Neerlandia. Jaargang 69

Het Nederlands Toneel in Frans-Vlaanderen
Luc Verbeke

Nu het Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen uit Westouter tien speeljaren achter de rug heeft past het dat hulde wordt gebracht aan het uitzonderlijk belangrijk en vruchtbaar werk van de heer Flor Barbry en zijn medewerkers.

Het is inderdaad in 1955 geweest dat dit Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen van wal is gestoken. Uit de voorgeschiedenis kunnen wij vermelden dat de groep ‘Pro Westlandia’, onder de leiding van dr. Borms, C. Rousseeu en dr. Allaeys reeds in 1912-1914 geprobeerd heeft, de Frans-Vlamingen met de Nederlandse kultuur in kontakt te brengen door deklamatie, zang en toneel. Zo werden toen zeven toernees in de Westhoek ondernomen. De eerste wereldoorlog maakte evenwel een einde aan deze eerste en geslaagde onderneming. In 1949, 1950 en 1951 hebben wij dan zelf bij het einde van onze 2de, 3de en 4de Kultuurdag geprobeerd, de Frans-Vlamingen warm te maken voor het Nederlands toneel. Zo werden achtereenvolgens te Waregem opgevoerd ‘Kinderen van ons Volk’ (Antoon Coolen), ‘De Gecroonde Leersse’ (Michiel de Swaen) en het middeleeuwse spel ‘Elckerlyc’. Wij konden ervaren hoe moeilijk deze in het A.B.N.-vertolkte stukken door de Frans-Vlamingen te volgen waren.

Volgens burgemeester Emiel Hardeman, voorzitter van de Westouterse toneelvereniging, was reeds in 1936, na een opvoering te Westouter van ‘En waar de Sterre bleef stille staan’ van Felix Timmermans, de gedachte opgekomen aan een opvoering ervan in Frans-Vlaanderen. Dat droombeeld zou echter eerst in 1954-1955 werkelijkheid worden dank zij de jonge pater Joris Declercq, die zich reeds had doen opmerken door de aardige, humoristische en soms ook diepgaande versjes in het Westhoeks dialekt die hij publiceerde in het tijdschrift ‘Notre Flandre’. Nu was hij ertoe gekomen het stuk van Timmermans te bewerken in datzelfde dialekt om zo de Frans-Vlamingen tot in hun diepste gemoed te kunnen aanspreken, in hun levende, ofschoon verarmde moedertaal. Op Kerstdag en 2de Kerstdag 1954 werd het stuk eerst te Westouter, in eigen midden dus, met veel bijval opgevoerd en daarna besloot men het ‘over de schreve’ te proberen. Met de Eerw. Heer Pastoor van St. Jans-Kapel werd overeengekomen er op 16 januari 1955 ‘De Sterre’ van Felix Timmermans op te voeren ten voordele van de parochiale werken, zoals dat trouwens tot op vandaag nog altijd gebeurt.

De Vlaamse mensen van St. Jans-Kapel reageerden uitzonderlijk vlug en levendig op de volkse, Vlaamse uitdrukkingen en in de figuren van Pietje Vogel, Suskewiet en Schrobberbeek (omgevormd tot Schoere Djoôs) konden zij nog een stuk van zichzelf terugvinden. De zondag daarop (22 jan. dus) moest dan ook een tweede vertoning worden gegeven en het parochiezaaltje was stampvol. Op zondag 30 januari kwam een ander dorp, Boeschepe, aan de beurt. Wij waren er ditmaal zelf bij en kunnen dus best getuigen dat het enthousiasme van de ongeveer 350 toeschouwers, onder wie verschillende overheidspersonen, bijzonder groot was.

Door het gebruik van hun eigen taal werden de Frans-Vlamingen hier geraakt in het diepste van hun gemoed. En die

[p. 84]

vaststelling stak ons allen een hart onder de riem. Dit Vlaams toneel was nu eens een konkrete onderneming die niet alleen bewees hoe levendig de Vlaamse taal over de grens gebleven was, maar die meteen ook een uiterst belangrijke verwezenlijking ten voordele van de instandhouding van de Nederlandse taal en het Vlaams bewustzijn in de Westhoek betekende.

Duizenden mensen wist de groep telkenjare aldus niet alleen wat gezonde en opvoedende ontspanning te bezorgen, maar ook weer liefde bij te brengen en eerbied voor die zolang miskende en vertrapte moedertaal.

