Neerlandia. Jaargang 78

[p. 2]

De pacificatie van Gent

De Nederlanden voor de pacificatie

De 16de eeuw is duidelijk een scharniereeuw in de geschiedenis van de Nederlanden; tijdens de eerste helft werd de eenmaking van de 17 provinciën door Karel V voltooid, maar in de tweede helft zal de opstand tegen diens zoon Filips II uitmonden in de scheuring tussen Noord en Zuid.

Reeds in de 15de eeuw had ‘de grote hertog van het Westen’ de Boergondiër Filips de Goede, de Nederlandse gewesten tussen de Somme en de Zuiderzee in een personele unie verenigd en op diplomatische wijze hun gewestelijke instituties met een aantal centrale organismen overkoepeld. Maria van Boergondië moest na de dood van haar onstuimige en ondiplomatische vader, Karel de Stoute, het hoofd bieden aan een opstand van de Nederlanden tegen het centralistisch systeem. In het Grote Priviligie werden de centrale instellingen afgebouwd maar door haar huwelijk met Maximilliaan van Habsburg werd de aanval van Lodewijk XI van Frankrijk gestuit. Het hertogdom Boergondië ging hierbij echter verloren. Maximiliaan en zijn zoon Filips de Schone wisten het centrale Staatsapparaat echter geleidelijk te herstellen. Door zijn huwelijk met Johanna van Kastilië (na de dood van haar echtgenoot ‘de waanzinnige’ genaamd) kwam Filips eerder onverwacht op de Spaanse troon zodat de Nederlanden, die reeds sinds Maximiliaan ingeschakeld waren in het Habsburgse erfgoed, nu ook deel uitmaakten van het Spaanse wereldrijk.

Karel, die in Gent geboren en in de Nederlanden getogen was, volgde in 1516 zijn vader op als koning van Spanje. Hij veroverde de Oostelijke en Noordelijke gewesten van de Nederlanden namelijk Utrecht, Gelderland, Overijsel, Drente, Groningen en Friesland en zo waren de Nederlanden tot één geheel verenigd. In 1519 won hij ook nog de strijd voor de keizerskroon van het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie op de Franse koning Frans I van Valois.

Als wereldlijk hoofd van de Westerse Kristenheid beschouwde hij het als zijn plicht de strijd aan te binden tegen het opkomend protestantisme. De uitvaardiging van plakkaten en het instellen van de inquisitie waren de middelen die hij aanwendde in zijn pogingen om de ketterij uit te roeien.

Ziek en ontgoocheld deed Karel, die men hier in de Nederlanden als iemand van den huize was blijven beschouwen, in 1555 afstand van zijn macht. Hij verdeelde zijn bezittingen onder zijn broer Ferdinand en zijn zoon Filips. Deze laatste verwierf het Spaanse wereldrijk en ook de 17 Provinciën. De plechtige machtsoverdracht te Brussel, waar volgens de overlevering Karel V zich liet ondersteunen door Willem van Oranje, bracht voor de vertegenwoordigers van onze gewesten een eerste ontgoocheling. Filips II die in Spanje was opgevoed verontschuldigde zich dat hij zijn Nederlandse onderdanen niet in hun taal kon toespreken en liet in zijn naam het woord voeren door zijn vertrouweling Granvelle, de bisschop van Atrecht. Wanneer in 1559 de oorlog met Frankrijk beeindigd werd, vertrok Filips naar Spanje en nimmer zou hij nog naar de Nederlanden terugkeren. Bij zijn vertrek stelde hij zijn bastaardzuster Margareta van Parma, de moeder van de latere landvoogd Alexander Farnese, aan tot landvoogdes. Volledig in de lijn van het vorstelijk absolutisme, werden de kollaterale Raden die Karel V had opgericht nl. de Raad van State, de Geheime Raad en de Raad van Financiën, genoyauteerd door Filips' vertrouwelingen Granvelle, Viglius en Berlaymont. Aan de gouvernante had Filips bovendien de raad gegeven zich voor belangrijke beslissingen alleen te verlaten op het oordeel van dit driemanschap. Deze trits vormde dan ook de zgn. Consulta, hier beschouwd als een exponent van de absolutistische willekeur van de koning.

Bij de hervorming van de bisdommen werd de voornaamste vertrouweling van Filips II, Granvelle, daarenboven nog aangesteld tot aartsbisschop van het nieuwe diocees Mechelen en tevens tot primaat van het Nederlandse Kerkgebied. Dit betekende dat Granvelle in de praktijk zowel het wereldlijk als het geestelijk hoofd was van de Nederlanden.

