Neerlandia. Jaargang 76

[p. 15]

Op verkenning in Vlaanderen

Het is geen gewoonte en het ligt ook niet in de bedoeling van Neerlandia uitvoerige boekbesprekingen te brengen.

In ‘Een Hollander ontdekt Vlaanderen’ heeft Godfried Bomans echter zoveel behartenswaardige dingen genoteerd, belicht, gezegd of laten zeggen, die direkt in de sfeer liggen van een betere kennis tussen Noord en Zuid, dat wij niet kunnen nalaten dit in Neerlandia te signaleren.

Men moet zich dan ook niet aan een letterkundige kritiek verwachten. Alleen willen wij graag de kaft van het boek voor u omdraaien.

Bomans:

‘Twee weken lang heb ik rondgezworven als gast van de B.R.T. door Vlaanderen en met de bedoeling een reeks uitzendingen te maken die getiteld was: Een Nederlander ziet Vlaanderen. Reeds na enkele dagen verzocht ik de leiding van de Belgische Televisie om die titel te veranderen in Een Hollander ontdekt Vlaanderen. Ik vond dat bescheidener en ik kwam ertoe omdat ik gaandeweg mij meer bewust werd minder van Vlaanderen te weten dan ik oorspronkelijk gedacht had. Wij, Hollanders, hebben de illusie Vlaanderen te kennen, omdat de Vlamingen dezelfde taal spreken, omdat het er dicht bij ligt’ (blz.278)

Het beeld van de Vlaming dat na een dertigtal televisiegesprekken, die bovendien uitmunten door hun beknoptheid, te voorschijn komt, mag dan al onvolledig zijn - hoe kan het ook anders? - het is niettemin verrassend boeiend en veelzijdig.

Wij pogen te kristalliseren rond een aantal hoofdthema's: het vlaamse volkskarakter (mogen we de term nog gebruiken?), de vlaamse ontvoogdingsbeweging, het leefmilieu en de verhouding tussen wat gemakkelijkheidshalve Hollanders en Vlamingen wordt genoemd.

Volkskarakter

Een volkskarakter is geen absoluut gegeven. Dat van de Vlamingen is gevormd door een aantal duidelijk na te wijzen invloeden:

- Bomans: ‘Wat beschouwt u als de donkerste datum in de Vlaamse geschiedenis?’

- Cappuyns: ‘De val van Antwerpen in 1585. Op dat ogenblik gebeurde het onherstelbare. Niet alleen verliet wat men nu zou noemen de linkse intelligentsia Vlaanderen, maar ging ook een groot aantal rooms-katholieken heen, dat zich niet kon schikken onder het Spaans bewind. Zij verlieten Vlaanderen en hebben ertoe bijgedragen, in Noord-Nederland de Gouden Eeuw te doen bloeien...

Voor ons was het een rampzalige verzwakking. Na gedurende drie eeuwen geschiedenis gemaakt te hebben, zouden wij nu gedurende drie eeuwen geschiedenis ondergaan’.

- Bomans: ‘U zou het zo kunnen samenvatten, dat de aderlating van Vlaanderen een bloedtransfusie is geweest voor Noord-Nederland’.

- ‘Cappuyns: ‘Dit is juist, al zou ik de volgorde hebben omgekeerd’. (blz. 73).

Nemen we deze datum en die van 1830 (de afscheiding van Zuidelijk Nederland), als mijlpalen die geografisch en maatschappelijk de begrenzingen van het Vlaamse volkskarakter hebben bepaald, dan kan ons dat een eind weegs helpen om een bonte rij van karaktertrekken te situeren:

Een Vlaming herkent men doorgaans al aan zijn taal. De taal is nu niet direkt een karaktertrek, zij kan er echter wel de expressie van zijn. Het spaans en belgisch-frans bewind hebben het correcte taalgebruik bij de Vlamingen nu niet bepaald in de hand gewerkt. Bomans: ‘Bijna niemand in Vlaanderen spreekt correct Nederlands’. (blz.256) Daarenboven zijn er accentverschuivingen: Bomans tot Craeybeckx: ‘Ik betreur het, dat veel Vlamingen in Noordnederland een soort taalscheppende gemeenschap zien. Ze hebben het idee dat woorden als vermits, seffens, verwittigen, kuisen, klaar in de zin van rein, enz. enz verkeerd zijn omdat wij die niet gebruiken’ (blz. 16)