Na de ‘Sterre’ werden nog opgevoerd: ‘Leentje uit het Hemelryk’ van Gaston Martens, bewerkt door Flor Barbry en Gerard Declercq en opgevoerd in de open lucht in de zomer 1955; daarna ‘Kinderen van ons Volk’ van Antoon Coolen, omgezet door Flor Barbry tot ‘Menschen lyk wyder’, vervolgens ‘De vier Jaargetijden’ van Antoon Coolen en ‘Leontientje’ van Felix Timmermans, eveneens in een bewerking van Flor Barbry; daarna kwam een Engels werk aan de beurt: ‘Uitvaart’ van Satton Vane, vertaal door Barbry, en tenslotte twee werken van Barbry zelf, het eerste getiteld ‘De Harlekijn’, opgevoerd in 1963-1964, en ‘In Afwachting’ (In attendant), het stuk dat dit jaar achttien maal in Frans-Vlaanderen werd opgevoerd en waarvan ons vooral de eerste twee bedrijven als knap toneelwerk hebben getroffen. Het totaal aantal opvoeringen in Frans-Vlaanderen alleen (want er werd ook in Belgisch-Vlaanderen opgetreden om wat zaad in het bakje te kunnen krijgen) bedraagt nu ongeveer 155. Dank zij de steun die ons Komitee van vele zijden kon verkrijgen waren wij in staat de opvoeringen te subsidiëren met een toelage van 500 tot 1000 fr. per vertoning. Het volkstoneel is opgetreden op 21 verschillende plaatsen in Frans-Vlaanderen en het stuk dat het meeste aantal opvoeringen heeft gekend is ‘Menschen lyk wyder’, ‘Kinderen van ons Volk’, van Antoon Coolen, n.l. 41.

Volledigheidshalve moeten wij hier nog vermelden dat het Volkstoneel niet de enige groep is geweest die met Vlaams toneel over de grens is getrokken. Onder stimulans en met de steun van ons Komitee trokken in 1960-1962 drie andere groepen naar Frans-Vlaanderen: de toneelvereniging ‘Voor Outer en Heerd’ uit Alveringem, die zeven vertoningen gaf van het stuk van Jan Gorissen ‘Durf leven’ de toneelvereniging ‘De jonge Troostverwachters’ uit Roesbrugge-Haringen, die zevenmaal is opgetreden met ‘Karel De Blauwer’, het bewerkte verhaal van Pastoor Jules Leroy, en de toneelgroep ‘De Vredezonen’ uit Wielsbeke, die 1 maal ‘De blijde Begravinge van Klakke Verdoest’, een stuk van Gaston Martens, heeft opgevoerd.

Deze drie toneelverenigingen hebben echter hun werk niet kunnen voortzetten. Sommigen vinden het jammer dat niet in het A.B.N. kan worden gespeeld. Wij moeten de taaltoestand in Frans-Vlaanderen echter zien zoals hij is. Zolang de taal nog leeft zoals ze nu leeft, bestaat de mogelijkheid tot een krachtig herleven, maar dat betekent nog niet dat men reeds met het A.B.N. naar het volk kan gaan. Voorlopig is het zeker nog niet mogelijk het volk in zijn diepste gemoed met onze kultuurtaal aan te grijpen, al hebben wij reeds meermaals ervaren dat de vooroordelen tegenover het A.B.N., dank zij onze werking, aan het verdwijnen zijn.

Het is altijd goed de huidige taaltoestand in Frans-Vlaanderen te vergelijken met die bij ons in Vlaanderen in de vorige eeuw. Men speelde toneel en men preekte in het dialekt en het onderwijs was verfranst. Nu beschikken wij over een stevig uitgebouwd Nederlands onderwijs en de dialektvormen maken plaats voor de algemene kultuurtaal. Wij mogen ons dus gelukkig achten dat de massa van ons volk zijn dialekt bleef bewaren toen vooraanstaanden het Vlaams als een minderwaardig taaltje bestempelden. Het opruimen van het dialekt zou de volledige verfransing van ons volk betekend hebben.

Zoals het in Vlaanderen was in het verleden, zo is de toestand nu in Frans-Vlaanderen: niet rooskleurig maar toch niet volslagen hopeloos, omdat er mensen zijn die er iets voor doen én omdat nog zovelen het dialekt kennen en spreken.

Op de wijze van het Volkstoneel moet men dus de Frans-Vlamingen helpen en steunen om dit dialekt te waarderen en in stand te houden, zo niet, dan ondergraaft men het eigen huis. Als dit levende fundament van de natuurlijke taal der Frans-Vlamingen bewaard blijft dan blijft ook de kans bestaan dat men éénmaal het dak van de algemene Nederlandse kultuurtaal zal kunnen optimmeren. Naarmate het Nederlands onderwijs in Frans-Vlaanderen uitbreiding neemt, naarmate de betrekkingen met Vlaanderen en Nederland menigvuldiger worden, zullen ook de mogelijkheden voor het A.B.N. er groter worden. Inmiddels verdient het Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen onze grootste aanmoediging, onze steun en onze erkentelijkheid.