Neerlandia. Jaargang 68

[p. 194]

Het woordverkeer tussen Noord en Zuid
De term ‘Vrijzinnig’

Van tijd tot tijd willen wij hier bepaalde Nederlandse termen en begrippen behandelen, die in Noord-Nederland en Vlaanderen een verschillende inhoud dekken als gevolg van de verschillen tussen de beide delen van ons taalgebied in politiek, geestelijk en sociaal opzicht. Het gaat ons dus niet om verschillen in woordgebruik, die het gevolg zijn van verschillende dialectische invloeden of van beïnvloeding door een andere taal (het ambtelijke Nederlands b.v. wijkt, als gevolg daarvan, in België gevoelig af van dat in Nederland). Onze bedoeling wordt duidelijk geïllustreerd met onderstaand relaas over de term ‘vrijzinnig’. Wij nodigen onze lezers uit om, in de door ons bedoelde zin, bijdragen tot deze rubriek te leveren, of ons termen en begrippen te signaleren.

Redactie.

De term vrijzinnig in Vlaanderen

In Vrij Nederland van 2 mei 1964 lazen wij het volgend ingezonden stuk van ds. W. de Weerd.

Vrijzinnig

In VN van 18 april schreef Frans de Bruijn een informerend artikel over de ‘revolutie der rijken’ i.v.m. de artsenkwestie in België. En daarin deze zinsnede:

‘Sedert lange tijd mocht men het spektakel niet meer beleven, dat Vlamingen en Walen, gelovigen en vrijzinnigen in gesloten gelederen zoveel verzet konden opleveren tegen...’ (enz.)

Indien in ons lieve landje niet door vele ‘gelovigen’ nogal discriminerend werd gedacht over de ‘vrijzinnigen’, zou ik deze tribune niet beklommen hebben. Nu dat wél het geval is, zou ik er op willen wijzen, dat vrijzinnigen evenzeer tot de categorie gelovigen behoren als de door F.d.B. aangeduide groep.

Het is mogelijk, dat hij met vrijzinnigen niet zozeer een kerkelijke als wel een politieke groepering bedoelt. Maar om elk (onnodig) misverstand te vermijden: in Nederland duidt het woord ‘vrijzinnig’ een modaliteit in de Hervormde Kerk aan of een geloofsvorm die afwijkt van die der rechtzinnigen. Ondanks veel wat scheidt, is juist het geloof een gemeenschappelijk kenmerk.

Ds. W. de Weerd

Wie de verhoudingen in Vlaanderen kent en weet dat Frans de Bruyn een Vlaming is, zal de inhoud van dit stukje gemakkelijk kunnen terugbrengen tot wat het in werkelijkheid is: een taalincidentje. Inderdaad, dit briefje van een lezer is werkelijk tekenend en representatief voor een praktisch probleem dat overal, waar Nederlandssprekende mensen uit Noord en Zuid elkaar ontmoeten, samenspreken en samenwerken, storend aanwezig is: de verschillen in taalgevoeligheid en woordgebruik. Het betreft dan noch min noch meer: een misverstand van spraakgebruikelijke aard. ‘Noorderlingen’ en ‘Zuiderlingen’ merken deze verschillen wel op maar blijven vaak niet-begrijpend bij termen en definities die slechts Nederlandse of Vlaamse toestanden en realiteiten verwoorden. Hier zijn dus bedoeld: onopgehelderde termen die storen kunnen bij de lectuur van periodieken, dagbladen, rapporten, op conferenties, bij radio- en t.v.-uitzendingen.

‘Neerlandia’ wil hier helpen. Het ingezonden stukje van ds. W. de Weerd nodigt alvast tot een eerste opheldering:

Wat is een ‘vrijzinnige’ in Noord en Zuid? Op zoek naar het antwoord vonden wij ‘Dialectica’ te Antwerpen bereid tot medewerking. In Vlaanderen is ‘Dialectica’ een der studiekringen van het Humanistisch Verbond (de Nederlandse lezer kan het Humanistisch Verbond in Vlaanderen het best begrijpen wanneer hij het ziet als een zusterorganisatie van het Nederlandse Humanistisch Verbond) en ze wijdde een van haar jongste debatavonden aan de beantwoording van de door ons gestelde vraag: ‘Wat wordt in Vlaanderen bedoeld met de zo vaak voorkomende term “vrijzinnige”? Wat dient de Nederlander die deze term in Vlaanderen of uit Vlaamse tekst of mond verneemt, daaronder te verstaan?’

