Neerlandia. Jaargang 71

[p. 117]

Federalisme
Mr. Daniel Deconinck
Gemeenteraadslid Brussel - stad

Federalisme is in de geschiedenis der Nederlanden een zeer vertrouwde zaak. Nederland en België hebben hun huidige gestalte verworven langs een proces van federatieve integratie van de onderscheidene graafschappen en hertogdommen, enz. die samen de 17 provinciën zijn gaan uitmaken. In 1548 werd de Bourgondische kreis internationaal-rechtelijk gevestigd en bij de pragmatieke sanctie van 1549 ook naar binnen onverbreekbaar gemaakt door een gemeenschappelijke devolutie. Dit betekent zoveel als een federaal charter in het kader van die tijd.

Van dan af krijgen de Staten-Generaal en andere instellingen van de Generaliteit vastere vormen naast de provinciale staten en instellingen die behouden blijven. Na de scheiding werd die dubbele staatsstructuur behouden. Het Noorden ging de weg op van de ‘Verenigde Provinciën’ en het is niet denkbeeldig dat het voorbeeld en de grote invloed uitgaande van de Noordelijke provincies beslissend zijn geweest voor de Verenigde Staten van Amerika, zowel in de naamgeving als voor de geestelijke achtergrond.

Maar ook de Zuidelijke Nederlanden hebben in dezelfde geest van de pragmatieke sanctie voortgeleefd tot aan de Franse Revolutie. Toen de Zuidelijke Nederlanden bij de zgn. Brabantse omwenteling in 1788 opstonden tegen Keizer Jozef II van Oostenrijk, dacht men aan een federale constitutie en aan een republique des états belgiques réunis, en de leiders der Zuidelijke Nederlanden hebben in die tijd zelfs gedacht aan een hereniging met het Noorden.

Met de Franse Revolutie werd een totaal nieuw staatsconcept aan onze gewesten opgedrongen. De sterk Latijnse unitaire staatsopvatting, sinds de receptie van het Romeinse recht gekultiveerd door bepaalde legisten en kanselarijkringen om de opbouw van grotere staten onder dynastieke leiding tot stand te brengen, werd door de Franse Revolutie tot de uiterste konsekwentie doorgezet: la république une et indivisible. Zelfs in Nederland werden niet alleen de oude provincies maar ook het traditioneel lokaalbestuur van gemeenten omvergeworpen en heringericht tot een gedeconcentreerd staatsbestuur met willekeurige nieuwe grenzen voor departementen en gemeenten, waarbij zelfs elk begrip voor effectieve decentralisatie of lokale autonomie verdacht was. Van dan af is het gedaan met onze traditionele provincies die door departementen werden vervangen en zelfs wanneer men daaraan later de historische naam van provincie zal schenken, is dit slechts nog bijwijze van historische reminiscentie. De nieuwe provincies, zoals we die thans nog kennen, zijn hoogstens gedecentraliseerde onderdelen van de staat, ter voortzetting van de Franse departementen en zullen nooit meer hetzelfde zijn als de oude provincies die nog een politieke onafhankelijkheid en staatssamenstellende betekenis hadden.

Zo gezien biedt het tijdsgewricht van de Franse Revolutie dan ook een uiterst scherpe toespitsing van de confrontatie tussen twee staatsopvattingen:

1.	een Latijnse unitaire staatsopvatting die met de Franse Revolutie een nieuwe doorbraak kende in de moderne tijden na een lange incubatie in de grote monarchieën.
2.	een Germaanse staatsopvatting die sinds de Middeleeuwen in Europa had overheerst nl. in het afbrokkelend compositum van het oude Duitse rijk, en in het mediane Rijnlandse Europa heeft geleid tot twee typische federale structuren: de Nederlandse en de Zwitserse Bond respectievelijk aan de monding en aan de bron van de Rijn.

De federatieve staatsvorm kunnen we bepalen met prof. Wheare als een methode van staatsbestuur waarbij de staatsmacht in eenzelfde territoriaal gebied verdeeld is tussen een algemeen gezag (uniegezag, generaliteit) en een regionaal gezag (deelstaat), die deze macht onafhankelijk van elkander uitoefenen. Er is hier dus een soort coördinatie van staatsmachten tussen algemeen bestuur en deelstaatsbestuur in tegenstelling met de unitaire staatsopvatting die wordt beheerst door een doorlopende subordinatie en gelijkschakeling van haar ‘onderdelen’ (provincies en gemeenten). De soevereiniteit is hier in laatste instantie toegespitst in een enkel punt in juxtapositie met andere staten van de internationale orde.

