Neerlandia. Jaargang 79

[p. 105]

[Nummer 4]

Zuidnederlandse bijdrage tot Amsterdams grootste bloeiperiode

Als u nu denkt dat wij ten aanzien van Amsterdam 700 jaar terug kunnen kijken op een relatie met Vlaanderen, die ook 700 jaar terug gaat en meer - ja dan hebt u wel een beetje gelijk.

Sterker nog, ik zou u terug kunnen voeren naar de tijd dat Graaf Floris V aan Amsterdam zijn befaamde Tolprivilege verleende, terwijl Jacob van Maerlant bezig was ridderromans in het Nederlands te vertalen.

Van Maerlant schreef zijn Heimelikheid der Heimelikheden, een verhandeling over de staatmanskunst, waarschijnlijk ten behoeve van Floris V. En gaf die niet een staaltje van zijn staatsmanskunst door aan die lieden die te Amestelledamme woonden een privilege te geven dat deze Amestelledammers het recht gaf tolvrij te varen met hun eigen goederen in het gebied dat hij als Graaf van Holland beheerde? Dat waren niet ZIJN lieden, let op! Immers de Bisschop van Utrecht was hun Heer.

Toch ligt niet in die tijd de sterke injectie van het Vlaamse in het Amsterdamse koopmans- en geldleven, maar later, tegen het einde van de 16de eeuw.

Bewogen tijd

De bekwame en gewiekste veldheer Parma heeft de Zuidelijke Nederlanden in zijn macht gekregen en - nadat Anjou's Franse furie op Antwerpen mislukt was - in 1585 de val van de machtige haven- en handelsstede Antwerpen bewerkstelligd. Een uitermate bewogen tijd was het: in 1578 ging Amsterdam om (Keerpunt 1578!), in 1583 de mislukte Franse furie op Antwerpen, in 1584 werd de Prins van Oranje lafhartig vermoord, in 1588 de nederlaag en verstrooiing van de Spaanse Armada.

Wie denkt nu in een bewogen tijd te leven mag wel eens omzien.

Dat nood kracht kan geven leren deze jaren wel, jaren van bundeling van energie en krachtsinspanning in de ontwikkelingsgeschiedenis van Amsterdam. Amsterdam was wel al een opkomende koopstad, maar had Antwerpen niet kunnen evenaren. Antwerpen immers beheerste de internationale geldhandel en - behoudens de Oostzeehandel die van de Zuiderzeesteden uit werd bedreven - had de handel op de rest van West- en Zuid-Europa in handen.

Parma gaf Antwerpen de nekslag - Geyl drukte het zo mooi uit: ‘Antwerpen verdorde onder Parma's handen’ - maar dat betekende toch niet, dat van de ene op de andere dag de handel van Antwerpen zich verplaatste naar Amsterdam. Een factor daarbij was ook, dat, dank zij Marnix van St. Aldegonde, de gereformeerden in Antwerpen vier jaar respijt hadden gekregen om uit Antwerpen weg te trekken.

Er was alle reden voor de Antwerpse kooplieden die niet van de katholieke religie waren om te zien naar veiliger vestiging.

Vlucht naar het Noorden

Na Spanjes overmeestering van Portugal gingen de havens van Lissabon en St. Ubes voor de handel verloren. Met Parma's opdringen waren al vele Protestantse kooplieden naar het Noorden uitgeweken, vooralsnog naar Middelburg, Dordrecht, Rotterdam en ook elders in Zeeland en Zuid-Holland.

Dat allen zich naar Amsterdam verplaatsten is even onjuist als dat Amsterdam in één klap de leiding als metropool van de handel overnam. De tijden en de vooruitzichten waren nog te onzeker.

Aan energie en durf ontbrak het de Amsterdamse kooplieden niet. In ondergeschikte rangen hadden zij de grote zeëen en de oceanen bevaren. De wegen wisten zij grotendeels wel, maar de zekerheid die de vluchtende ballingen zochten hadden zij nog niet te bieden. Maar het was ook waar, dat Parma's koele orde aan Vlaanderen en Brabant de verstijving des

Hollandse en Vlaamse ondernemingslust lieten ons pronkstukken van 17e eeuwse bouwkunst na. (Foto Gemeentelijk Buro Monumentenzorg).

