Neerlandia. Jaargang 79

[p. 178]

Hoofdstuk II
Cultuur in het buitenlands beleid

Uit ons betoog zal blijken dat de inhoud van het begrip ‘cultuur’ op het internationale vlak niet volledig samenvalt met die op het niveau van de binnenlandse politiek. Anderzijds zijn bepaalde strekkingen uit het internationaal cultuurbeleid een rechtstreeks gevolg van de interne cultuurpolitieke situatie, zodat we hier meer dan slechts terloops zullen naar verwijzen.

Cultuur kreeg voor het eerst een sterke politieke geladenheid in de 19de-eeuwse romantiek, toen de eenheid van taal en volksaard de grondslag vormde voor nieuwe staatsgrenzen. Was dit een typisch voorbeeld van een door de cultuur bepaalde politiek, dan vinden we het omgekeerde verschijnsel, een door politiek bepaalde cultuur, in sommige totalitaire staten van de 20ste eeuw. Alhoewel de Verlichting en de Franse Revolutie een politiek van cultureel dirigisme kenden, toch werd een cultuurpolitiek voor het eerst systematisch en totalitair uitgewerkt in de op Marxistische leest geschoeide dictaturen. Terecht schrijft Henriette Roland Holst-Van der Schalk: ‘Dat wat in andere gevallen de uitkomst was van een historisch proces, een proces dat voor een groot deel hun, in wien en door wien het zich voltrok, niet bewust werd, - daar stuurt men nu in Rusland bewust op aan. Men wil een nieuwe, geheel en al van één beginsel doortrokken kultuur, maken’⁽²⁴⁾.

Vermits de verhouding tussen cultuur en politiek er in wezen veel gelijkenis vertoonde met het Nazisme - en allicht met de meeste ideologische regimes - leek het ons gewenst ze gezamenlijk door te lichten. Daar het naoorlogs internationaal cultuurbeleid een duidelijke reactie is op het Nazisme, behandelen we eerst de cultuur in de koloniale expansie, vervolgens de cultuur in de zoëven vermelde totalitaire regimes om tenslotte bij de actuele periode te arriveren. Na deze historische schets besluiten we met een overzicht van de motieven waarmee een moderne internationale cultuurpolitiek gerechtvaardigd wordt.

(24) Op. cit, p. 8-9. Vgl. T.S. Eliot, op. cit, p. 93: ‘...the Russians have been the first modern people to practise the political direction of culture consciously, and to attack at every point the culture of any people whom they wish to dominate’.

De koloniale expansie en het internationaal cultuurbeleid

Een al dan niet bewuste cultuurpolitiek maakte deel uit van de koloniale expansie. In Engeland kwam deze idee slechts laat tot rijpheid⁽²⁵⁾. Pas in de jaren 1923-1926 ontwierp het een culturele politiek voor haar kolonies in Afrika. In 1926 zond het een inspecteur naar Argentinië om de bestaande maar verwaarloosde Engelse scholen te reorganiseren. Tenslotte werd in 1934 de British Council opgericht in de vorm van een ‘public trust with legal status and financial autonomy’⁽²⁶⁾. De aanleiding daartoe was echter niet zozeer de cultuurspreiding als dusdanig, dan wel de asmogendheden van repliek te dienen in de psychologische oorlog: ‘...its chief object was to counter German and Italian propaganda in the Middle East. Until the beginning of the war the Council's work was mainly concentrated on the countries (including the British colonies) in the Mediterranean basin’⁽²⁷⁾. Later concentreerde de British Council zich hoofdzakelijk op de verspreiding van de Engelse taal als voertaal voor de internationale handel en meer algemeen werd de cultuurspreiding gezien als een onderdeel van de politieke en economische expansie. Cultuur was nooit een doel op zichzelf, zelfs niet op een ogenblik waarop de internationale culturele samenwerking een autonome doelstelling werd⁽²⁸⁾. De culturele beïnvloeding gebeurde dan ook eerder onrechtstreeks: ‘They (de Engelsen) did not intend to uproot, or to impose, a total “culture”: but the superiority of western political and social organisation, of English education, of English justice, of western “enlightenment” and science seemed to them so self-evident that the desire to do good would alone have been a sufficient motive for introducing these things. The Briton, unconscious of the importance of religion in the formation of his own culture, could hardly be expected to recognise its importance in the preservation of another. In the piece-meal imposition of a foreign culture - an imposition in which force plays only a small part: the appeal to ambition, and the temptation to which the native is exposed, to admire the wrong things in western civilisation, and for the wrong reasons, are much more decisive - the motives of arrogance and generosity are always inextricably mixed; there is at the same time an assertion of superiority and a desire to communicate the way of life upon which that assumed superiority is based; so that the native acquires a taste for western ways, a jealous admiration of material power, and a resentment against his tutors. The partial success of westernisation, of which some members of an Eastern society are quick to seize the apparent advantages, has tended to make the Oriental more discontented with his own civilisation and more resentful of that which has caused this discontent; has made him more conscious of differences, at the same time that it has obliterated some of these differences; and has broken up the native culture on its highest level, without penetrating the mass. And we are left with the melancholy reflection that the cause of this disintegration is not corruption, brutality or maladministration: such ills have played but a small part, and no ruling nation has had less to be ashamed of than

(25) Zie C. Doka, op. cit, p. 49.

