Neerlandia. Jaargang 77

[p. 93]

[Nummer 4]

Welke cultuur?

In het gedragspatroon van onze samenleving is de laatste jaren een grondige verandering gekomen. Met bezorgdheid zien velen de invloed toenemen van gebruiken en opvattingen, die afbreuk doen aan het streven om het welzijn te verhogen.

Begrip en wil tot samenwerking, levensvreugde en levenskunst dreigen te worden verdrongen door een dictatuur van bandeloosheid, door verduistering van het genuanceerde denken als gevolg van het ontstaan van een uniforme massa-wijsheid en dogmatisch napraten.

Zonder moeite zal men veranderingen kunnen ontdekken, die de hoogheid van de geest dreigen te verstikken door niemand en niets ontziend materialistisch en cynisch denken en handelen. Daarnaast een stroming, die het knellend formalisme tracht te doorbreken en wil afrekenen met opvattingen en gewoonten waarvan de oorspronkelijke diepere zin hen niet meer aanspreekt. Een stroming, die uitgaat van nieuwe beginselen waarvan de waarden voor velen op zijn minst dubieus zijn. Maar ook een merkwaardig, velen aansprekend religieus reveil.

Onze cultuur lijkt op een tweesprong te staan van twee wegen, leidend óf naar een gewetensvolle ontplooiing van het waarachtig mens-zijn óf naar een bestaan vol spanningen waaruit een vlucht door druggebruik de enige mogelijkheid schijnt.

De hooggeroemde openheid en het doorbreken van taboes dreigen te verworden tot een verlangen naar stelselmatig kwetsen en doordrammen met slecht begrepen woordgebruik waarbij de werkelijke waarden, die ongetwijfeld in nieuwe gedachten schuilen, niet of nauwelijks tot hun recht komen.

Het bovenstaande is geen volledige analyse, het wil alleen maar enkele punten aanstippen van het veelzijdige gevoel van onvrede dat heerst èn onder de nieuwlichters èn onder hen, die nog de waarden aanvoelen van de oude levensstijl. Spanningen door onbegrip naast ontevredenheid door het niet ten volle verkrijgen van nieuw geformuleerd recht, of het aantasten van op gewoonten berustende opvattingen. Onvrede dus, ondanks de verschijningsvorm van de huidige tijd waarin alles mogelijk schijnt, waar in de gebieden waarin de cultuurcrisis gaande is, een welvaart heerst, zoals die nimmer tevoren door alle lagen van de bevolking is beleefd.

Nieuwe woorden drukken soms kernachtiger uit wat aan de hand is dan lange omschrijvingen. Naast het tot nadenken nodende ‘alternatief’ is het tot strijd oproepende ‘controversieel’ gekomen, ‘synthese’ wordt verdrongen door ‘polarisatie’ en ‘inspraak’ dreigt te ontaarden in ‘overschreeuwen’.

Kortom, spanningsvelden ontstaan en dreigen te groeien tot explosie. Een normaal gesprek is moeilijk geworden, enerzijds dikwijls door gebruik van woorden met totaal verschillend begrepen inhoud en anderzijds door wantrouwen gevoed door polarisatie. De vicieuze cirkel schijnt gesloten en escalatie, - nog een woord van deze tijd -, dreigt.

Zijn wij hiermee op de goede weg of moeten wij het nieuwe aanvaarden omdat de geschiedenis schijnt te leren, dat nieuwe denkwijzen door het oude niet zelden als rebellie worden beschouwd en pas later hun waarde werd herkend? Iets nieuws dus? Wat en waartoe? Moeten wij aannemen, dat het nieuwe zonder meer de weg is naar iets beters? Het constateren van het feit, dat de levensblijheid bij de nieuwdenkers dikwijls zo ver te zoeken is, maant tot voorzichtigheid om kritiekloos te aanvaarden dat het nieuwe leidt tot een betere gemeenschap.

De gepropageerde veranderingen zijn echter te radicaal en worden met te veel felheid, blijkbaar geboren uit een overtuiging, naar voren gebracht om zonder meer aan te nemen, dat dit alles zal voorbijgaan en dat de slinger van het uurwerk van de mensengeschiedenis weer terug zal keren.

Een oude waarheid

Het is een oude waarheid, dat geen enkele stroming kan ontstaan wanneer er niet een bedding gevormd kan worden. M.a.w. het is gemakkelijk om iets nieuws voor te stellen, maar het nieuwe kan pas gedijen wanneer voldoende mensen er ontvankelijk voor zijn en van het nieuwe het heil verwachten, dat zij bij het oude niet konden vinden. Het oude had dus voor hen, waaronder een groot aantal jongeren, gebreken.

Wanneer men dus beducht is voor schadelijke gevolgen van nieuwe stromingen, die kennelijk het gevolg zijn van spanningen, dan is het van meer belang de oorzaken van die spanningen te leren kennen dan daarvoor blind te zijn en het nieuwe in zijn uitingsvormen te bestrijden en daardoor bij te dragen tot groeiend wanbegrip.