[p. 106]

doods bracht. De Antwerpse handel was opgejaagd, werd uiteengeslagen en verstrooid. Zo week men naar de open, perspectief biedende kanten uit: Keulen, Hamburg, Bremen en - behalve naar het reeds genoemde Zeeland en Holland - ook naar Engeland om eerst afstand te nemen voor men zich definitief vestigen ging.

Hoe ver zou Parma oprukken? Zou óók Amsterdam door hem bedreigd worden? De Spaanse Armada werd verslagen, maar wat zou de jonge Prins Maurits te land bereiken?

Duidelijkheid na 1600

Het besef drong door, dat Antwerpen stevig in Spaanse handen bleef.

De - bij de dood van zijn vader - 17-jarige Prins Maurits verraste de wereld door achtereenvolgens Breda, Zutphen, Deventer, Delfzijl, Hulst, Nijmegen, Steenwijk en Koevorden in te nemen, en toen ging Parma dood.

Na 1600 - het jaar dat gekenmerkt werd door de meer befaamde dan strategisch belangrijke Slag bij Nieuwpoort - werd bij de gevluchte bannelingen wel duidelijk, dat terugkeren naar Antwerpen een hachelijke, zo niet verloren, zaak zou zijn en de beste vooruitzichten voor vestiging geboden werden in het snel opkomende, betrekkelijk veilig en besloten gelegen Amsterdam. Dat immers had zijn overvloedige verschepingsgelegenheden, zijn direkte verbindingen op de Zuiderzee, de Maas en Rijn en mede daardoor zijn aantrekkelijke vrachtenmarkt.

Wat koopvaardijvloot betrof kon Amsterdam zich meten met de grootste en deze vloot groeide voortdurend en voldeed aan de hoogste eisen.

Een onverstandig monopoliebeleid zoals Engeland voerde was Amsterdam vreemd, het had een actieve handel en stond los van monopolies of beperkingen.

Zuidnederlandse invloed in cijfers

Tellingen, zoals die gedaan werden door dr. J.C. van Dillen, leerden, dat de Zuid-Nederlanders de belangrijkste toestromende vreemdelingen waren, of wie zou eigenlijk vreemdelingen willen zeggen, als hij hen al aanduidt met Zuid-Nederlanders?

Van de 1.300 lieden, die tussen 1575-1616 zich als nieuwe poorters in Amsterdam meldden, waren er 300 die handel en verkeer als bestaansmiddel opgaven. Daarvan kwam 60 % uit Antwerpen. Dat was van belang, want zij brachten hun kapitaal, kennis en gevestigde tradities van wat eens de modernste organisatie op handelsgebied was met zich mee. En dat was niet gering.

De invloed van deze Zuid-Nederlanders moet in hoge mate bevruchtend hebben gewerkt op de daarvoor zo rijpe ondernemingslust der Noorderlingen. De Straatvaart werd ongetwijfeld gestimuleerd mede door hun onschatbare relaties, maar ook de Indiëvaarten in het bijzonder door mannen als Plancius en Dirck van Os. Terecht stelt prof. dr. Z.W. Sneller dat men dit ook weer niet moet overdrijven in betekenis en de eigen ondernemingsgeest der Noord-Nederlanders, en Amsterdammers in het bijzonder, niet moet onderschatten.

Onmiskenbaar is, dat de Vlaamse kooplieden en bankiers met hun internationale betrekkingen, commercieel verrijkende inzichten en hun kapitaal mee de stoot hebben gegeven, die Amsterdam van een niet onaanzienlijke goederenmarkt tot middelpunt van de wereldhandel maakte.

Drijfkracht voor de compagnieën

In zijn oudste aandeelhoudersregister van de Kamer Amsterdam der Oost-Indische Compagnie, toont dr. J.G. van Dillen aan welke invloed de Zuid-Nederlanders hebben uitgeoefend.

De Amsterdamse Voorcompagnie, de z.g. Compagnie Van Verre bijvoorbeeld, had 9 Bewindhebbers. Daarvan waren tenminste 2 Zuid-Nederlanders: Dirck van Os uit Antwerpen en Jan Jans Kaerel uit Brugge, terwijl wel zeker is, dat de Zuidnederlandse dominee Plancius, de stuwkracht op de achtergrond was als zeevaartkundige en cartograaf.