Op te merken is nu dat het federatief en het unitair beginsel van staatsopbouw elkander slechts uitsluiten op hetzelfde niveau, maar voor de rest elkander zeer goed aanvullen om een volledig uitgebalanceerd staatsleven uit te maken.

In een goed federaal bestel is een ruime mate van unitair bestuur ingeschakeld: grotere deelstaten met unitaire structuur van provincies en gemeenten en ook een doorlopende rechtstreekse subordinatie in het uniebestuur. Een miniatuurfederalisme op grond van te kleine bestuurlijke eenheden, die nauwelijks als gesubordineerde onderdelen kunnen gelden, is niet meer vol te houden (communaal federalisme). Zelfs het Zwitserse kantonaal federalisme is te klein van eenheid om nog als efficiënt model te gelden. Doch ook een unitair staatsbestel blijft onvolledig en mist een wezenlijke dimensie van het staatsleven zolang het zich niet structureel kan aanpassen volgens zekere natuurlijke brekingslijnen naar binnen of zich naar buiten niet weet in te schakelen in een grotere politieke ruimte, en liefst nog beide samen voor zeer grote complexe structuren als het verenigd Europa.

Waarom zou men, naast de tweetrapsdecentralisatie van provincies en gemeenten in onze respectieve staten, ook

[p. 118]

niet een tweetrapsfederalisme kunnen aanvaarden voor de opbouw van Europa? We zien dit zo dat een federaal Duitsland, een gedecentraliseerd Frankrijk en een Beneluxcomplex of Skandinavische kring zouden samengaan in een Verenigd Europa. Dit zou wellicht kunnen leiden tot een geïntegreerde en tegelijk soepele ‘interfederale’ samenhang waarbij b.v. de autonome gewesten van de laagste trap tegelijk met de grotere staatskringen waarvan ze deel uitmaken zouden vertegenwoordigd zijn in een Europese senaat, terwijl de grote intermediaire staatskringen meer invloed zouden hebben op de uitvoerende macht in Europa.

Zeker is dat een exclusief en systematisch opgevatte unitaire staatsidee een storende factor uitmaakt, zowel naar binnen door een nationalistische assimilatiemystiek en overdreven neiging tot gelijkschakeling, gezagsmisbruik en fascisme, als naar buiten door een toegespitste soevereiniteitsopvatting en imperialistische expansiedrang.

Het is duidelijk dat een federaal Duitsland beter voorbereid is op Europese integratie dan een unitair toegespitst Duits Rijk; idem voor Frankrijk. Hetgeen men over 't algemeen nationalisme heet, is in grote mate slechts de kultus van de unitaire staatsintegratie, of van een verzet hiertegen uitgaande van een zgn. volksnationalistische ideologie die in feite slechts een staatsnationalisme ‘en creux’ is, een kleine of grotere afspiegeling van het staatsnationalisme, een unitair collectief bijeendromen in één enkel rijk of staat. Destijds heb ik in Het Pennoen van februari 1960 een artikel geschreven onder de titel ‘Federalisme contra nationalisme’ en ik meen dezelfde thesis thans ook nog te kunnen staande houden, ook voor wat het Belgische en het Vlaamse nationalisme betreft.

In feite heeft de Latijnse unitaire staatstraditie hierbij een nefaste rol gespeeld en ook veel elementen van overdreven centralisatie en autoritarisme in het Latijnse kerkbegrip. Gelukkig heeft het Concilie tegenover het pausdom opnieuw de episcopale traditie meer benadrukt (een federaal gedeeld gezag). Het is betekenisvol dat het autoritaire fascisme qua voedingsbodem in wezen beperkt is gebleven tot de Latijnse en katholieke landen (Italië, Spanje, Portugal, Frankrijk) tegenover de meeste Germaanse en protestantse landen (Angelsaksische of Skandinavische landen); het mag dan nog zijn dat het zijn meest geforceerde expressie vond in het nationaal-socialistische Duitsland. Dan nog betekende dit in feite een totale breuk met de beste Duitse federale tradities en een slechte kopie van de Latijns-Franse unitaire staatsopvatting en rijksgedachte.

