Neerlandia. Jaargang 80

[p. 2]

Nederlanders in de grensgebieden

De vereniging ‘Zannekin’

Eén van de verenigingen in de Nederlanden die zich tot taak gesteld hebben op de bres te willen staan voor de Nederlande taal en kultuur is ‘Zannekin’. Deze vereniging wil het thuisfront zijn van hen die er naar streven het ‘Nederlandse volksbewustzijn op te wekken, te versterken of in stand te houden in alle gebieden binnen onze oudste volksgrenzen, welke in de loop der tijden geheel of gedeeltelijk naar de taal geromaniseerd of verduitst werden’.

Daar ‘Zannekin’ niet een vereniging is die tot dusver veel aan de weg timmerde, maar veeleer in een zekere teruggetrokkenheid de gestelde taak trachtte te verwerkelijken, is het heel goed mogelijk dat u nog nooit iets van haar aktiviteiten hebt vernomen. Dit laatste feit is voor mij voldoende aanleiding om in deze bijdrage er uw aandacht op te vestigen.

Gulden sporenslag

Voor het rechte verstaan van de drijfveren van hen die zich in ‘Zannekin’ verenigd hebben, is het nodig eerst iets te vertellen over de herkomst van de naam. Daarvoor moet in de geschiedenis teruggegaan worden tot de 11e juli van het jaar 1302. Op deze dag, die van historische betekenis is geweest voor heel het gebied der Nederlanden, slaagde een Vlaams leger dat in hoofdzaak bestond uit poorters en boeren erin op het Groeninge bij Kortrijk een Frans ridderleger te verslaan.

Deze slag, bekend onder de naam ‘Gulden Sporenslag’, mag dan behoren tot de meest belangrijke uit onze geschiedenis, in wezen werd er niets door beslist. Dat kwam duidelijk aan het licht in 1305, toen de Vrede van Athis werd gesloten, waarbij de oude toestand in feite werd hersteld. Geen wonder dat het volk, dat zich op het veld van Groeninge bewust was geworden van zijn macht, deze vrede ging ervaren als verraad. De belastingheffing, nodig geworden om de krachtens het vredesverdrag opgelegde schatting aan Frankrijk te kunnen opbrengen, was dan ook bijzonder gehaat.

De eerste jaren voldeed Vlaanderen aan de afgedwongen verplichting, maar op aandringen van Brugge werd rond 1323 de moed opgebracht de betalingen te staken. Om toch aan de verdragsverplichtingen te kunnen blijven voldoen, gingen de Fransgezinden ervoor zorgen dat het geld er kwam. Daartoe gingen ze de bezittingen van onder meer de vrije boeren taxeren; wilden zij het hen opgelegde deel der belastingschuld niet betalen, dan volgde inbeslagneming van de eigendommen en verbanning van de eigenaar.

Slag bij de Kasselberg

Eén van degenen die dit lot had moeten ondergaan was de uit het Westvlaamse Lampernisse afkomstige hereboer Nicolaas Zannekin. Als balling had hij een gastvrij onderkomen gevonden in Brugge, waar hij al gauw de leiding op zich nam van hen die bezig waren een opstand tegen de Fransgezinden voor te bereiden. Om orde op zaken te stellen werd de kuststreek van het Graafschap Vlaanderen in een aantal gewesten verdeeld. Zannekin zelf werd hoofdman over de omgeving van Veurne nadat hij erin geslaagd was deze stad aan zijn zijde te krijgen.

In de tijd dat in Vlaanderen als gevolg van de groeiende ontevredenheid de opstandige beweging zich steeds meer uitbreidde, vond in Frankrijk een troonswisseling plaats. De kinderloos gestorven Karel de Schone (1322-1328) werd opgevolgd door Filips van Valois (1328-1350). Deze nieuwe Franse machthebber trachtte eerst door onderhandelingen de opstandige beweging in te dammen. Toen hij echter ontdekte dat hij daarin niet zou slagen, besloot hij geweld te gaan gebruiken.

Onder aanvoering van Zannekin trokken toen de Vlamingen ten strijde en namen bezit van de 160 m hoge Kasselberg; hiermee hadden ze de belangrijkste strategische stelling uit de streek in handen. Helaas waren ze als gevolg van een vijandelijke krijgslist niet in staat hun positie uit te buiten. Daardoor ontbrandde op de middag van de 23e augustus 1328 de strijd in volle hevigheid, waarbij de Fransen erin slaagden de kracht van het grotendeels uit boeren bestaande opstandelingenleger te breken. Weldra lagen toen de hellingen van de Kasselberg bezaaid met gedode Vlamingen; onder hen bevond zich ook hun aanvoerder, Nicolaas Zannekin.