Een gesprek tussen Bomans en Walschap wordt als volgt samengevat: ‘Als ik u goed begrijp voelt de Vlaming zich dus door zijn kleinere woordenschat gekortwiekt in zijn vleugelslag. Hij zou meer willen zeggen maar hem ontbreken daartoe de middelen. Hij is als iemand die gewend is zijn eigen dialect op een orgel te spelen, waar hij alle registers kan opentrekken, terwijl hij in het A.B.N. gedoemd is op een harmonium te spelen. Ik heb dat altijd wel vermoed, maar wilde dit uit uw mond bevestigd horen’. (184)

Elders heet het: ‘Hoe dan ook, de Vlaming beijvert zich om het A.B.N. te pakken te krijgen, omdat hij dan in het Europese orkest een duidelijker stem krijgt. Wij Nederlanders zien daar ook een verlies in, wij horen het Vlaams graag’ (blz. 185) Een aantal karaktertrekken hebben Bomans bijzonder getroffen, zo bvb. een ontstellend gebrek aan zelfzekerheid, een minder vormelijke ingesteldheid (‘Het is typisch om te zeggen: protocolair mag het juist zijn, maar menselijk is het verkeerd geweest. Dat is een distinctie die in Vlaanderen dikwijls gemaakt wordt en die ik beschouw als een verrijking van het menselijk leven’ (blz. 55) en een zekere angst om serieus te zijn’). Bomans: ‘Ik meen verder nog, dat er bij de Vlamingen een zekere angst bestaat, ik noem het maar angst, om serieus te zijn. Wij zijn in onze gesprekken feller, harder, proberen zolang mogelijk een standpunt vol te houden, schromen niet om ook het laatste bastion van ons gelijk nog te verdedigen, terwijl er bij de Vlaming dan een soort aarzeling komt. Hij hecht wel waarde aan zijn mening, maar liever is hem nog dat de conversatie genoeglijk blijft’ (blz. 187).

Een ingesteldheid die allicht niet vreemd is aan een vaststelling van De Wispelaere: ‘De kritische functie van de communicatiemedia is bij ons vrijwel afwezig’. Waarop Bomans: ‘Een ernstige beschuldiging waarvan ik de juistheid nochtans erkennen moet. Dit houdt ook verband met de geruststellende cumulatie die hier bestaat. De man van de radio heeft ook weer iets in een krant te betekenen en een bestuurslid

[p. 16]

van de televisie heeft weer elders een vinger in de pap. Men kent elkaar en zit steeds weer om dezelfde tafel... Kritiek geven betekent hier, dat men altijd een vriend verraadt’. (204). Deze vaststelling doet Bomans Vlaanderen ‘een van onderlinge wierook doortrokken gewest’ noemen (blz. 259), een uitspraak die hij nuanceert in een gesprek met Van der Plas:

Van der Plas: ‘Vind je het leven hier prettiger dan in Holland?’

Bomans: ‘Ja, je krijgt hier meer adem, omdat men elkaar meer ruimte laat. Het is een dieper respect voor het anders zijn van de ander en daardoor minder agressie. Er is ook meer warmte en liefheid, zelfs tot in de klank van de taal, het is net of je hier telkens omhelsd wordt. Dat is verkwikkend als contrastverschijnsel, maar ook alleen als zodanig... Wat ik hier mis is: kritiek... Het land is doortrokken van wierook en daar zou ik in stikken. Begrijp me goed, het is tenslotte het gevolg van een kwaliteit, maar dat gevolg kan ik nu juist niet gebruiken...’ (blz. 274), of nog: ‘Vlamingen zijn overleden Hollanders, zij dragen de lof, die wij voor onze grafzerken reserveren, al tijdens hun leven rond’ (blz. 277).

Ook de apathische houding ten opzichte van de overheid gaat niet onopgemerkt voorbij. Deze apathie neemt evenwel niet weg dat van diezelfde overheid wordt verlangd dat precies door haar alle problemen worden geregeld:

‘Wij hebben 't altijd over het gevaar van facisme en zijn er als de kippen bij om dat ergens te signaleren, maar juist deze gesteldheid vertoont facistoïde trekken. Want wat is facisme anders dan de blinde bereidheid om de vrije wil te offeren aan de overheid, wie dat ook moge zijn?’