(26) Zie Report of the Independent Committee of Enquiry into the Overseas Information Services, Londen 1952, p. 31. Dit document wordt ook vaak ‘Droghedareport’ genoemd; voortaan zullen wij gemakkelijkheidshalve deze benaming ook gebruiken.

(27) Zie verder in deze studie, p. 11 e.v.

(28) Zie Droghedareport, loc. cit.

[p. 179]

Britain in these particulars; corruption, brutality and maladministration were too prevalent in India before the British arrived, for commission of them to disturb the fabric of Indian life. The cause lies in the fact that there can be no permanent compromise between the extremes of an external rule which is content to keep order and leave the social structure unaltered, and a complete cultural assimilation. The failure to arrive at the latter is a religious failure’⁽²⁹⁾.

Anders liggen de zaken in Frankrijk. De ‘communauté’ heeft een veel sterkere culturele binding: zelfs Franssprekende Canadezen, die relatief weinig met de Franse koloniale politiek te maken hebben, voelen zich daar sterk bij betrokken. Franstalige minderheden in België en Zwitserland leunen ook nauw aan bij de Franse cultuur. In hun koloniale politiek bleken de Fransen een veel sterker cultuurbewustzijn te hebben: hun cultuurpolitiek kwam er niet alleen veel vroeger tot stand, maar hij stond ook minder in het teken van militaire en economische waarden. De Alliance Française dateert van 1883 en kreeg van bij de aanvang een zeer ruime opdracht, met name: ‘...le développement de l'influence intellectuelle et morale de la France, l'accueil des Français et des amis de la France à l'étranger, ainsi que l'entretien et l'accroissement de l'influence de la langue française et de l'esprit français’⁽³⁰⁾. Omstreeks de eeuwwende kwam de ‘Mission laïque française’ tot stand, die zich tot doel stelde het onderzoek en de resultaten van de Franse universiteiten toegankelijk te maken voor de koloniale gebieden. Een zeer grote invloed ging er ook uit van de katholieke missies. Maar ook in overheidskringen werd de nood aan een systematische cultuurspreiding vroeg aangevoeld: onmiddellijk na de Eerste Wereldoorlog reeds werd de ‘Service des oeuvres françaises à l'étranger’ opgericht, als een onderdeel van het ‘Ministère des affaires étrangères’, vermits haar taak ook gedeeltelijk samenviel met de opdracht van de diplomatieke zendingen. Na 1945 zou deze dienst zich ontwikkelen tot de ‘Direction des affaires étrangères’⁽³¹⁾.

(29) Zie T.S. Eliot, op. cit, p. 90-91.

(30) Zie C. Doka, op. cit, p. 36.

(31) Zie C. Doka, op. cit, p. 36 e.v.

Cultuurpolitiek in de totalitaire regimes (communistische landen - Nazi-Duitsland)⁽³²⁾

Net zoals in de andere sectoren van het maatschappelijke leven komt ook op cultuurgebied alle macht toe aan de centrale overheid. Zij gebruikt de genationaliseerde cultuurmiddelen om bepaalde gedragingen te stimuleren die voor de uitbouw van de door haar beoogde sociale en economische politiek noodzakelijk blijken. Deze eenzijdige cultuurpolitiek leidde tot een cultuur met de volgende kenmerken:

(32) Wij steunen deze beschrijving gedeeltelijk op gegevens uit de reeds geciteerde werken van Henriette Roland Hoist en Hermann Glaser.

a. Een exclusieve cultuur.

De ‘nationale cultuur’ valt exclusief samen met de door de overheid gepropageerde waarden. De andere culturele niveaus worden systematisch ontbonden voor zover ze zich niet aansluiten bij de ‘staatscultuur’.

Slachtoffers zijn doorgaans de vrije intellectuele kritiek, de cultuur van de vroegere bezittende klasse en de christelijke cultuuruitingen.

b. Een antigodsdienstige cultuur.

Meer nog dan het Nazisme streefden de communistische landen aanwankelijk naar een gerationaliseerde beschaving, waarin godsdienstbeleving uit den boze was. Daar de beschrijving door Marx van de godsdienst als opium voor het volk niet op onweerlegbare argumenten steunt en trouwens een veralgemening is van een mogelijke godsdienstige uitwas, meenden wij daarin een rationalisering te zien van zijn filosofische onmacht om een cultuur-bindend eenheidsbeginsel te ontwerpen voor zijn materialistisch opgevatte maatschappij.

c. Een ethisch relativisme.