Het is ook merkwaardig dat de politieke vernieuwingsdrang in Europa van voor en sedert de Franse Revolutie en tot voor kort in tegenstelling met de Verenigde Staten van Amerika, steeds in unitaire richting is gegaan (zowel het demokratisch centralisme als de fascistische reacties daartegen). Dit houdt verband met de weerbarstige feodale en sociale hypotheek in Europa die in de

Brusselse tegenmanifestatie op de Vlaamse mars te Brussel.

egalitaire (althans voorzover het de blanke betrof) maatschappij van Amerika volledig ontbrak. Doch ook een verkeerd begrepen intellectuele beïnvloeding vanuit Rome (Laatromeinse rijk) is daar niet vreemd aan.

Het leek ons niet onbelangrijk zekere historische gegevens en beginselen van staatsrechtelijke organisatie te belichten alvorens terug te komen tot het probleem van het federalisme zoals het zich in België stelt.

Het huidige federalistisch probleem in België heeft niets meer gemeen met de oud-vaderlandse provinciale tradities. Deze zijn niet zonder bepaalde stuiptrekkingen (Boerenkrijg, Stevenisme op geestelijk vlak) volledig uitgewist en vervluchtigd tot een goed gekontroleerde kultus van lokale autonomie die overigens meer nimbus was dan werkelijkheid (de provincies en gemeenten zijn niet meer dezelfde als vroeger).

Terwijl in Engeland en zelfs in Pruisen de burgemeester zonder meer verkozen werd, heeft onze gemeentewet van 1836 de klok achteruitgezet tegenover 1830, want zelfs de schepenen werden door de koning benoemd (7.000 op een elektoraat van 40.000 cijnskiezers!).

In dezelfde zin werd aan de provincieraad een verbod opgelegd langer dan 14 dagen per jaar te vergaderen, onder bedreiging van zware gevangenisstraffen en dit onder stipte kontrole van de gouverneur, die ook provinciale diensten beheert en de bestendige deputatie voorzit. De unitaire centralistische structuur van de Belgische staat werd bij de gemeente- en provinciewet van 1836 zeer bewust verstevigd, soms tegen de vrijheidsgeest in van de grondwet van 1830. Het pakt tussen vorst en heersende kaste (40.000 cijnskiezers op bijna 4 miljoen inwoners = 1%) was immers reeds stevig beklonken.

[p. 119]

De heersende klasse, de enige staatdragende macht van toen, was eenvormig Frans, ook in Vlaanderen althans in haar kulturele en intellectuele expressie.

Toen later enerzijds bleek, dat het Frans-Belgische amalgaam niet zou slagen, vooral dank zij de actie der ‘taalminnaren’ en de hele Vlaamse beweging, en dat anderzijds steeds breder bevolkingslagen bij het staatsleven zouden worden betrokken door achtereenvolgende uitbreiding van het kiesrecht, dank zij de actie van liberalen en socialisten (meervoudig algemeen stemrecht 1893, eenvoudig algemeen stemrecht 1919), moest het unitair karakter van de staat onvermijdelijk in het gedrang komen.

Het is merkwaardig, doch anderzijds zeer begrijpelijk, dat de eerste ophefmakende stellingnamen ten gunste van het federalisme uitgingen van de Walen (E. Jennissen, Pour la séparation politique et administrative 1911; J. Delaite, Proposition de révision de la Constitution 1912; J. Destrée, Lettre au Roi 1912), zoals ook zij het waren die later bij de grote taalwetten van 1932 de eis van absolute eentaligheid stelden.

Merkwaardig ook dat de federatieve of andere institutionele hervorming van Vlaamse zijde nooit ernstig werd gesteld vóór de eerste wereldoorlog. A. Vermeylen heeft reeds in 1895 de Vlaamse leiders op dit punt hun inkonsekwenties verweten tussen woord en daad. Men vergenoegde zich met te streven naar wettelijke taalregeling binnen het bestaande kader. Het besef van geen minderheid te zijn steunde die verwachtingen. De oorlog 1914-1918 bracht hierin een kentering en een breuk, althans in de beperkte kring der Vlaams-bewusten. Er bestaan twee benaderingswijzen t.a.v. de federalistische probleemstelling in België: de nationalistische en de decentralistische.