Het leren kennen van de oorzaken is geen eenvoudige zaak. Men mag de vraag naar de oorzaken niet afdoen door enkele algemeenheden, maar een diepgaand onderzoek zal onvermijdelijk zijn.

De vragen, die hierbij opduiken raken de fundamenten van de samenleving waarbij een uitgangspunt gekozen moet worden om door een visie op de samenleving tot de vragen te kunnen komen.

Wanneer men dit uitgangspunt wil formuleren, dan blijkt reeds, dat dit geen onveranderlijk gegeven is.

[p. 94]

Groei van het denken in de loop der tijden speelt evenzeer een rol als de mate van ontwikkeling en de invloed van het cultureel patroon in de loop der eeuwen. Men denke slechts aan de tijden toen het houden van slaven gewoon was, zelfs in het indertijd op het toppunt van de beschaving staande Romeinse Rijk of aan de normen, die gelden, ook nu nog heden ten dage, in bijv. de binnenlanden van Afrika.

Wanneer wij in eerste instantie het oog richten op het Westen, dan moeten wij zoeken naar een fundamenteel beginsel, dat algemeen aanvaard kan worden. Meer dan ooit tevoren komt de mens zelf in het middelpunt te staan. Het denken met het centraal stellen van een erfelijke of geestelijke elite of het toekennen van het primaat aan de abstractheid van de gemeenschap, culminerend in een absoluut staats- of partij-begrip, maakt plaats voor het uitgangspunt ‘mens’ in al zijn verscheidenheid rondom gemeenzame trekken.

Wie en wat is de mens?

Wanneer wij dus de mens aanvaarden als uitgangspunt voor het zoeken naar de oorzaken van spanningen, dan moeten wij ons eerst afvragen: wie en wat is de mens? Wat verwacht hij van dit leven? Hoe is de verhouding tot zijn medemens? Welke invloed moet en mag hij hebben op anderen? Welke mate van vrijheid mag hij zich veroorloven? Welk gezag moet hij aanvaarden? Hoe kan hij uit zichzelf tot dit aanvaarden komen zonder verplicht te zijn tot een tot verzet prikkelende onderwerping?

Bij de beantwoording zal men zich moeten afvragen of de ontwikkeling van de huidige structuur van wat wij ‘maatschappij’ of ‘samenleving’ noemen, zich wel primair richt op homo-centrische vragen of dat men zich zó gewend heeft aan ‘vooruitgangs’-denken, dat men de mens voorbij ziet en de vooruitgang meet aan sneller verkeer, meer producten, meer winsten zonder al te veel te letten op neveneffecten, die dreigender zijn voor de mensheid dan ooit te voren. Beoordelen wij niet al te veel de middelen: verkeer, producten, diensten, winsten enz., en vergeten wij daarbij niet de mens, alle mensen? Deze toch leeft, heeft vreugde en smart, een computer kan niet lachen en een bedrijf niet huilen, ook al gaat het failliet.

Besturen is vooruit zien, een oud gezegde, dat nieuwe inhoud krijgt wanneer wij het ‘zien’ richten op de mens. Trouwens niet alleen op de mens, die de techniek maakt, die de commercie als doel ziet, maar ook op de mens in zijn dagelijks bestaan met zijn vreugden en zorgen, die warmte zoekt en geborgenheid, de millioenen, die men kan zien wanneer wij kijken en waarnemen om ons heen, in de straten, op het werk, in het spel, thuis in hun gezin en in de vriendenkring.

Wat weten wij van het wens-patroon van de massa? Stemt dit overeen met wat bestuurders en leiders daarvan denken, of zien deze laatsten slechts een projectie van hun eigen visie? Moeten wij ons dus dan domweg laten leiden door het fantasie-loze denken van de massa of moeten wij toch ons licht onder de korenmaat vandaan halen en dit richten op de mens die leeft en aan hem toetsen wat wij onder vooruitgang zullen moeten verstaan en niet op de hulpmiddelen, die een eigen leven zijn gaan leiden zoals bij de techniek en de commercie helaas dikwijls het geval is, vervreemd van een menselijke achtergrond en doel.

Is de mens in ons huidige bestel wel het uitgangspunt van het denken dat het besturen moet begeleiden? Of denken wij bestuurlijk te veel aan een extrapolatie van het heden, waarbij wij ons richten op de ontwikkeling van de techniek: meer wegen, ultra snel verkeer, voortgaande automatisering die werkloosheid meesleept waarvoor men als remedie ziet het scheppen van meer arbeidsplaatsen door het scheppen van nieuwe producten. Hoe staat de mens hier tegenover? Hoe groot is het percentage van de millioenen dat behoefte heeft aan de ultra-snelle, energieverslindende treinen of aan nieuwe producten, die wij nooit gemist hebben? Ter wille van wie en van hoe velen wordt aan zulk een ‘vooruitgang’ gewerkt?

Hier past bezinning.

Besturen is vooruit zien, maar dan met de mens èn als uitgangspunt èn als doel. Te veel zijn techniek en commercie een eigen leven gaan leiden zonder dat men zich kan indenken, dat de fundamentele vraag niet is of de bedrijfsbelangen er wel voldoende door gediend zijn, maar wèl moet zijn het besef, dat een bedrijf nimmer een doel in zich zelf mag hebben, maar dat dit zich functioneel behoort te richten op het welzijn van de mens.