Mede door het verwerpen van de godsdienst verliest een totalitaire cultuur de zin voor een fundamentele ethiek. Zij wordt dienstig gemaakt aan het politiek opportunisme.

Zulke cultuurpolitiek heeft haar weerslag op het buitenlandse cultuurbeleid. Een door een ideologie geschraagde politiek koestert de pretenties waarden van universeel belang tot stand te brengen en stelt zich dan ook agressief op tegen ‘andersdenkende’ mogendheden. In zulke optiek wordt een buitenlands cultuurbeleid gelijkgeschakeld met propaganda. Het kan ook moeilijk anders want een exclusieve cultuur vertegenwoordigt niet wat er in het volk aan artistieke en intellectuele creativiteit aanwezig is. Bovendien lokt de scherpe antigodsdienstigheid op zijn minst argwaan uit bij staten waar de godsdienst een belangrijke maatschappelijke functie vervult. Tenslotte wordt de propaganda wegens haar ethisch relativisme eerder een politieke dan een culturele propaganda. Een echt internationaal gewaardeerd cultuurbeleid wordt voor totalitaire staten een op zijn minst zeer moeilijke opdracht.

[p. 180]

Het naoorlogse internationaal cultuurbeleid

a. Organisatorische reactie op de totalitaire systemen.

Toen Nazi-Duitsland verslagen was, werden alle organisatorische en inhoudelijke gelijkenispunten met Hitlers cultuurpolitiek in het Westen angstvallig vermeden. Evenmin wenste men zich te bezondigen aan de eenzijdigheid van de cultuurpropaganda van de Sovjetunie. Dit vergde evenwel een organisatorische aanpassing in de democratische landen.

b. Decentralisatie.

Terwille van een efficiënte tegenpropaganda in de psychologische oorlogsvoering had het Westen, en dan voornamelijk Engeland, dat het enige onbezette land was gebleven van de Europese oorlogvoerende mogendheden, zijn internationaal cultuurbeleid gecentraliseerd in één ministerie, met name het ‘Ministry of Information’. Onmiddellijk na de oorlog vond een decentralisatie plaats: het genoemde ministerie werd vervangen door een Central Office of Information, dat ressorteerde onder de Foreign Office, waarvan ook de British Council afhing. De BBC, die een zeer ruim aandeel heeft gehad in de anti-Nazi-propaganda, werd afhankelijk gemaakt van het Ministerie van Posterijen. Zo kwam men tot een decentralisatie. Het technisch werk werd verricht door de ‘Information Services’, de ‘British Council’ en de ‘British Broadcasting Corporation’ (BBC). In het raam van deze decentralisatie wordt ook de cultuur losgemaakt van de propaganda. Deze tendens wordt duidelijk weerspiegeld in de gewijzigde doelstellingen van de British Council, die na 1946 van de opdracht ontlast wordt aan directe cultuurpropaganda te doen. Het Engelse kabinet besloot dat de British Council zijn werkzaamheden kon voortzetten, maar ‘...in order to avoid overlapping between the Council and the Government's Overseas Information Services, it should in future be restricted to educational and cultural work’⁽³³⁾.

In geen enkel land evenwel kreeg een ander ministerie dan dat van Buitenlandse Zaken de verantwoordelijkheid over het buitenlandse cultuurbeleid⁽³⁴⁾. Wel kwamen er verschillende systemen van decentralisatie tot stand, schommelend tussen een vrij strikt unitair systeem (Frankrijk) en een pluralistisch systeem met delegatie (Duitsland).

1)

Unitaire systemen, d.w.z. zowel de verantwoordelijkheid als de inhoud en de uitvoering van het beleid berusten in één hand. a) Zonder delegatie: Frankrijk, waarvan de ‘Algemene Directie der Culturele Wetenschappelijke en Technische Betrekkingen’ van Buitenlandse Zaken instaat voor het geheel. De Vakministeries (Cultuur en Onderwijs) hebben geen enkele inspraak. De fondsen komen uitsluitend van Buitenlandse Zaken. Er zijn echter twee uitzonderingen hierop, met name de jeugdzaken, welke ressorteren onder het Staatssecretariaat voor de Jeugd en volledig buiten de bevoegdheid van Buitenlandse Zaken vallen, en de culturele, wetenschappelijke en ontwikkelingszaken betreffende de Franstalige landen van Zwart Afrika, welke traditioneel ressorteren onder het Staatssecretariaat voor Ontwikkelingssamenwerking. b) Met delegatie: een voorbeeld hiervan is het zo-even reeds vernoemde Engeland, waar het Ministerie van Buitenlandse Zaken het beleid voert maar de beleidsconceptie en de beleidsuitvoering opdraagt aan een vrij onafhankelijk orgaan, de British Council. Hij ontvangt evenwel zijn fondsen van Buitenlandse Zaken en het is de Minister van Buitenlandse Zaken die verantwoording moet afleggen voor het Parlement over de actie van de B.C. Hij heeft trouwens ook inspraak in de benoeming van de Chairman en de Directeur-generaal van de B.C. en zijn administratie heeft zitting in heel wat organen van de B.C. Toch is de bevoegdheidsdelegatie zeer ver doorgedreven en de B.C. ageert onafhankelijk inzake beleidsconceptie en -uitvoering. Buitenlandse Zaken heeft alleen inspraak wanneer politieke aspecten bij de zaken komen kijken.