1. De nationalistische benaderingswijze

Deze werd fel gediend door het programma van Wilson en de algemene roes van het zelfbeschikkingsrecht der volkeren. Zowel in het aktivisme als in de frontbeweging greep de zelfbestuursidee snel om zich heen. Een klaar begrip van federalisme was niet voorhanden. Het werd benaderd vanuit een optiek van administratieve en politieke scheiding, in feite vanuit een nationalistische thesis, maar toch met gevoel voor aanpassing en accommodatie volgens de historische en geopolitieke omstandigheden. Men bemerkt dat het zelfbeschikkingsrecht geen absolute, maar slechts een relatieve gelding bezit; evenzo het zgn. natuurrechtelijk beginsel één volk, één staat. De romantiek van de taal- en kultuurgemeenschap en van het verleden hebben samen met het beroep op zelfbeschikking (ongedifferentieerd zelfbestuur) zelfs geleid tot een radikalisatie op het politieke vlak die zich uitte in allerlei abstracte discussies over volk en staat, zelfstandig Vlaanderen, Dietse staat, enz., die veelal in aprioristellingen heenscheerden over de werkelijkheid en dan ook een gemakkelijke prooi werden voor een evolutie in totalitaire richting.

Het nihilisme, dat eigen is aan het nationalisme, en dat eens zo fataal is geweest, kan weer tot nieuwe aberraties leiden door een breuk met Brussel en een verlies van grote delen van Vlaams Brabant.

De nationalisten, die de eersten waren om federalisme te eisen, hebben er eigenlijk nooit in geloofd, het was voor sommigen bovendien slechts een overgangsmoment: ‘federalisme voorhalle tot Dietse rijk’, enz.. Het gemak waarmede zelfs die nationale zelfstandigheid werd prijs gegeven is om te wenen, doch lag in de premisse vervat. Er was immers geen federalistische ethos. Het federalisme werd trouwens structureel zeer zwak geformuleerd, meer in de lijn van een statenbond (personele unie) dan van een bondsstaat, meer op grond van delegatie dan van gecoördineerde integratie.

Ook het federaal statuut van Herman Vos was slechts met de toppen der vingers neergelegd en in de grond was de formulering t.a.v. Brussel zo, dat het slechts doorgang kon vinden door een machtsgreep of na een grondige mentaliteitswijziging inzake taalverhoudingen. Tot het laatste was het nationalisme zeker niet bereid.

Ook het federaal statuut, uitgewerkt door het Vlaams-Waals kollege in 1952, waarin tevens een paritair statuut voor het bondsgebied Brussel werd voorzien, lijdt onder een aprioristische benadering en nationalistische gezichtshoek. Voor het geheel van de bondsstaat is geen enkele geïntegreerde vertegenwoordiging voorzien: het blijft bij een paritaire senaat door delegatie aangeduid, een ontmoeting van staten onder het gezag van het Belgisch vorstenhuis.

De huidige tendens bij de tegenwoordige nationalistische federalisten blijft wijzen in een nihilistische richting (jongste kongres van de Volksunie, Vlaams-nationale partij). Daar was in hoofdzaak sprake van een konfliktfederalisme, een voorafgaande institutionele regeling van het statuut Brussel werd afgewezen, de Walen moeten voor zichzelf uitmaken of ze nog willen meedoen, enz.. Zelfs het bijwerken en projekteren van een federaal statuut zoals het het beste zou werken, wordt als techniek afgewezen.

Het meest tekenend voor het nationalistisch federalisme is nog de slotzin van de resolutie over federalisme die we zeer nadrukkelijk ter overweging geven: ‘Het federalisme betekent voor Vlaanderen geen definitieve inmetseling, doch integendeel het verwerven van de instrumenten om de volkskracht creatief in te schakelen in de wereldbeschaving. Hierbij willen wij niet gehinderd worden door historische levensbeschouwelijke partijpolitieke of grondwettelijke hinderpalen, die trouwens alle de stempel van de 19de eeuw dragen en geen geldige thema's voor de toekomst uitmaken.’

Deze uitnodiging tot het oeverloze past zeer goed in de geest van een uitgesproken ‘volksnationalistische ideologie’ of ‘volksnationalistische visie op de gemeenschap’, maar is zeer gevaarlijk als politieke aanpak. Ook mag het handgemeen met de ideologen uit de 19de eeuw niet doen vergeten dat we diep in de 20ste

[p. 120]

Anti-Vlaams affiche te Brussel aangebracht door het Front der Francofones.

eeuw leven en dat er sindsdien de ontwrichting is geweest van twee wereldoorlogen die ook zekere conclusies waard zijn.

2. Decentralistische benadering van het federalisme

Deze vinden we meestal in de oppositiegroepen binnen de grote partijen, vooral C.V.P. en B.S.P., waar ze op intermittente wijze ook de algemene politiek helpen medebepalen. Ze uit zich op een dubbel vlak:

a. een eerste vlak van bi-communautaire ontwikkeling in België.