Uit de voorafgaande discussie groeide in Dialectica de overtuiging dat m.h.o. op de accuratesse van het antwoord, een splitsing van de vraagstelling zich opdrong.

Aldus kreeg ieder deelnemer twee vragen te beantwoorden:

1) Wat bedoelt U persoonlijk wanneer U de term ‘vrijzinnige’ gebruikt? 2) Wat bedoelt - volgens U - de gemiddelde Vlaming wanneer deze de term ‘vrijzinnige’ gebruikt?

De antwoordgevers worden met hun initialen aangeduid. De nummerorde van de antwoorden komt overeen

[p. 195]

met de nummerorde van de twee vragen zoals ze hierboven gesteld zijn. Hierna volgen de antwoorden:

J.V.D.B.	1) wie zijn denken vrij houdt van dogmatischgereleveerde overtuigingen
	2) een anti-clericaal ingesteld buitenkerkelijke
J.D.	1) wie zijn denken vrij houdt van dogmatischgereleveerde overtuigingen
	2) een niet-rooms-katholiek
J.K.	1) een overtuigd buitenkerkelijke
	2) een overtuigd buitenkerkelijke
L.J.	1) wie ondogmatisch denkt
	2) een anti-clericaal ingesteld buitenkerkelijke
G.D.	1) een bewust buitenkerkelijke
	2) wie geen geloof belijdt
K.D.	1) wie bewust ondogmatisch denkt
	2) een buitenkerkelijke
O.S.	1) bewust en niet dogmatisch buitenkerkelijke
	2) een uitgesproken buitenkerkelijke die deze buitenkerkelijkheid manifesteert
A.V.	1) wie buitenkerkelijk is en daarenboven minimaal de bedoeling heeft zijn levenshouding door te denken
	2) een strijdend, militerend buitenkerkelijke.

L.V. hield het bij een meer uitgebreid en genuanceerd antwoord. Hij beantwoordt, na de vragen 1 en 2, een derde vraag:

‘Wat bedoelt de gemiddelde niet-katholieke Vlaming wanneer hij de term “vrijzinnig” gebruikt?’

De antwoorden:

1)	een bewust buitenkerkelijke die tracht vorm te geven aan deze buitenkerkelijkheid
2)	een slechte, anti-katholieke mens
3)	een niet-kerkelijke.

De auteurs van deze termverklaringen zijn er zich van bewust dat hun antwoorden een benadering zijn. De diversiteit van hun antwoorden is de vrucht van vrij onderzoek en ook hier van de gevoeligheid van het taalleven.

V.

De term vrijzinnig in Nederland

Voor wat Nederland betreft ligt het met de term vrijzinnig veel eenvoudiger, althans voor de doorsnee ‘taalgebruiker’. ‘Vrijzinnig’ komt in de dagelijkse praktijk alleen voor in combinatie met een ander begrip. Vóór de tweede wereldoorlog was er de Vrijzinnig-Democratische Bond, een niet-confessionele ‘burgerlijke’ partij, die ‘progressiever’ was dan de andere ‘liberale’ partij, de Vrijheidsbond. Met het overvloedig gebruik van aanhalingstekens wil ik alleen verhinderen, dat men mij aanvalt over het gebruik van de tussen die aanhalingstekens staande adjectieven. Over de inhoud van die begrippen zou uiteraard nog te discussiëren zijn!

De Vrijzinnig-democratische Bond is ná de oorlog met de SDAP (Sociaal-Democratische Arbeiderspartij) en de - protestantse - CDU (Christen Democratische Unie) versmolten tot de Partij van de Arbeid. Een gedeelte van de aanhang van de V.D.B. is echter, met de vroegere aanhang van de Vrijheidsbond, terecht gekomen in de V.V.D. (Volkspartij voor Vrijheid en Democratie). ‘Vrijzinnig’ in combinatie met de term ‘democratisch’ komt dus in het dagelijkse spraakgebruik in Nederland niet meer voor.

Een tweede combinatie, vrijzinnig-hervormd of vrijzinnig-protestant, behoort, getuige het ingezonden stuk van ds. de Weerd in Vrij Nederland, nog wel tot het actuele spraakgebruik in Nederland. Uit dit stukje blijkt duidelijk, dat het begrip vrijzinnig in Nederland hedentendage in feite alleen nog leeft als een kerkelijk begrip.

De term ‘vrijzinnig’ kan dus inderdaad een bron van misverstanden tussen Noord en Zuid zijn.

W.