2)

Pluralistische systemen: hier berusten het beleid (de verantwoordelijkheid), de beleidsconceptie (de inhoud) en de beleidsuitvoering bij verschillende departementen. M.a.w.: de Vakministeries hebben bevoegdheid voor de buitenlandse culturele actie. a) Zonder delegatie: Nederland en Italië. Het beleid behoort hier tot Buitenlandse Zaken, beleidsconceptie en beleidsuitvoering tot de Vakministeries, die overigens elk een afdeling ‘Buitenlandse Betrekkingen’ hebben: in Nederland Onderwijs en Wetenschappen, en Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk; in Italië Ministerie van Onderwijs, Ministerie van Toerisme en Voorstellingen, de Presidentie van de Ministerraad en het Ministerie voor Wetenschappelijk Onderzoek. De fondsen worden door elk

(33) Zie Droghedareport, p. 31.

(34) Zie R. Van Elslande, Nota ter inleiding van het debat over het beleid inzake internationale culturele samenwerking, publikatie van de Cultuurraad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap, nr. 146 (1973-1974), 1, p. 10.

[p. 181]

ministerie separaat en vrij besteed - inclusief het budget van Buitenlandse Zaken, miniem in Nederland, maar veruit het belangrijkste in Italië. b) Met delegatie: Duitsland. Het Duitse systeem is werkelijk sui generis omdat de delegatie opgedragen wordt aan een zeer groot aantal onafhankelijke - maar 100 % gesubsidieerde - organismen. Het beleid berust bij Buitenlandse Zaken. De beleidsconceptie en de beleidsuitvoering berusten bij zowat een tiental Bondsministeries, maar wordt opgedragen aan een zwerm van zgn. Mittlerorganisationen, waaronder het Goethe Institut, Inter Nationes, de D.A.A.D. en de I.A.B.^(35) zich als de voornaamste opdringen, naast tal van Stichtingen, Politieke Partijen-Stichtingen en diverse andere organisaties. De Mittlerorganisationen krijgen hun fondsen van alle mogelijke ministeries, en meestal van verschillende onder hen tegelijk. Heeft Duitsland het sterkst gedecentraliseerd systeem omdat het zich van zijn Nazi-regime wil distanciëren? In elk geval is het contrast zeer groot met de Naziwetgeving.

(35) D.A.A.D.: Deutscher Akademischer Austausch Dienst. I.A.B.: Institut für Ausland Beziehungen.

Samenwerking tussen overheid, autonome instellingen en privaatrechtelijke organismen

Om te vermijden dat de inhoud van het internationaal cultuurbeleid zou samenvallen met een exclusieve staatscultuur kregen autonome en privaatrechtelijke organismen een ruime vrijheid in het verspreiden van culturele waarden. Een loyale samenwerking tussen de staat en deze andere initiatiefnemers bleek de gunstigste oplossing. Zo stelt C. Doka: ‘Il n'y a rien de fortuit à ce que, dans une mesure croissante on s'efforce de “désétatiser” la propagande culturelle et par là de la dépolitiser, principalement en créant des institutions jouissant d'une plus ou moins grande autonomie. La propagande culturelle qu'elles exercent doit de ce fait devenir “apolitique”, ce qui se peut réaliser dans une mesure très variable, car l'autonomie a des degrés très divers et tout autant de variations dans la conception que l'on forge’⁽³⁶⁾. Enkele voorbeelden van zulke instellingen zijn: de British Council, Danske Selskab, Alliance Française, Società Dante Alighieri, Svenska Institutet, Conseil des Arts du Canada, Stichting Pro Helvetia en het Goethe Institut.

(36) Op. cit., p. 27.

Engeland.