De politieke inrichting van Filips II wekte de wrevel op van de hoge adel die onder leiding van de prins Willem van Oranje en de graven Egmont en Hoorn ten strijde trokken tegen Granvelle. Filips II gaf toe aan deze oppositie en in maart 1564 werd Granvelle weggeroepen.

Ook de calvinisten, die vooral in de tekstielstreek van Hondschote en Armentiers hun kerngebied hadden, kwamen in verzet tegen de politiek van religieuze onverdraagzaamheid van Filips II die zich opwierp als de kampioen van het katolicisme. Hun eis voor meer tolerantie vond trouwens gehoor bij de leden van de hoge adel maar de koning bleef op dit punt onverzettelijk.

Onder impuls van de lage adel, in wiens rangen het calvinisme welig wortel had geschoten, kwam het Eedverbond der Edelen tot stand dat aan Margareta van Parma op 5 april 1566 een smeekschrift ging aanbieden waarin aangedrongen werd op afschaffing van de plakkaten en van de inquisitie. Het scheldwoord ‘geuzen’ waarmee de edelen die de petitie aan de landvoogdes gingen overhandigen, door Berlaymont werden bedacht, namen zij als een erenaam aan.

Na een ‘hagepreek’ brak op 10 augustus van het zgn. hongerjaar 1566 te Steenvoorde in het huidige Frans

[p. 3]

Vlaanderen, waar men een talrijk tekstielproletariaat aantrok, de Beeldenstorm uit. Als een laaiend vuur liep deze beweging doorheen de hele Nederlanden, een spoor van vernieling achter zich latend.

Dit gebeuren ontstemde natuurlijk de katolieken en ook de politieke opposanten en dit stelde Margareta van Parma in staat de orde te herstellen.

De landvoogdes eiste nu een nieuwe eed van trouw vanwege de hoge edellieden: Egmont en Hoorn legden hem af, Oranje weigerde en vluchtte naar zijn slot te Dillenburg in Nassau.

Er bestond overigens wel reden voor de vlucht van de Zwijger want Filips II had, aanstonds na het vernemen van het nieuws over de gebeurtenissen in de Nederlanden, de hertog van Alva aangesteld tot leider van een strafexpeditie. Deze installeerde na zijn aankomst in 1567 een Raad van Beroerten die o.a.; Egmont en Hoorn ter dood veroordeelde. De exekutie werd op de Grote Markt te Brussel voltrokken.

Willem van Oranje was intussen niet bij de pakken blijven zitten. Vanuit Dillenburg organiseerde hij het verzet tegen Alva en na een mislukte expeditie van zijn broer Lodewijk viel hij in 1568 de Nederlanden binnen. Ook deze veldtocht liep op een sisser uit maar men beschouwt hem niettemin als het begin van de tachtigjarige oorlog.

Op 1 april 1572 maakten de watergeuzen zich meester van het stadje Den Briel in Holland en enige dagen later ook van Vlissingen en Enkhuizen. Dit betekende het begin van de verovering van de provincies Holland en Zeeland. De staten of standenvertegenwoordigingen van deze gewesten duidden Willem van Oranje weldra als hun stadhouder of gouverneur aan. Het tegenoffensief van Alva liep vast voor Alkmaar. Filips II had intussen besloten het over een andere boeg te gooien.

Toen Alva na zijn mislukking ontslag vroeg stelde de vorst in 1573 Don Luis Requesens aan tot nieuwe gouverneur-generaal. Deze moest een algemeen pardon uitvaardigen behalve voor de ketters. Dit beleid kwam echter in de gegeven omstandigheden te laat. Holland en Zeeland hadden Willem van Oranje wederrechterlijk tot stadhouder benoemd en de calvinisten hadden er hun leer als enige godsdienst opgelegd. Oranje ging trouwens naar de hervormde religie over. Requesens nodigde de opstandige gewesten te Breda uit tot onderhandelingen maar toen deze het vertrek eisten van de Spaanse troepen meende Requesens hierop niet te kunnen ingaan. De 80 jarige oorlog werd dus voortgezet. Lodewijk van Nassau werd in 1574 op de Mokerheide verslagen en gedood maar de landvoogdes slaagde er niet in Leiden tot overgave te dwingen.

