gemengde gevoelens. Toch legde Keulen zich spoedig bij Bakhuizens bevindingen neer, ook de Antwerpse kunstkringen, die al in 1857 in de officiële kataloog van het Museum voor Schone Kunsten de stad Siegen als waarschijnlijke geboorteplaats van Rubens vermeldden. Daarentegen gaven de Antwerpse stadsarchivarissen Pieter Genard en Frans Vandenbranden zich niet gewonnen. Het ging zover dat toen Siegen het Antwerpse stadsbestuur uitnodigde om op 29 juni 1877 de feesten ‘in hiesiger Stadt Siegen, Geburtsorte des Peter Paul Rubens’ mee te komen vieren, Antwerpen die invitatie op 30 mei prompt van de hand wees met een Franse brief van burgemeester Leopold de Wael: Nous regrettons ne pouvoir accéder à votre demande, parceque nous revendiquons hautement pour la ville d'Anvers l'honneur d'avoir été le berceau de l'illustre Rubens’. Antwerpen dacht er niet aan, het eiste met kracht de eer op de bakermat van Rubens te zijn. In het Siegerlandermuseum bewaart men nog de brief met de hoofse Antwerpse weigering, ondertekend met de sierlijkste haal van Leopold de Wael.

Vlaanderen

Degelijke Antwerpse geschiedenisboeken (van Genard, Beetemé en Stinissen) bleven tot in het begin van de XXste eeuw mordicus beweren dat Antwerpen de geboorteplaats van Rubens was. Tenslotte heeft de eminente Antwerpse Rubensvorser Max Rooses de Siegense aanspraken als volledig bewezen en rechtmatig erkend. Ter vergoelijking voor Antwerpen mocht nochtans gelden dat Rubens van die stad boven alle andere hield: te Antwerpen werkte hij de langste periode van zijn leven, zijn mooiste doeken bestemde hij voor Antwerpse kerken en van Antwerpen uit noemde hij in een van zijn allerlaatste brieven (geschreven op 17 april 1640, zes weken voor zijn dood) naar de te Rome verblijvende beeldhouwer Duquesnoy: ‘La Fiandre nostra carissima patria’ (Vlaanderen ons allerliefste vaderland). De Antwerpse historicus Floris Prims schreef terecht in zijn Antwerpiensia 1927 (deel I, hfdst. 29) dat Rubens ‘bezorgdheid om de roem van zijn Vlaamse vaderland hem tot het uiterste was bijgebleven’.

Vondel

Ons blijft toch intrigeren Pieter Pauwels eigen verklaring over zijn verblijf te Keulen tot zijn ‘thienste’ jaar. Het tiende jaar, dat was dus tot 1587, het jaar waarin Joost van den Vondel aldaar werd geboren.

De vraag mag worden gesteld of beider ouders elkaar te Keulen hebben gekend? Wellicht, zowel de familie Rubens als de familie van den Vondellen (zoals ze toen heette) waren Antwerpenaars in ballingschap. Stadsgenoten in een vreemd land zoeken allicht kontakt. Overigens was vader Jan Rubens, advokaat en gewezen schepen, zeker geen onbekende. Alleen het historische lot beschikte dat de wieg van de twee grote Nederlandse glories, Rubens en Vondel, niet in het Antwerpen van hun ouders stond.

Het valt op dat Vondel die Rubens nog negenendertig jaar overleefde niet één versregel aan zijn grote kunstbroeder heeft gewijd. Wie Rubens in het Noorden al in 1621 wél een lofdicht waard achtte was de fijnzinnige en begaafde kunstenares Anna Roemer-Visscher, die met bewondering schreef over de ‘vermaerde en constrijcke Petrus Paulus Rubens’. Pas anderhalve eeuw later, in 1774 verscheen de eerste historische levensbeschrijving over Rubens in onze taal van Joannes Smit en nog wel in de Vondelstad Amsterdam.

Herwaardering

De triomfantelijke terugkeer te Antwerpen van vele (niet alle) door de Fransen geroofde schilderijen, gaf in 1815 aanleiding tot grote vieringen en een herwaardering van Rubens' oeuvre. Het initiatief tot herdenking van zijn 250ste geboortedag in 1827 nam de Antwerpse Akademiedirekteur Mathys van Bree. Zijn schilderij ‘Rubens' dood’ werd koning Willem I's officiële geschenk aan de stad Antwerpen. Van Bree maakte meteen burgemeester Flor van Ertborn warm voor zijn idee een standbeeld op te richten ter ere van Rubens. Het zou er pas in 1840 komen, maar de pioniers waren er niet meer bij. Van Bree overleed in 1839 en ridder Van Ertborn, in 1828 door Willem I tot goeverneur van Utrecht aangesteld, verbleef sinds de revolutie van 1830 in vrijwillige ballingschap te 's Gravenhage.

Hoe dan ook de orangist Flor van Ertborn was het die de spoorslag gaf tot oprichting van het standbeeld en tot alle latere Rubensherdenkingen. Ook de luisterrijke van het huidige Rubensjaar 1977.

A. GOOVAERTS

Vondel over Rubens

Heeft Vondel geen enkele versregel aan Rubens gewijd, dan heeft hij toch, in een brief naar aanleiding van zijn treurspel ‘Batavische gebroeders’ (1639) aan Vossius, gewezen op de inspiratie die hij in de mytologische werken van Rubens vond. Daarin noemde hij Rubens zelfs ‘de glori der penseelen onzer eeuwe’.

De Nederlandse taalhistoricus dr. Jan te Winkel (1847-1927) bracht dat in herinnering in zijn voordracht ‘Rubens en Vondel’ op het 31ste Nederlands Taal- en Letterkundig Kongres te Brussel (28 augustus 1906). Hij zei toen ondermeer:

[p. 28]

VONDEL

‘Zeker viel er voor Vondel te Amsterdam nog meer dan ons toevallig bekend is, van Rubens te bewonderen; dat hij ook wel eens Antwerpen bezocht is hoogstwaarschijnlijk en bovendien waren de afbeeldingen van Rubens' werken, onder zijn leiding door Vorstermans, Pontius en anderen voortreffelijk in koper gesneden, de gehele wereld door verspreid. Het is dus wel aan te nemen dat de kunst van Rubens op hem die zijn poëzie zo gaarne ‘sprekende schilderkunst’ noemde, grote indruk heeft gemaakt en ook op zijn poëzie grote invloed heeft uitgeoefend.

Eigenlijk gaf Vondel dat ook zelf te kennen, toen hij bij het schrijven van zijn treurspel ‘Gebroeders’ in 1639 zich de stof van zijn treurspel dacht als door Rubens op doek gebracht. ‘Hier word ick be lust - schreef hij toen aan Vossius - ‘om door Rubens, de glori der penseelen onzer eeuwe, een heerlijck en koninglijck tafereel als een treurtooneel te stoffeeren’.

In dezelfde causerie zei dr. Jan te Winkel dat Vondel slechts één enkele maal over Rembrandt schreef.