Hierboven hebben we de British Council reeds besproken. Hij is de uitvoeringsagent van het Ministerie van Buitenlandse Zaken voor alle bilaterale buitenlandse culturele betrekkingen: ‘Immediately after the war the Council, at the request of the Foreign Office, established itself in the liberated countries of Europe with most of which the United Kingdom Government subsequently concluded cultural conventions, naming the Council as the principal agent of her Majesty's Government for the purpose of these conventions’⁽³⁷⁾. Daarvoor ontving de B.C. van het Foreign Office een subsidie van ongeveer 10 miljoen Pond (1972-1973)⁽³⁸⁾. Binnen het kader van dit budget, en binnen de algemene richtlijnen inzake de landen waar het gewenst was dat Engeland een culturele actie voerde, werkte de B.C. geheel onafhankelijk. Het nadeel van deze situatie was wel dat de British Council het eerst de nadelige invloed ondervond van de overheidsbezuinigingen: ‘The intention was that the work in the Colonies and Asia should be gradually expanded, but as these developments coincided with a time of financial stringery the development of the Council in the Commonwealth and Colonies is still virtually in the embryo-stage’⁽³⁹⁾. Het Droghedareport stelde een aantal noodoplossingen voor, waarbij de plaatselijke afdelingen van de British Council zich financieel onafhankelijk moesten maken bij middel van lidmaatschapsgelden en schoolgeld. De B.C. zou zich dan in een verder stadium kunnen beperken tot de uitbetaling van het salaris van de directeur en de betaling van de boeken. Een andere bezuinigingsmaatregel was dat de B.C. probeerde Engelse professoren en schoolmeesters aan vreemde universiteiten en onderwijsinstellingen te laten benoemen met een salaris te betalen door de plaatselijke overheden of instellingen. Voor Europa werd voorgesteld dat ‘postgraduates’, wetenschapslui, opvoeders en culturele leiders slechts in Engelse instellingen konden werken, indien de betrokken personen of hun landen de onkosten zouden betalen. De B.C. zou zich beperken tot administratieve hulpverlening. Tenslotte dacht het Droghedareport aan een geleidelijk samenvallen van de B.C. met de culturele diensten van de ambassades. In 1952 werd het advies uitgebracht dat ‘over the next three years, British Council Offices in Europe should be closed down, and instead Cultural Attaché's (who would normally be seconded from the British Council) should be appointed and form part of the staff of the Embassy’⁽⁴⁰⁾.

In de landen buiten Europa delegeert de B.C. een vertegenwoordiger, die de taak vervult van cultureel attaché. Alhoewel hij nauw samenwerkt met de diplo-

(37) Droghedareport, p. 31.

(38) Zie R. Van Elslande, op. cit, p. 47.

(39) Droghedareport, p. 31-32.

(40) Droghedareport, p. 40.

[p. 182]

matieke zending, beschikt hij niet over diplomatieke privileges. Hij is het hoofd van het cultureel centrum, het informatiebureau en de bibliotheek. Zo er een afdeling van het British Institute bestaat, is hij er de directeur van.

Naast de B.C. bestaan er nog zuiver privaatrechtelijke organismen, die hetzij rechtstreeks hetzij onrechtstreeks een culturele uitstraling bewerkstelligen. Hun werking wordt ten zeerste op prijs gesteld, wat blijkt uit het advies van het Droghedareport: ‘Private enterprise is still the main source of the information and impressions by which foreigners judge this country. Government activity in information is a supplement to private effort and should be thus regarded. It follows that Government Information activities should work through existing private channels in preference to creating channels of their own. They are likely to be most needed in those countries where private channels of communication are weakest, whether because of lack of development or because of official barriers or because of deep differences of culture’⁽⁴¹⁾.

In Zwitserland wordt de culturele uitstraling verzorgd door de ‘Fondation Pro Helvetia’, une institution qui n'est pas immédiatement soumise à l'état, qui entretient des rapports avec la culture intérieure du pays et en est elle-même l'organe. A cela s'ajoutent encore d'autres institutions non officielles comme certaines sections de l'appareil de l'Etat⁽⁴²⁾. In feite is de Stichting Pro Helvetia een publiekrechtelijke stichting, die, alhoewel volkomen onafhankelijk, onder de voogdij staat van het Federaal Departement voor Binnenlandse Zaken en haar fondsen rechtstreeks van de Confederatie ontvangt (5,5 miljoen ZwFr in 1972, waarvan ⅔ besteed worden aan buitenlandse activiteiten en ⅓ aan binnenlandse)⁽⁴³⁾. Voor het federale Zwitserland betekent deze structuur een zekere waarborg voor het aan bod komen van zijn culturele diversiteit in het buitenland, en bovendien wordt een eenzijdige staats-propaganda hierdoor de weg afgesneden: ‘...la propagande suisse ne saurait être une propagande d'Etat et devait aussi de toute manière être confiée, dans le secteur de la culture, à des organes essentiellement autonomes. Une partie indéterminée demeurant toutefois de la compétence d'organes officielles’⁽⁴⁴⁾.