De opstandelingen werden echter door het toeval gediend toen Requesens op 4 maart 1576 plotseling overleed.

Na de onverwachte dood van de landvoogd nam de Raad van State de leiding over de Nederlanden in handen. De leden van dit organisme gaven vrijwel unaniem aan Filips II de raad de Staten-Generaal bijeen te roepen en opnieuw onderhandelingen aan te knopen met de opstandige gewesten. De koning weigerde evenwel op beide suggesties in te gaan en liet weten dat in augustus een nieuwe gouverneur zou aankomen met alle remedies.

Ondertussen begonnen de niet betaalde Spaanse soldaten, na de inname van Zierikzee op 29 juni 1576, in grote benden onze gewesten af te stropen. Zo overvielen ze achtereenvolgens Maastricht en Aalst en op 4 november 1576 zullen ze te Antwerpen de beruchte Spaanse Furie ontketenen. De Raad van State proklameerde deze muiters tot vijanden van de Nederlanden.

Op 4 september van hetzelfde jaar werden de leden van de Raad van State die op de vergadering van die dag, op aanstoken van Willem van Oranje, aanwezig waren, gevangen genomen. De afwezigen kregen huisarrest. De bedoeling hiervan was de bijeenroeping van de Staten-Generaal, waartoe Filips II geen toelating wilde geven en waartoe de Raad van State niet durfde overgaan, door te zetten.

De Staten van Brabant namen daartoe inderdaad het initiatief en Vlaanderen en Henegouwen sloten er zich bij aan.

De leden van de Raad van State werden weer vrijgelaten en zodoende werd dit organisme in schijn hersteld. Het moest evenwel slechts de bevelen uitvoeren die het van de vergadering van de Staten van Brabant, Vlaanderen en Henegouwen ontving. Deze nodigden ook de anderen uit met de bedoeling een zo groot mogelijk kollege van de Nederlanden te vormen. Zij zochten kontakt met Holland en Zeeland die voorlopig nog niet wilden meedoen. Door bemiddeling van Oranje kwamen de afgevaardigden van Utrecht, Gelderland, Friesland, Groningen en Overijsel zich echter bij de 3 initiatiefnemers voegen.

De Staten stelden zich nu in de plaats van de vorst en in naam van de Nederlanden zouden zij zich gelasten met de pacificatie van het land, het verdrijven van de Spanjaarden en het herstellen van de privilegies.

Zij sturen een brief aan Filips II waarin zij de koning vragen een einde te stellen aan de troebelen die sinds de komst van de hertog van Alva woeden. Zij verklaren in dit schrijven tevens dat zij ‘tot in de dood’ het katoliek geloof trouw zullen blijven en zij belijden daarenboven dat zij hem, Filips II, blijven beschouwen als hun vorst, hun heer en natuurlijke prins. Zij melden hem tevens terzelfdertijd dat zij be-

[p. 4]

sloten hebben zelf de pacificatie van de Nederlanden ter hand te nemen en zij vragen Filips dat hij met het oog daarop de Spaanse soldaten zou terugtrekken. De daad bij het woord voegend, lichtten de Staten-Generaal een eigen leger om de Spaanse troepen te bestrijden.

Op uitnodiging van enkele hoge Vlaamse edelen stuurde de prins van Oranje versterkingen naar Gent die de muiters in Vlaanderen in bedwang moesten houden.

De aanwezigheid van deze soldaten te Gent verklaart meteen waarom de keuze van Oranje op deze stad viel als onderhandelingsplaats tussen Holland en Zeeland aan de ene en de, overige gewesten aan de andere kant.

De besprekingen namen een aanvang op 19 oktober 1576. Oranje zelf nam er niet aan deel maar hij mandateerde daartoe zijn vertrouweling Philips Marnix van St.-Aldegonde. Daar men het in essentie eens was, schoten de besprekingen goed op. De godsdienstkwestie vormde het enige knelpunt. De afgevaardigden van de Staten-Generaal lieten echter onder de indruk van de plunderingen der Spaanse tercies hun eis tot intrekking van het verbod van het katolicisme in Holland en Zeeland vallen. Deze gewesten drongen er dan van hun kant niet langer meer op aan dat de protestantse godsdienst in alle gewesten zou toegelaten worden. Zij waren er immers van overtuigd dat dit wel vanzelf zou komen.