De grondslag hiervoor werd geschapen door de erkenning van de eentaligheid van het Vlaamse en het Waalse landsgedeelte (1932), bezegeld door een afbakening der taalgebieden (2 augustus 1963). Verdere institutionele uitingen zijn: erkenning van zekere 50/50-verhoudingen in de centrale diensten en ook in de hoofdstad, het vooruitzicht op wederzijdse kulturele autonomie, verder de verworven praktijk van een paritaire samenstelling van de regering en vooral de inleidende stemmingen met het oog op de volgende toevoegingen aan de grondwet (uit het compromis der socialisten): ‘3 bis: De stemming van de wetten welke in uitvoering van dit artikel worden ingediend (wijziging van taalwetten) is niet verworven zo zij ondanks de eenvoudige meerderheid, de oppositie van de helft + 1 der bij een taalgroep ingeschreven leden uitlokken’.

‘artikel 38 bis: Lokt de stemming van een ontwerp of voorstel (algemeen) de oppositie uit van tenminste 2/3 van de leden van 1 van beide gemeenschappen, dan wordt overgegaan tot een tweede lezing. Lokt de tweede lezing eenzelfde oppositie uit, dan wordt het terug naar de (paritaire) regering verzonden.’

Dit komt neer op een stelsel van bilaterale meerderheid waarbij onvermijdelijk een wederzijdse autonomie als correctief thuishoort. Letten we erop dat het beginsel van bilaterale meerderheid veel meer veiligheid biedt dan de eenvoudige pariteit en zelfs best verzoenbaar is met ongelijke vleugelvertegenwoordiging.

Herhaaldelijk, zowel aan Vlaamse zijde (vooral C.V.P.) als aan Waalse zijde (vooral B.S.P.), zijn eisen geformuleerd voor een overdracht van zekere machten en bevoegdheden aan de gemeenschappen die daarmee van eigen organen zouden moeten voorzien worden (Volksvertegenwoordiger Verroken, voorzitter van de Vlaamse C.V.P.-kamerfractie). Het voorstel Verroken inzake aanpassing van de universiteiten aan de taalgebieden waarin ze gevestigd zijn, met overheveling van Leuven Frans, is weerom tekenend voor de evolutie in de machtsverhoudingen.

b. een tweede vlak van ontwikkeling is de provinciale decentralisatie met interprovinciale samenwerking (cfr. E.R.V., C.E.W.). De provinciale grondslag werd sedert de jongste wereldoorlog het eerst sterk naar voren geschoven door de Waalse katholieken die er vooral een aanloop in zagen tot een geografische (paritaire) senaat.

Van Vlaamse zijde heeft men meer de mogelijkheden verkend om aan effectieve decentralisatie te doen op het niveau van de provincies. Op dat vlak zijn de promotoren vooral minister De Saegher (C.V.P.) en oud-minister Vranckx (B.S.P.). Beiden gaan in de grond akkoord een splitsing door te voeren tussen de hoedanigheid van gouverneur en het voorzitterschap van de bestendige deputatie. Daardoor zou de weg open komen voor een efficiënt uitvoerend bestuurskollege in de provincie, waaraan heel wat bevoegdheid zou kunnen worden toegekend, deels in volledige opdracht, deels in de vorm van vrije medewerking van de provincie met het centraal bestuur.

Ook op gemeentelijk niveau is een ontwikkeling aan de gang, tenderende naar de opneming van de 2600 Belgische gemeenten in een 160 federaties van gemeenten. De heer Vranckx heeft zich terzake zeer duidelijk uitgesproken voor een directe verkiezing van de federatieraad, en ook de kristendemokraten zijn daarvoor gewonnen, wat in de komende tijden een belangrijke concentratie en versterking van het lokaal bestuur laat vermoeden. (Hoe nuttig voor de beveiliging van de

[p. 121]

kleine Vlaams Brabantse gemeenten tegenover de aanspraken van Brussel!).

Vermelden we nog twee stellingnamen ten gunste van een provinciaal federalisme: oud-eerste minister Van Zeeland stelt voor dat de centrale provincie Brabant zou gesplitst worden in een provincie Vlaams-Brabant en een provincie Waals-Brabant naast een derde hoofdstedelijke provincie Brussel die volledig tweetalig zou bestuurd worden. Aldus komt hij tot een voorstel van federatie met 11 provincies: vijf Vlaamse, vijf Waalse en een centrale hoofdstedelijke provincie die een paritaire vertegenwoordiging zou bezitten.