Voor Frankrijk geldt hetzelfde. Alhoewel de reeds vermelde ‘Direction générale des relations culturelles’ het volledige gamma van de culturele uitwisseling omvat, toch laat de overheid nog een breed terrein open voor de werking van privaatrechtelijke initiatieven en steunt deze ook. Het voornaamste is de Alliance Française, die formeel onafhankelijk is van de staat: ‘Si une aide officielle de l'état leur est accordée, il ne peut s'agir que d'un supplément, dans la mesure où les propres moyens de l'Alliance ne suffisent pas’⁽⁴⁵⁾. In 1973 ontving de Alliance ongeveer 10 miljoen BF, wat ongeveer 7 % van de uitgaven betekende. Dat het een grootse en dynamische instelling is, blijkt uit de volgende cijfers: in 1959 beschikte de Alliance over 700 commissies, conferentiezalen en bibliotheken over de ganse wereld en onderhield 800 Franse scholen in het buitenland. In 1973 telde het 1300 lokale comités en waren er 215.000 leerlingen ingeschreven in haar onderwijscentra en colleges.

Ter plaatse is er een zeer nauwe samenwerking met de ambassades.

Andere Franse privé-initiatieven zijn: de ‘Mission laïque française’, die in 1902 werd opgericht met het doel ‘d'exporter les bienfaits de l'enseignement universitaire français laïque en dehors de tout prosélytisme idéologique’⁽⁴⁶⁾. In 1959 beschikte deze Mission over ongeveer 18.000 leerlingen in 17 onderwijsinstellingen, vooral in Egypte, Syrië, Libanon, Ethiopië, Israël, Griekenland en Vietnam.

Een nauwe samenwerking vindt ook plaats tussen het ministerie en de katholieke instellingen. De overheid betaalt een deel van de werkingskosten, biedt reizen aan aan de Franse leden om zich in Frankrijk te herscholen en zorgt ervoor dat vreemde novicen in Frankrijk hun vorming kunnen krijgen.

Talloze culturele instituten en Centres Culturels Français werken tevens in dezelfde zin als de Alliance Française.

In Italië treffen we dezelfde dualiteit aan. Het officiële orgaan, dat zich in dit land met het internationale cultuurbeleid belast, is de ‘Direzione generale delle relazione culturali con l'estero’. Haar taak behelst het volledige domein van de cultuur. Daarnaast evenwel werkt de sedert 1869 bestaande organisatie ‘Società Dante Alighieri’. Ze staat - ook financieel - volkomen zelfstandig tegenover de overheid. ‘La Société Dante Alighieri n'a voulu ni ne veut être une association publique mais entend englober dans son sein toutes les nuances politiques et demeurer indépendante des différentes nationalités, confessions et idéologies. Financièrement, elle est alimentée exclusivement par les cotisations des membres et les dons spontanés’⁽⁴⁷⁾.

Een gelijkaardig onderzoek zouden we kunnen instellen voor de organisatievormen van het internationaal cultuurbeleid in nog andere landen, maar de beschreven voorbeelden illustreren voldoende de bestaande tendensen.

Deze loyauteit biedt verscheidene voordelen.

(41) Droghedareport, p. 6.

(42) Zie C. Doka, op. cit., p. 16.

(43) Zie R. Van Elslande, op. cit., p. 55.

(44) C. Doka, op. cit., p. 24-25.

(45) C. Doka, op. cit., p. 39.

(46) C. Doka, op. cit., p. 39.

(47) C. Doka, op. cit., p. 39.

[p. 183]

Vooreerst is dit het enige systeem waarbinnen de moderne concepties van het internationaal cultuurbeleid tot uitvoering kunnen komen. Alhoewel we deze conceptie in een verdere paragraaf uitvoerig zullen behandelen, anticiperen we hier de besluiten van Georg Stelzer: ‘In diesem Zusammenhang ist auch die zwischenstaatliche Gesellschaftspolitik einzuordnen. Wie die Leitsätze besonders hervorheben wird auch in dieser Gesellschaftspolitik in der Zukunft in eigener Verantwortung von den freien gesellschaftlichen Organisationen (Kirchen, Gewerkschaften, Frauenverbände, Jugendorganisationen, usw.) wahrgenommen werden. Die Regierung wird solche Initiativen unterstützen, die den Zielen der internationalen Zusammenarbeit entgegenkommen und damit der Friedenspolitik der Bundesregierung dienen. Es liegt aber in der freien Entscheidung der betreffenden Organisationen, ob sie zu dieser Kooperation bereit sind’⁽⁴⁸⁾.