Na enig overleg geraakte men erover akkoord dat de nieuwe landvoogd slechts zou geaccepteerd worden indien hij vooraf de pacificatie zou goedkeuren,

De pacificatiezaal in het stadhuis te Gent.

de Spaanse troepen wegzond en alleen met inheemsen en in overleg met de Staten-Generaal zou regeren. Het uitbreken van de Spaanse Furie te Antwerpen op zondag 4 november (7.000 doden!) was er niet vreemd aan dat de reeds op 2 november door de Staten-Generaal goedgekeurde overeenkomst, op 5 november door de Raad van State werd bijgetreden, die ze onder de verantwoordelijkheid van de Staten-Generaal zou publiceren.

Vier dagen na de Spaanse moordpartij te Antwerpen werd de Pacificatie op het stadhuis te Gent ondertekend door de afgevaardigden van al de Staten met uitzondering van Luxemburg en op diezelfde dag werd ze plechtig van het pui van het Gentse Raadhuis afgekondigd.

De pacifikatie van Gent

In de aanhef ging men ervan uit dat onze gewesten ‘die lestleden neghen oft thien jaeren doer dinlantsche oirloghe, hoochveerdige ende rigoreuse regieringe, moetwillichheyt, roovinge ende andere ongeregheltheden vanden Spaengnaerden ende hunne adherenten, gevallen syn un groote miserie ende ellendichheyt, troublen, oppressien ende armoeden. In de plaats daarvan wilde men nu ‘een vaste vrede ende pacifikatie’.

In artikel 1 werd de spons geveegd over de vijandschap tussen de opstandige gewesten en de andere: ‘...alle offensien, injurien, misdaeden ende beschaedicheden, geschiet ter saeken vande troblen tusschen den ingesetenen vanden Provincien, sullen vergeven, vergeten ende gehouden syn als niet geschit’.

De afgevaardigden van de verschillende gewesten beloven aan elkaar in art. 2: ‘ongeveynsdelick ende in goeder trouwen van nu voirtaen te onderhouden, ende onder dingesetene vanden landen te doen onderhouden, eene vaste ende onverbreckelijke vrientschap ende vrede, verbont ende eenigheyt ende in sulcken vuegen elckanderen tallen tijden ende in alle occurentien bij te staene met raedt ende daedt; goedt ende bloedt; ende in sonderheyt om uytte landen te verdrijven ende daer buyten te houden de Spaensche soldaeten, ende andere uytheemsche ende vremde, ghepoocht hebbende buyten wege van rechte den rijkdom vanden landen t'herwaerts t'appliqueren ende de gemeynte voorts in eeuwige slavernye te bringen ende houden’. Na het vertrek van de Spanjaarden zullen de Staten-Generaal bijeen geroepen worden ‘omme te stellene ordene inde saeken vanden landen in t'generael ende particulieren, soo wel aengaende het feyt van de exercitie vande

[p. 5]

Religie in Hollandt, Zeelandt, Bommelen ende geassocieerde plaetsen (art. 3). Wel verstaende dat niet geoirloft oft toegelaten en sal syn die van Hollandt, Zeelandt oft andere... yet te attenteren herwaerts overe buyten de voirs, landen van Hollandt, Zeelandt ende geassocieerde plaetsen tegens de gemeyne ruste ende vrede, sonderlinghe tegens de Catholicque Roomsche Religie ende Exercitie vandien. Noch iemanden ter causen vandien t'injurieren, iriterene met woirden oft met wercken, noch met gelycke acten te schandaliseren op pene van gestraft te worden als perturbateurs vande gemeyne ruste... Dit art. 4 nam dus de katolieken in bescherming tegen de protestanten van Holland en Zeeland en daarentegenover werden de protestanten in het volgend art. veilig gesteld tegenover vervolging.

“Ende opdat middelertyt niemant lichtelijck en stae tot eenigen begrijpe, captie oft pericle, sullen alle Placcaeten hier voortijts gemaect ende gepubliceert opt stuck vande Heresie, mitsgaeders de criminele Ordinantien bij den hertoghe van Alve gemaect, gesuspendeert worden, tot bij de Generale Staten anders daerop geordineert sy...”

In art. 6 werd bepaald dat de Prins van Oranje stadhouder blijft van Holland en Zeeland die een speciale politieke gemeenschap met een eigen bestuur blijven uitmaken.