Uiteraard komen nog andere facetten aan bod: zo een meer kleurige geloofsbelevenis, een anders genuanceerd en soms ook wel gemakkelijker gevoel voor humor en de behoefte bij de Vlaming om zich af te zetten tegen alle vormen van romantiek, vooral in verband met het eigene, het ‘Vlaamse’. Bomans: ‘Maar aan de andere kant zit er in die afkeer ook een element van verloochening. Het is zelfs de vraag, of die hevige agressie tegen dat “Vlaamse” niet een aanwijzing is, dat ze er zelf nog volop mee te maken hebben’. (blz. 271) Of nog: ‘Er zijn vormen van afkeer, die op verwantschap wijzen (blz. 151), Een zo sterk uitgesproken afkeer van romantiek kan óók een vorm van romantiek zijn (blz. 49) en: Romantiek? Noem het zo. Maar geef dan tevens toe dat de angst hiervoor evenzeer een teken van onvolwassenheid is.’ (blz.25)

Ontvoogdingsbeweging

De Vlamingen hebben nu al meer dan 140 jaar onder voogdij van de francofonie geleefd. Een en ander blijft nog onevenwichtig. België heeft ruim 9½ miljoen inwoners. Daarvan zijn er 5½ miljoen Vlamingen en ruim 3 miljoen Walen, terwijl de gemengde bevolking van Brussel nog een miljoen mensen omvat. Het reeds bestaande overwicht der Vlamingen zal in de toekomst steeds groter worden. Hun jaarlijkse aanwas bedraagt 5½% tegen 0,67% aan de Waalse kant, zodat in het jaar 2000 de verhouding 65 tegen 25 zal zijn, het onvoorspelbare Brussel buiten beschouwing gelaten. Maar zelfs nù reeds is de situatie aldus: Vlaanderen 56%, Wallonie 32%, Brussel 11%, Duitstalig gebied 1%. De besteding der overheidsgelden is daarmee niet in overeenstemming, wat zich in een scheef getrokken subsidiebeleid openbaart. Dit is des te schrijnender, omdat niet minder dan 60% van de belastingopbrengst uit Vlaamse arbeid voortkomt. Ik noem slechts het verstrekken van kredieten met staatswaarborg, die voor Vlaanderen 2 miljard, voor Wallonië 2,8 miljard frank bedraagt. Ook de leidende posten bij de overheidsdienst liggen voor 60% in Waalse handen, bij de Generale Staf van het Belgische leger komen de Vlamingen zelfs niet verder dan 15%. Ook linguïstisch zijn de verhoudingen hier zonderling. Voor 67% van de bedrijven in Vlaanderen blijft het Frans de taal, waarin de directie met het personeel verkeert, voor 80 tot 90% is het Frans de taal van de directie zelf.’

De ontvoogdingsbeweging heeft zowel een romantische als een sociale inslag. (Coppieters: ‘een beweging die alle stromingen omvat, die niet alleen een taalbeweging maar ook een sociale, een culturele en een economische beweging is om tot volledige gelijkberechtiging te komen’ (blz. 30) en Grootjans: ‘Het is op de eerste plaats een sociale strijd, de taalstrijd is daar maar één facet van’ (blz. 55)

De Vlaamse Beweging wordt thans te Brussel uitgevochten. Bomans wijdt daar uitvoerige passages aan, met zeer dikwijls interessante conclusies. In dit verband verwijzen wij naar de vraaggesprekken met Craeybeckx, van Mechelen, Cappuyns, Gryseels en Bützler. Af en toe worden in dit verband hoopvolle verwachtingen naar voor gebracht t.a.v. de culturele autonomie. Herhaaldelijk ook wordt de Vlaamse ontvoogdingsstrijd in een Europees perspectief gesteld (blz. 29, 36, 272, 185), wat Bomans de bedenking doet maken of dit soms niet als een vlucht voor de specifieke eigenheid wordt aangevoeld. Bomans: ook tussen de strijd voor het behoud en de ontwikkeling van het eigene en de algemene sociale bewogenheid wordt niet altijd de goede aansluiting gevonden.

Leefmilieu

De bezorgdheid van Bomans voor de leefbaarheid van stad en land in Vlaanderen komt in een aantal gesprekken bijzonder scherp tot uiting. Wij verwijzen hier vooral naar de ontmoetingen met van Isacker, Braem, leden van de Vlaamse Ingenieursvereniging en met een student in het Gezelle-museum te Brugge. Dit is zeker niet het minst belangrijke thema in ‘Een Hollander ontdekt Vlaanderen’. Integendeel worden in het kader van dit algemeen probleem een paar zeer specifieke vlaamse nonchalances aan de kaak gesteld.

Integratie

Tenslotte komt ook af en toe de verhouding tussen Nederlanders en Vlamingen aan bod. Uit de weinige uitlatingen in dit verband blijkt niet dat we elkaar heel goed kennen. Des te meer komt het laatste werk van Bomans ons voor als een uitgestoken hand. Men mag immers niet vergeten dat Vlamingen niet alleen óók mensen zijn (blz. 275); Vlamingen zijn óók Nederlanders.

JAN DE GRAEVE