Opent dit een perspectief voor de toekomst, dan was dit systeem ook een afrekening met het verleden.

a)	Een internationaal cultuurbeleid mag geen instrument zijn van een opdringerige politieke propaganda. Zulks zou in het buitenland eerder gevoelens van achterdocht dan belangstelling wekken. Doka getuigt: ‘c'est pour cela qu'elle (d.i. de propaganda) appartient à l'état totalitaire en tant qu'attribut sans lequel il ne pourrait exister. Aussi le monde occidental reflète-t-il la propagande comme il lui arrive aussi de repousser du même “non” de méfiance tout autre mode d'influence sur les peuples étrangers. Parce que hier la “propagande” a donné lieu à des phénomènes qui appellent au jugement négatif, elle ne peut avoir aujourd'hui, dans l'esprit des contemporains d'autres conséquences que négatives’^(49).
b)	Een internationaal cultuurbeleid moet objectief zijn, d.w.z., dat het de levende cultuur, zoals die in het binnenland bestaat, ook in het buitenlandse cultuurbeleid tot haar recht moet laten komen. Landen met verschillende talen, godsdiensten of etnische groepen moeten een globaal beeld van hun cultuur kunnen veruitwendigen. Ook hier is de vrijheid van de autonome instellingen 'n zekere waarborg voor objectiviteit. In elk geval contrasteert dit systeem met dat van de totalitaire staten. Eugeen van Itterbeek verdedigt dit principe als volgt: ‘Onze bedoeling is het alleen maar te wijzen op het feit dat waarachtige kunstwerken veelal eerst zonder overheidsbemoeiingen hun weg vinden in het buitenland en soms tegen het beleid in van het land van herkomst van de kunstenaar getuigen van de vitaliteit van de niet-officiële cultuur en bijgevolg van de vitaliteit van het volk zelf. De provo-beweging heeft toch veel meer gedaan voor de uitstraling (sic!) van het moderne Nederland dan twintig culturele akkoorden, waarin trouwens provo nooit een plaats had kunnen hebben’^(50). Ook officiële woordvoerders wijzen op het belang van deze samenwerking^(51).
c)	Het komt ons ook voor dat, afgezien van deze historische en principiële beschouwingen, dit systeem ook veel praktische voordelen biedt: de privé-instellingen beschikken immers over een veel grotere organisatorische soepelheid dan de administratie. De volgende organisatorische aanpassingen lijken ons onmogelijk in een staatsorganisatie: bv. wat het Dante Alighieri-instituut betreft: ‘Mais l'indépendance des groupes de l'étranger vis-à-vis de l'organe central de Rome va si loin qu'il n'est pas rare que leur direction repose en majorité entre les mains d'étrangers’^(52). Ook van de Alliance Française kan men hetzelfde getuigen: ‘...ses comités sont constitués, dans les différents pays, selon le droit d'association en vigueur dans ces pays, Ils règlent leur financement et leur activité de façon autonome et n'ont pas non plus sous ce rapport, à s'en référer au centre de Paris... Ces comités sont autorisés à modifier leur dénomination de leur propre chef ainsi qu'à fonder des écoles et autres institutions’^(53). Vroeger in dit hoofdstuk hebben we reeds gewezen op de diverse organisatievormen van de British Council. Hierdoor wordt de spanning tussen cultuur en politiek, in zover het de institutionalisering betreft, enigszins beperkt.
d)	Tenslotte vullen staat en privé mekaar aan. Privé-initiatieven helpen de staat bij de uitvoering van de culturele akkoorden en scheppen een gunstig klimaat voor het voeren van politieke, economische of militaire onderhandelingen. Anderzijds kunnen de privaatrechtelijke organismen een beroep doen op overheidssubsidies en naargelang van het land, ook van de diplomatieke kanalen.
e)	In het algemeen zou men terecht de vraag kunnen stellen of een uitsluiting van de privaatrechtelijke instellingen geen rem zou betekenen op de expansie van de internationale culturele uitwisseling. In de meeste landen waren de privé-instellingen werkzaam vooraleer er sprake was van een door de staat geleide cultuurpolitiek. Het moge volstaan hier te verwijzen naar de Alliance Française, die opgericht werd in 1883, terwijl een ministerie, belast met het uitvoeren van een internationaal cultuurbeleid slechts dateert van na de eerste wereldoorlog, met name de ‘Service des oeuvres françaises à 'étranger’. Ook in de Nederlands-Vlaamse culturele integratie gaat de dynamiek

(48) ‘Auswärtige Kulturpolitik als Friedenspolitik’, in Aussenpolitik, 22 (1971), p. 326-327.

(49) C. Doka, op. cit., p. 39.

(50) ‘Internationaal cultureel beleid’, in Kultuurleven, 38 (1971), p. 791-794.