Alle gevangenen worden vrijgelaten (art. 9) en al diegenen die op politieke gronden veroordeeld werden, worden terug in het bezit gesteld van hun goederen “in sulcken staet als de voirs goederen nu iegenwoordelyck syn”. Alle stukken die betrekking hadden op de verbeurdverklaringen die sedert 1566 werden uitgesproken zijn “gecasseert, gerevoceert, doot ende te niete gedaen”. De vroegere eigenaars van de verkochte of vervreemde goederen zullen door tussenkomst van een kommissie schadeloos gesteld worden (art. 10). Een uitzondering hierop werd nochtans gemaakt in de artikelen 19 en 20 voor de kerkelijke goederen in Holland en Zeeland: de vroegere eigenaars hiervan zullen slechts recht hebben op “eene redelycke alimentatie... alles bij provisie ende tot onderstandt op hun voorder pretensien bij den Generalen Staten verordent sal wesen”.

Holland en Zeeland moeten onderzoeken (art. 23) of het past dat de’... Generaliteyt van alle de Nederlanden alle de schulden die den Prince gecontracteert heeft, om te doene sijne twee expeditien ende geweldige hertochten souden t'heuren laste nemen’.

Betekenis van de pacificatie

Het verdrag tussen de gewesten van de Staten-Generaal en Holland en Zeeland was geen echte vrede maar slechts een voorlopige schikking die toeliet een einde te stellen aan het wapengeweld en het land van het vreemde juk te verlossen.

Men poogde alles aan het belang van het ‘gemeenschappelijk vaderland’ ondergeschikt te maken maar men slaagde daarin slechts ten dele. Voor Holland en Zeeland moest een uitzonderingsregeling getroffen worden.

Zij namen in de generaliteit een afzonderlijke plaats in omdat zij hun eigen regering en hun onafhankelijk muntstelsel behielden. Zij maakten echter iedere definitieve oplossing van het godsdienstprobleem onmogelijk.

Stilzwijgend en zelfs bijna uitdrukkelijk in de artikelen over de gesekulariseerde kerkgoederen en de voormalige kerkelijke funktionarissen, werd de alleenheerschappij van het calvinisme in die twee gewesten, voorlopig erkend. Ook al werd er bepaald dat ze elders niets tegen de katolieke godsdienst mochten ondernemen, toch betekende dit een grote overwinning voor de ‘geuzen’. De katolieken zullen deze exklusieve overheersing van de gereformeerde religie slechts met tegenzin dulden.

In de andere gewesten zou het protestantisme, in weerwil van de schorsing der plakkaten, de alleen erkende godsdienst blijven en dit was dan voor de gereformeerden onduldbaar. In godsdienstig opzicht was het verdrag van Gent geen definitieve vredesre-

Het stadhuis te Gent, waar de pacificatie ondertekend werd.

[p. 6]

geling maar slechts een voorlopig bestand: beide partijen hoopten op het geschikte ogenblik hun verlangens te doen zegevieren.

Slechts het gemeenschappelijk verzet tegen de Spanjaarden en het gemeenschappelijk streven naar een zelfstandige regering hebben de Nederlanden tijdelijk samengebracht. Daarom bereikte Willem van Oranje ook voor korte duur het beoogde doel nl. de gehele generaliteit achter zich verenigen tegen Spanje.

De ondergang van de pacificatie

De Generale Unie van de Nederlanden tegen Spanje die door de Pacificatie van Gent was ontstaan, heeft zich niet kunnen handhaven. Zij is ten onder gegaan aan de godsdienstige tweespalt waardoor ze werd ondermijnd en aan de reaktie van de Spanjaarden die het koninklijk gezag en de eenheid van godsdienst wilden herstellen.

Toen de nieuwe landvoogd Don Juan einde 1576 in de Nederlanden aankwam, werden er onderhandelingen aangeknoopt tussen hem en de Staten-Generaal. De besprekingen verliepen heel moeizaam omwille van het gebrek aan soepelheid vanwege de nieuwe gouverneur en omwille van de houding van de Radikalen in de Staten-Generaal. Vooral de staten van Holland o.l.v. Marnix van St.-Aldegonde namen een harde houding aan: zij wilden desnoods met de koning breken en de weg van de illegaliteit opgaan.

Begin 1577 verwierpen de Staten de door Don Juan opgestelde voorwaarden en sloten op 9 januari de Eerste Unie van Brussel.