‘Zannekin’ in kort bestek

Het is deze Nicolaas Zannekin die als naamgever van de huidige vereniging model heeft gestaan. In hem zien de leden van deze vereniging de verpersoonlijking van de eeuwenoude ontvoogdingsstrijd die de Nederlanden steeds weer opnieuw naar verschillende kanten hebben moeten voeren.

[p. 3]

In eerste aanzet dateert ‘Zannekin’ van 1938. De initiatiefnemer was de Wassenaarse advocaat Mr. W.J.L. van Es. Al vanaf 1910, het jaar waarin hij te Antwerpen aan het eerste Vlaams wetenschappelijk geschied- en taalkundig congres deelnam, en waar een spreker uit de Zuidelijkste Nederlanden de culturele hulp van Nederland en Vlaanderen inriep, voelde hij zich tot dit zo stiefmoederlijk behandelde deel aangetrokken. De oprichting van de ‘Zannekin-Arbeidsgemeenschap voor Vlaanderen’ was één van zijn vele pogingen om de werking in en voor de Franse Nederlanden in Nederland en Vlaanderen meer bekendheid te geven.

Het schijnt evenwel dat hij niet veel mensen voor zijn ideeën, neergelegd in diverse geschriften, heeft kunnen winnen; de snel verslechterende internationale toestand zal daaraan niet onschuldig geweest zijn. Toch betekent dit niet dat zijn initiatief geen weerklank gevonden heeft; in 1941 staan er in Vlaanderen een aantal mannen op die de draad weer gaan opnemen door over te gaan tot de stichting van een ‘Zannekingenootschap’. Op deze wijze kon belangrijke steun worden verleend aan de aktiviteiten van de Frans-Vlaamse priester Jean-Marie Gantois in het raam van het door hem geleide ‘Vlaams Verbond in Frankrijk’. De bevrijding van Noord-Frankrijk en België in september 1944 luidde het einde in van het tweede ‘Zannekin’-bestaan; het genootschap ging ten onder in de hoog oplopende repressie-golven.

Het zou meer dan 20 jaar duren vóór er opnieuw een poging werd ondernomen een ‘Zannekin’ van de grond te krijgen. Immers een belangrijk deel van de doelstelling van de vorige ‘Zannekins’ was inmiddels verwerkelijkt door het ‘Komitee voor Frans-Vlaanderen’, opgericht in 1948 te Waregem. Daar dit Komitee echter zijn aktiviteiten hoofdzakelijk richtte op de Westhoek (het gebied tussen Aa en de Frans-Belgische grens), bleef bij bepaalde figuren toch de behoefte bestaan aan een organisatie die zich bezighield met héél het gebied der Zuidelijkste Nederlanden. Een zeer belangrijke stoot tot de heroprichting van ‘Zannekin’ is dan ook gekomen juist uit deze Franse Nederlanden en wel van de kant van personen als de al eerder genoemde J.M. Gantois én Dr. J. Klaas. Toch zou het nog duren tot 1966 vóór de derde ‘Zannekin’ ontstond in zijn huidige vorm, n.l. die van een vereniging die sindsdien onder leiding staat van de Zierikzeese procureur Dr. Mr. H.P. Schaap.

Twee werkgroepen

Het is bij deze Zuidelijkste Nederlanden niet gebleven; in de loop der jaren zijn steeds meer delen van het vroegere geheel der Nederlanden binnen het gezichtsveld komen te liggen. Want niet alleen in het zuiden zijn kunstmatige grenzen er de oorzaak van geweest dat mensen die tot hetzelfde volk behoren van elkaar verwijderd zijn geraakt. Ook aan de oostgrens doet zich een soortgelijk verschijnsel voor. Waren in het zuiden deze grenzen al ‘hard’ geworden in de 17e eeuw (voor wat die tussen Frankrijk en België betreft) en in de dertiger jaren van de 19e eeuw (die tussen België en Nederland), in het oosten dateert dit verschijnsel eerst uit de 60-er jaren van de vorige eeuw. De grote schuldige is hier het opkomende staatsnationalisme, dat ‘predikte’ dat staatsgrenzen samenvielen met volksgrenzen.

Als er één werelddeel is, waar deze leer diepe sporen getrokken heeft in het leven van menig volk, dan wel in Europa. Hele volken zijn erdoor uiteengerukt en daardoor van elkaar vervreemd. Met name is dit het lot geweest van het volk der Nederlanden.

Het is tegen deze achtergrond dat de beslissing van het bestuur van ‘Zannekin’ gezien moet worden de te ontplooien aktiviteiten voor de toekomst te gaan verdelen over een tweetal werkgroepen. Hiervan blijft de éne zich bezighouden met de Franstalige Nederlanden, terwijl de andere zich zal gaan richten op de oostelijke (Duitssprekende) Nederlanden.