(51) Vgl. R. Van Elslande: ‘In een aantal landen waakt men erover de buitenlandse culturele actie te laten steunen op het stramien van de binnenlandse culturele milieus, in de breedste zin van het woord. Men wil met andere woorden de ambtenarij doorbreken, door directe contacten met de betrokken milieus. Aldus bestaan er een aantal mensen uit het vak, die geroepen zijn advies uit te brengen over specifieke voorstellen. Deze Technische Adviesorganen betekenen een bijzonder interessante voorziening in de diverse systemen omdat zij toelaten kwalitatief objectieve beoordelingen te bekomen en tevens de culturele actie gronden in de eigen voedingsbodem’ (op. cit, p. 14-15).
Zie ook: Cultuurraad Beknopt Verslag, 2 juli 1974, p. 4: ‘In ieder geval moet het buitenlands cultuurbeleid uitgaan van de cultuurgemeenschappen zelf’.

(52) C. Doka, op. cit., p. 39.

(53) C. Doka, op. cit., p. 39.

[p. 184]

uit van de privaatrechtelijke instellingen: Taal- en Letterkundige Genootschappen, het A.N.V., de Nederlandse Congressen en zovele kleinere organisaties en verenigingen waren actief sedert vorige eeuw, alvorens er sprake was van een officieel cultureel akkoord, zoals dat van 1927 of 1946. Alvorens op deze vraag nader in te gaan kan het nuttig zijn de internationale culturele samenwerking te toetsen aan de algemene tendens in het internationale leven. We verwijzen naar de door Joseph Fränkel onbetrouwbaar genoemde cijfers van het Yearbook of the Union of International Associations, om ons een idee te vormen van het respectieve belang van overheid en privé^(54):

		1956-57	1966-67	1968-69
Category
Governmental
UN family		17	25	28
European Communities		1	9	10
Other Intergovernmental organizations		114	165	191
Total		132	199	229
Total Non-Governmental organizations		985	1935	2188
Total International organizations		1117	2134	2417

Deze gegevens voerden ons tot de volgende twee beschouwingen:

1.

Het aantal niet-officiële instellingen overtreft veruit het aantal officiële, waaruit we mogen besluiten dat de internationale integratie in belangrijke mate bevorderd wordt door het privé-initiatief. Ter beperking dienen we hieraan toe te voegen dat de relatieve ‘integrerende’ waarde wel erg verschillend kan zijn. De UNESCO heeft veel meer integrerende waarde dan tien internationale clubs van trekvogelliefhebbers of diepzeeduikers.

2.

In de periode 1956-1966 was de toename van het aantal privé-initiatieven groter dan dat van de overheid: 48 % t.o.v. 33 %, terwijl in een latere periode, 1966 tot 1968, de verhouding omgekeerd is met een toename van 14,5 % voor officiële en van 12 % voor niet-officiële instellingen. Het lijkt alsof we daaruit mogen besluiten dat de overheid het initiatief overneemt van de privé-instellingen, of m.a.w. dat het privé-initiatief de weg baant voor het overheidsinitiatief. In elk geval was dit zo voor de Vlaams-Nederlandse culturele integratie. Meer algemeen suggereert de hierboven aangehaalde statistiek eenzelfde tendens; een afdoend bewijs is hij evenwel niet.

(54) Zie Joseph Frankel, Contemporary International Theory and the Behaviour of States, Oxford 1973, p. 52.

Wederkerigheid

Volgens C. Doka is het principe van de wederkerigheid een recente, naoorlogse verworvenheid. Het zou inderdaad logisch zijn indien het verwerpen van het ‘propagandabeginsel’ zou leiden tot het aanvaarden van het ‘uitwisselingsprincipe’. Meestal wordt dit niet expliciet vermeld, vooral niet waar het gaat om culturele betrekkingen tussen landen met normale vriendschappelijke verhoudingen. Doka merkt echter op dat ook hier in de vijftiger jaren de wederkerigheid expliciet vermeld wordt, met name vooral in bilaterale of multilaterale culturele verdragen, die afgesloten worden in het kader van politieke of militaire allianties. Meestal bevatten deze een nauwkeurige omschrijving van de wederzijdse culturele uitwisseling. Dit was o.m. het geval met het Frans-Duitse akkoord (verdragen van Parijs, 1954) en de multinationale akkoorden, zoals de Westeuropese Unie, het statuut van de Raad van Europa en de UNESCO.

In de verklaring over de beginselen van de internationale culturele samenwerking van de UNESCO (4 november 1966) wordt de ‘wederkerigheid’ uitdrukkelijk aanbevolen. Artikel 8 zegt immers: ‘Men zal de culturele samenwerking beoefenen tot wederzijds voordeel van alle naties. De uitwisselingen die hiertoe aanleiding zullen geven, zullen in een geest van algemene wederkerigheid worden geregeld’⁽⁵⁵⁾.

(55) Zie Renier Nijskens, De internationale culturele betrekkingen van België na Wereldoorlog II, Eindverhandeling Katholieke Universiteit te Leuven, 1973, bijlage 5, p. xiv.