Vice-gouverneur Cappuyns heeft een gelijklopende provinciale indeling bepleit, doch met behoud van de unitaire optiek.

Een ander interessant voorstel is dat van volksvertegenwoordiger L. Lindemans, die in het provinciaal federalisme een middel ziet tot uitbalancering van de scherpe Vlaams-Waalse dichotomie en daaraan, wat Brussel betreft, de idee verbindt van een tweeledige subnationaliteit en van een tweeledig kieskollege aangepast aan de omvang van de twee gemeenschappen ter plaatse.

3. Bij wijze van besluit

Een zekere federalistische decentralisatie is op onontkoombare wijze gesteld. De nationalistische benadering uitgaande van een volksnationalistische ideologie is als zodanig onbruikbaar wegens de aprioriaanpak en wegens het totaal gemis aan een federalistische ethos. De nationalistische benadering werpt zelfs een diskrediet op het echte federalisme dat in de werkelijkheid veel verder wordt aanvaard dan de federalistische terminologie. Anderzijds oefent de nationalistische krachtenbundeling in Vlaanderen ongetwijfeld een grote druk uit (hoewel minder dan die van de Waalse federalisten), doch zij maakt het tevens door haar dubbelzinnige thematiek zeer moeilijk voor niet-nationalistische Vlamingen een passend en ondubbelzinnig platform in te nemen. En toch is zulks nodig.

De nihilistische houding t.a.v. Brussel en Vlaams-Brabant, gekenmerkt door het willen uitstellen van een regeling tot het tweeledig federalisme er komt, kan een totale kloof met de hoofdstad medebrengen en zelfs met Vlaams-Brabant. Een echte federatieve houding is genoodzaakt zich af te zetten tegenover het nationalisme.

In concreto is de federalistische strekking aangewezen op verdere uitbouw op een dubbel vlak:

1. valorisatie en uitbouw van de twee gemeenschappen door toekenning van autonome bestuursorganen en bilaterale besluitvorming op het hoogste niveau.

2. samengaande met een effectieve herwaardering van het lokaal bestuur, zich aansluitend in een decentralisatie naar de provincie en de gemeente, met uitbouw van een interprovinciale samenwerking.

Alleen in dat gelijktijdig doorgezet dubbel-perspectief is het mogelijk zonder totale breuk of gevaarlijk vacuüm een degelijk statuut voor Brussel te vinden dat volledig de continuïteit handhaaft met de provinciale en gemeentelijke organisatie in de rest van het land en rekening houdt met de Vlaams-Waalse dualiteit in het land en in de hoofdstad zelf.

Zonder diepgevoeld besef voor lokaal bestuur en voor de konkrete sociale kontekst van de maatschappij is geen steekhoudend positief federalisme mogelijk en ook geen opbouwende evolutie in federaliserende richting.

Een moderne vorm van provinciale decentralisatie en gemeentelijke herinrichting is de onmisbare correctie voor een verdere evenwichtige overdracht van de bevoegdheden aan de twee gemeenschappen en ook een onmisbaar aanknopingspunt voor een afdoende sanering en structurering van de Brusselse toestanden.

Tevens dient de Vlaams-Waalse emancipatie gezien in een perspectief van verdere sociale emancipatie en regionaal-economische welvaart. De uitbreiding van het kiesrecht heeft niet alleen het Vlaamse en het Waalse volk meer politiek bewust gemaakt, maar ook een groter verlangen geschapen naar een egalitair bewind en naar een toespitsing van de overheidsinterventie op een regionaal-economische belangstelling.

Daar de Vlaamse gemeenschap geen echte minderheid uitmaakt, is de Vlaamse ontvoogding meer een zaak van klassebevrijding dan van nationale bevrijding. ‘Het Vlaamse volk wordt niet door een vreemde macht onderdrukt, het wordt door een klassemacht vernederd’ aldus H. de Man (Nationalisme en Socialisme 1931). Deze auteur vreest verder de nationalistische afzondering, maar komt niettemin op voor ‘zo ruim mogelijke lokaal-administratieve autonomie als het maar in een federalistisch staatsverband mogelijk is.’

Het Vlaamse volk dient zo van het Belgisch franskiljons nationalisme verlost te worden dat het daardoor meteen van alle nationalisme wordt verlost.