De oostelijke Nederlanden

Zoals met betrekking tot de al eerder genoemde Westhoek het ‘Komitee voor Frans-Vlaanderen’ erin geslaagd is een proces van Nederlands bewustzijn op gang te brengen, zo heeft de werkgroep ‘De Oostelijke Nederlanden’ van de vereniging ‘Zannekin’ zich een soortgelijke taak gesteld ten aanzien van de Duitse Nederlanden.

Deze werkgroep weet zich in dit streven geruggesteund door de ontwikkeling die zich momenteel in Europa voltrekt. Immers aan de éne kant zijn we getuige van de weeën van een naar grotere eenheid toegroeiend Europa, terwijl aan de andere kant een sterker bewustworden van de eigen identiteit van de in dit Europa woonachtige volken valt waar te nemen, waardoor de politieke scheidslijnen die ooit in het verleden getrokken werden ter afbakening van de

[p. 4]

eigen invloedssfeer steeds meer aan betekenis gaan verliezen.

In het raam van de te ontplooien aktiviteiten is de werkgroep voornemens zich te gaan richten op de nu in Duitsland gelegen streken als het Gelders Overkwartier, het Land van Kleef, het Munsterse, de Graafschappen Bentheim en Oost-Friesland. Al deze gebieden zijn zowel economisch, politiek als cultureel nauw verbonden geweest met de Nederlanden. In één adem moet er in dit verband de opmerking aan toegevoegd worden dat deze aktiviteiten niet moeten worden uitgelegd als een verkapte poging te komen tot een soort ‘Anschluss’ van deze streken bij Nederland. Men gaat uit van de volledige erkenning van het Duitse staatsburgerschap van alle in deze gebieden woonachtige mensen van Nederlandse stam.

Ontmoetingsdag

Het doel dat de werkgroep nastreeft is het bevorderen van een Nederlands bewustzijn in de hierboven genoemde gebieden. Getracht zal worden de bevolking in deze streken er weer van bewust te doen worden dat er behalve het Duitse staatsburgerschap ook nog zoiets bestaat als het geheel der Nederlanden waarvan men krachtens historische banden deel uitmaakt.

Een mogelijke hefboom die overgehaald kan worden om in deze gebieden weerklank te vinden voor datgene wat door de werkgroep wordt beoogd, zou gelegen kunnen zijn in het regionalistische denken van de bevolking van de grensstreek aan Duitse zijde. Vandaar dat contacten gezocht en gelegd zijn met een aantal ‘Heimatverbände’.

In een poging langs de weg van een historische benadering deze contacten uit te diepen en nieuwe te leggen, zal er te zijner tijd een ‘Ontmoetingsdag’ worden georganiseerd. Als er onder u zijn die graag een uitnodiging zouden willen ontvangen om aan deze dag te kunnen deelnemen, volstaat het naam en adres op te geven bij het sekretariaat van de vereniging ‘Zannekin’ (p/a. Dr. J. Rutten, Oude Ophoverbaan 87, 3680 Maaseik, België).

Met opzet heeft de werkgroep gemeend de te organiseren dag niet te moeten aankondigen als een kultuurdag, maar er bekendheid aan te gaan geven onder de naam ‘Ontmoetingsdag’. Men wil daarmee tot uitdrukking brengen dat deze dag met name gezien moet worden als een gelegenheid waar Nederlanders van verschillende nationaliteit elkaar kunnen ontmoeten; daarbij is men erop bedacht dat dit zowel Frans-, Duits- als Nederlands-sprekende Nederlanders kunnen zijn. Door hen in de gelegenheid te stellen elkaar te ontmoeten, zal deze dag een bijdrage kunnen leveren tot een versterkte Nederlandse bewustwording.

En dat zelfs naar twee kanten. Allereerst is het gericht op dàt deel der Nederlanden waar het Nederlands de volkstaal is gebleven; veel te weinig wordt in deze gebieden (met name in het Noorden) de eigen identiteit beleefd om van uitdragen naar buiten maar helemaal te zwijgen. In de tweede plaats is deze dag op die delen der Nederlanden gericht waar het Nederlands als volkstaal min of meer heeft afgedaan, maar waar wel de wezenskenmerken van het Nederlandse volkskarakter zijn blijven voortbestaan.

De eerste lijnen betreffende de opzet zijn getrokken. Of de werkgroep zal slagen in haar poging is niet te voorspellen. Dat is in hoge mate mee afhankelijk van het feit of er mensen zijn, die zich aangesproken weten door deze werking en op grond daarvan mee er hun schouders onder willen zetten.

MARTEN HEIDA