Hierin bevestigden zij hun trouw aan de Pacificatie, waarvan zij de erkenning eisten door de landvoogd, beleden hun gehoorzaamheid tegenover de koning, waardoor de mogelijkheid tot verder onderhandelen toch nog werd opengehouden. Zij verklaarden evenwel tevens het katolicisme te willen handhaven in alle gewesten. Inzake godsdienst was de Unie dus een stap achteruit tegenover de Pacificatie en dit lokte ook protest uit vanwege de afgevaardigden van Holland. Op 17 februari 1577 sloten de Staten-Generaal en Don Juan met elkaar het ‘Eeuwig Edikt van Marcheen-Famenne’. De Staten erkennen hierin Don Juan als gouverneur en beloven hun troepen te ontbinden. De landvoogd belooft van zijn kant de Pacificatie integraal te zullen eerbiedigen en de Spaanse troepen te zullen wegsturen.

De Staten van Holland en Zeeland riepen hierop hun afgevaardigden uit de Staten-Generaal terug: zij waren van mening dat het Edikt onvoldoende garanties bood inzake de eerbiediging van de Pacificatie door de gouverneur en het vergaderrecht van de Staten-Generaal.

Op 12 mei 1577 werd Don Juan als gouverneur ingehuldigd. Holland en Zeeland erkenden hem niet en ook tussen de landvoogd en de Staten-Generaal bestond er een sterk wederzijds wantrouwen. Na een mislukte poging van de gouverneur om met de Staten-Generaal de Pacificatie te realiseren achtte hij een gewapend optreden de enige uitkomst. Op 24 juli veroverde hij onverwachts de citadel van Namen. Hij verklaarde dat hij nu wilde ‘gouverneren’ en het land ‘hem absolutelijk gehoorzaam doen zijn’.

Willem van Oranje werd in augustus-september door de Staten-Generaal definitief tot stadhouder van de vier Noord-Oostelijke gewesten aangesteld.

Don Juan kon alleen rekenen op Luxemburg en Namen en slechts op een klein deel van de edelen.

In augustus namen de afgevaardigden van Holland en Zeeland weer hun plaats in in de Staten-Generaal. Filips II had intussen beslist opnieuw Spaanse troepen naar de Nederlanden te sturen.

Als gevolg van de Pacificatie waren veel uitgeweken protestanten naar het Zuiden teruggekeerd en op verscheidene plaatsen werden er predikaties gehouden. Brussel komt in handen van een Oranje-gezind bestuur. In Gent voeren Ryhove en Heinhyze een machtsgreep uit en installeren er zodoende een revolutionair- calvinistisch bewind.

De Staten-Generaal zetten Don Juan als landvoogd af en op 8 december 1577 wordt aartshertog Mathias, broer van de Duitse keizer, als gouverneur-generaal erkend. Op 8 januari 1578 werd Oranje tot zijn luitenant aangesteld. Mathias moest de Pacificatie bezweren en een soort konstitutioneel bewind voeren waarin de wetgevende macht, alsmede de bevoegdheid over het leger en de financies berustten bij de Staten-Generaal.

Omdat men van mening was dat de Eerste Unie door de praktijken van enkele slechte vaderlanders niet de verwachte resultaten had opgeleverd, sloten de Staten-Generaal op 10 december 1577 de Tweede Unie van Brussel waarin nogmaals de Pacificatie werd bekrachtigd d.w.z. wederzijdse verdraagzaamheid van katolieken en protestanten en eendracht in de strijd tegen de gemeenschappelijke vijand.

De reaktie bleef niet uit. Farnese die aan het hoofd van de door Filips II gestuurde troepen in de Nederlanden was aangekomen sloeg het leger van de Staten uiteen te Gembloers. De tweede nederlaag werd toegeschreven aan verraad en dit had voor gevolg dat de vijanden van Spanje en van de katolieke kerk tot gewelddaden overgingen. In Gent brak er een nieuwe beeldenstorm uit, de geestelijken werden er verjaagd en van Gent uit sloeg er een golf van ge-

[p. 7]

weldplegingen over Vlaanderen. Farnese veroverde enkele kleine plaatsen in Brabant en Henegouwen en bezette een deel van Limburg. De Staten-Generaal en alle regeringsorganen werden daarop naar Antwerpen overgebracht. De prins van Oranje bracht in deze heroplaaiende strijd tussen ‘Geuzen’ en ‘Papen’ nog een godsdienstvrede tot stand maar tevergeefs. In het Noorden werden steeds meer kerken door de calvinisten ingenomen en in Vlaanderen werd de reformatie vanuit Gent en de omtrek uitgebreid. In Artesië en Henegouwen brachten ‘malcontenten’ een legertje op de been om te beletten dat de geuzen hun heerschappij ook in hun gewesten zouden uitbreiden. Deze ‘paternosterknechten’ bonden overigens de strijd aan met de calvinistische benden die van Gent uit Vlaanderen tiranniseerden.