Studie-onderwerp

‘De mens als uitgangspunt van het vooruitziend denken’, een studie-onderwerp van allereerste orde, met tal van aspecten op het gebied van de religie, de moraal, de ethiek.

[p. 95]

Welke universiteit wil dit onderwerp aanvatten en zich daarbij richten op de realiteit en zich niet verliezen in louter theoretische beschouwingen?

Naast deze fundamentele vraag zijn er tal van andere vragen op deelgebieden, die beantwoord moeten worden wil men de oorzaken van spanningen kunnen vinden om dan te trachten verbeteringen te bereiken door die oorzaken zo veel mogelijk weg te nemen.

Ten dele liggen de vragen op zulke deelgebieden voor het grijpen, ten dele zullen zij verborgen zijn in de schijnbaar onontkoombare logica van de geschiedenis, ondersteund door economische en moralistische leerstellingen.

Zonder ook maar enige aanspraak te maken op volledigheid, kunnen de volgende veranderingen in de laatste honderd jaren worden genoemd, die even zo vele oorzaken van spanningen kunnen zijn: intensivering van de communicatie, popularisering van de auto en luchtvaart, vervolmaking van de informatiemiddelen en massa-media en het veelal op winst gerichte gebruik daarvan, op massafabricage gerichte technische ontwikkeling, opvoering van de materiële welvaart onder alle lagen van de bevolking in het Westen, openlegging van overzeese gebieden voor westerse producten en denkbeelden, dekolonialisering, ontvoogding en soms onvolwassen zelfstandigheid, ontkerkelijking en opkomst van nieuwe idolen en leerstellingen, oecumenische gedachten en religieus reveil, bewustwording en massale volgzaamheid.

Uit deze greep van in algemeenheid genoemde problemen volgen meer concrete vragen waarvan genoemd worden:

1.	Wat is de invloed van geweld verheerlijkende films op de karaktervorming en cultuur?
2.	Veroorzaakt de mechanisering van arbeid en verkeer onvoldoende lichaamsbeweging met als gevolg ongeremde krachtexplosies ten koste van mede-burgers?
3.	Wat is de invloed van de doorbraak van de techniek van de zelfbediening op de bestaanszekerheid?
4.	Wordt het levenspatroon gecompliceerder door behoefteschepping?
5.	Is een bedrijfsdoel op zich zelf ethisch verantwoord of moet dit principieel gericht zijn op de mens in de samenleving?
6.	Mag de commercie een beslissende invloed hebben op de ontwikkeling van de cultuur?
7.	Zijn de spanningsvelden de oorzaak van het druggebruik?
8.	Veroorzaken hoogbouw en de moderne stedebouw endemische neurotische storingen?
9.	Moet werkloosheid bestreden worden door industrialisering of door (gedeeltelijke) terugkeer tot (gesubsidieerd) ambachtelijk handwerk met de nevenwerking van minder grondstoffenverbruik, minder energiegebruik, minder afval, minder opgedrongen consumptie en kans op inflatie-vermindering?
10.	In hoeverre wordt de toenemende criminaliteit veroorzaakt door spanningsvelden?
11.	Is ongebreidelde technische en technocratische expansie geoorloofd of dient daaraan vooraf te gaan een veelzijdige bestudering van doel en neveneffecten met het recht van veto?
12.	Moet het onderwijs gericht zijn op kennis of op wijsheid, op welvaart of op levenskunst?
13.	Is de economische expansie onbeperkt mogelijk en in hoeverre is deze een zegen of een noodlot voor het westen en voor de anderen; in hoeverre bevordert de expansie de kloof tussen het westen en de ontwikkelingslanden?
14.	Is een religieuse beleving verouderd of een fundamentele levensbasis en is daarbij kerkelijke gebondenheid voorwaarde of mogelijkheid?

Vragen, vragen, te vermeerderen met talloze andere, maar die alle betrekking hebben op de structuur van onze huidige maatschappij, op ons levenspatroon, op onze cultuur. Het zijn vragen, die op antwoord wachten omdat zij het gezicht van de wereld beheersen en kunnen veranderen, ten goede, maar ook ten kwade.

De antwoorden zullen niet eenvoudig te geven zijn, zij zullen niet altijd eenduidig zijn en evenmin zullen zij eeuwigheidswaarde bezitten.

Maar niettemin zijn zij belangrijk en noodzakelijk.

Het stellen van het complex van cultuurbeheersende vragen omvat een uitnodiging en een uitdaging aan intellect en wijsheid om naar de antwoorden te zoeken. De vragen zijn in hun algemeenheid mondiaal gesteld, maar een specifieke beantwoording, gericht op onze cultuur, is voor ons een levensvoorwaarde en wellicht voor anderen, elders, een prikkel tot soortgelijk onderzoek.

Een streven naar administratieve, economische of technische samenwerking of eenwording, krijgt pas een menselijk zinvol perspectief wanneer de geest de stof beheerst.

Den Haag

DRS. W.J. BIJLEVELD