De Nieuwe Brabantse Compagnie, die als Voorcompagnie werd opgericht had verschillende Zuid-Nederlanders als Bewindhebbers. Helaas zijn van deze compagnie de archieven verloren geraakt, maar bekend is, dat de Bewindhebbers Isaac le Maire, Jacques de Velaar, Marcus de Vogelaar, François van Hove, Louis de Beecque, Huybrecht Wachtmans en Bernard Berrewijn allen Zuid-Nederlanders waren. Dat betekent ook, dat onder de Bewindhebbers van de grote Verenigde Oostindische Compagnie, de V.O.C., die immers een samenvatting was van alle toen bestaande Voorcompagnieën, ook vele Zuid-Nederlanders waren.

Naast de Bewindhebbers zijn er de participanten in het kapitaal van de V.O.C. Van de 1143 participanten in Amsterdam waren er, aldus Van Dillen, 785 Noord-Nederlanders, dus Amsterdammers, met een kapitaal van f 2.023.755.- en niet minder dan 301 Zuid-Nederlanders, veelal Antwerpenaren, met een inbreng van f 1.400.700.- Het voorbehoud moet wel gemaakt wor-

[p. 107]

den, dat de indeling is geschied na raadpleging van biografische gegevens, maar daarbij moesten vele rand- en twijfelgevallen worden verwerkt. De cijfers zijn echter dusdanig overtuigend, dat er wel duidelijk uit blijkt dat hier maar met twee grote groepen dient rekening gehouden: de Noord- en de Zuid-Nederlanders.

Onder de immigranten moeten, naast een aantal minder draagkrachtigen, vele kapitaalkrachtigen zijn blijkens een ander overzicht. Daarin zijn de inschrijvingen in het participantenboek genomen van f 10.000.- en hoger. Dan blijken daarvan 84 inschrijvers te zijn, waaronder 40 Noord-Nederlanders met een inschrijving van f 635.100.- en 37 Zuid-Nederlanders, maar dan met een inschrijving van niet minder dan f 853.160.-

Wat ze deden

Deze compagnie-inschrijvingen leren waar men zijn kapitaal o.m. onderbracht. Wij zullen andere bronnen moeten raadplegen om te zien waarmee zij hun geld verdienden.

Enkele voorbeelden. De Zuid-Nederlander Balthazar Coymans was koopman op Cadiz en Spaans Amerika. Het voor zijn zonen gebouwde huis staat nog als een 17de-eeuws pronkstuk op de Keizersgracht tegenover de Westermarkt te Amsterdam.

De Bartolotti's en Calandrini's, in oorsprong Italiaanse namen, kwamen uit de Zuidnederlandse koopliedenen bankiersmilieu's. Bekend is, dat Guillelmo Bartolotti onder de naam van Willem van den Heuvel een kleinzoon was van een Delfste bierbrouwer, maar door erfenis en daarmee gepaard gaande naamsverwisseling een Bartolotti werd. Ook diens huis praalt nog als een renaissancejuweel op de Herengracht 170-172 in de z.g. Kleine Bocht.

De latere kanonnenkoning Louis de Geer kwam uit de Zuidelijke Nederlanden. Zijn Huis met de Hoofden zal men nog op de Keizersgracht 123 bij de Leliegracht kunnen aantreffen.

Zo werden uit Antwerpen verschillende suikerraffinaderijen overgebracht naar Amsterdam en een belangrijk deel van de lakenhandel w.o. namen uitblinken, zoals die van Jan van Valckenburg en Balthazar Jacott.

Voor de snelle bloei van Amsterdam als kapitaalmarkt moeten wij de namen noemen o.m. van de bankiers Bartolotti, Coymans, Calandrini en Quingetti.

In de financiering van de droogleggingen rond het jaar 1600 kunnen wij o.m. verwijzen naar de Zuid-Nederlander Dirck van Os voor wat de Beemster aangaat en naar Jan Bincken voor wat betreft de Zijpe. Ten slotte geeft Van Dillen nog een beeld van de toestand in de assurantiewereld in die tijd. In 1613, toen Amsterdam midden in een snel opgaande bloei verkeerde waren er 252 assuradeurs in de stad. Hiervan waren 163 Noord-Nederlanders met een gezamenlijke participatie van f 802.918.-, maar 79 Zuid-Nederlanders met een bedrag van f 829.285.-

Ik meen hiermee wel een indruk te hebben gegeven van de veelomvattende invloed in het aandeel dat de Zuid-Nederlanders, de Vlamingen, hebben gehad op de opkomst en de twee eeuwen durende bloei van Amsterdam in zijn wereldomvattende koopmacht.

TON KOOT