De Staten wonnen nog een kleine veldslag op Don Juan te Rijmenan. Deze trok zich dan te Namen terug en stierf er op 1 oktober 1578. Zijn taak werd overgenomen door Alexander Farnese.

Het duurde niet lang meer vooraleer de Generale Unie van de Nederlanden, door de godsdienstige tweespalt ondermijnd, uiteenviel in twee unies.

Op 6 januari verbonden de Staten van Henegouwen en Artesië, die ontevreden waren over de gang van zaken en slechts met tegenzin de leidende rol van Oranje dulden, zich in de Unie van Atrecht. Zij wilden de naleving van de Pacificatie van Gent wat in de gegeven omstandigheid evenwel neerkwam op de verdediging van het katoliek geloof. Tevens wilden zij de soevereiniteit van de koning herstellen. Zeventien dagen later, op 23 januari 1579, kwam in het Noorden, als antwoord daarop de Unie van Utrecht tot stand. De steden van Vlaanderen en Brabant sloten zich hierbij aan. Men besloot gezamelijk de strijd tegen Spanje voort te zetten. Binnen het gebied van deze ‘ketterse unie’ werd de uitoefening van de katolieke godsdienst meer en meer beperkt. Farnese liet niet na van de verdeeldheid gebruik te maken en legde kontakten met de Unie van Atrecht. In mei kwam de Vrede van Atrecht tot stand waarin Artesië en Henegouwen zich verzoenden met Filips II. In ruil daarvoor stond Farnese toe dat alle vreemde troepen het land zouden verlaten, de Raad van State louter uit inheemsen zou bestaan en dat de leden door de Staten zouden worden toegestaan. 's Hertogenbosch, Mechelen en de stadhouder van Groningen sloten zich hierbij aan.

De Staten-Generaal erkenden op aansporen van Willem van Oranje de Franse katolieke hertog van Anjoie als soeverein in de hoop hulp te krijgen uit Frankrijk. Daarop verklaarde Filips II Oranje vogelvrij (1580) waarop de Staten-Generaal op hun beurt in 1581 reageerden met het ‘Plakkaat van Verlatinge’ waardoor zij de gehoorzaamheid aan de koning opzegden. Er brak nu een openlijke strijd uit. Farnese verkreeg van de Unie van Atrecht het terugroepen van de Spaanse troepen en met deze soldaten veroverde hij alle Vlaamse en Brabantse steden op Oostende na.

Na een beleg van 13 maanden moest Antwerpen waar de verdediging geleid werd door Philips Marnix van Sint-Aldegonde, op 17 augustus 1585 kapituleren. Oranje, de ziel van de opstand, werd op 10 juli 1584 te Delft door Balthazar Gérard vermoord. De Hertog van Anjou die geen uitkomst meer zag vertrok terug naar Frankrijk.

Farnese drong de opstandelingen terug in Holland en Zeeland en toen hij zich klaar maakte om ook deze gewesten aan te vallen beval Filips II hem troepen af te staan aan de Spaanse Armada die tegen Engeland was uitgevaren. Hij moest ook soldaten leveren om in Frankrijk de Katolieke Liga te steunen tegen de Hugenootse koning Hendrik IV. Maurits van Nassau, de energieke zoon van Willem van Oranje greep de gelegenheid aan om de Noord-Oostelijke gewesten en een deel van Noord-Brabant te heroveren.

In 1588, het jaar van de verpletterende nederlaag van de Armada die meteen het einde betekende van de Spaanse zeehegemonie, proklameerden de Noordelijke provincies van de Nederlanden hun onafhankelijkheid. Zij vormden voortaan de soevereine bondsrepubliek van de Verenigde Provinciën.

Farnese stierf in 1592. Zijn opvolgers slaagden er niet in het tij te keren.

Het Zuiden was door Spanje heroverd, het Noorden ging zelfstandig zijn eigen weg.

De scheuring van de Nederlanden was een feit.

L. DEPOORTER