Neerlandia. Jaargang 68

[p. 42]

De redactie is zo gelukkig geweest dr. P.W. Steenbergen, rector van het Maerlant-Lyceum te 's-Gravenhage, bereid te vinden een artikel te schrijven over het Voortgezet Onderwijs in Nederland.
Zelfs voor heel wat van onze lezers in Nederland zal de mammoetwet vrij duister zijn. Na het lezen van dit artikel zal veel hun helderder worden. De heer Steenbergen kent deze wet door en door, hij is vice-voorzitter van de Algemene Vereniging van Leraren bij het V.H.M.O. en heeft aan verschillende conferenties over de mammoetwet onder leiding van de Inspecteur-Generaal mr. ir. M. Goote deelgenomen.
Voor belangstellenden wijzen wij op een groot artikel, dat dr. Steenbergen geschreven heeft in het AVMO-blad van 21 februari jl. onder de titel: ‘Het overleg over de uitvoering van de mammoetwet’.

Het voortgezet onderwijs in Nederland
De Mammoetwet
Dr. P.W. Steenbergen

In Staatsblad 40 van het Koninkrijk der Nederlanden werd op 26 februari 1963 de Wet afgekondigd van 14 februari 1963 tot regeling van het Voortgezet Onderwijs.

Onder voortgezet onderwijs verstaat men al het onderwijs, gelegen tussen de lagere school (basisonderwijs) en de universiteit, dus: het uitgebreid lager onderwijs (u.l.o.), het voortgezet lager onderwijs (v.g.l.o.), het onderwijs aan de gymnasia, hogere burgerscholen, middelbare meisjesscholen, handelsdag- en avondscholen, het kweekschoolonderwijs, de opleiding tot kleuterleidster, het onderwijs aan technische scholen, huishoud- en vakscholen. Al deze schoolvormen zijn thans nog bij afzonderlijke wetten geregeld, die in de toekomst zullen vervallen.

Ook valt onder de wet: het lyceaal onderwijs. Dit is thans niet bij de wet afzonderlijk geregeld. Voor de wet is een lyceum een combinatie van een gymnasium en een h.b.s. Het ‘illegale’ lyceum ressorteert dus nu onder twee verschillende wetten! Voorts regelt de wet het landen tuinbouwonderwijs, dat thans nog niet bij de afzonderlijke wet is geregeld.

Met de afkondiging van de wet op het voortgezet onderwijs is uitvoering gegeven aan een door de Tweede Kamer uitgesproken wens (nota Peters-Van Sleen, 2 december 1949) tot het samenstellen van een sluitend geheel van onderwijsvoorzieningen.

Het gehele Nederlandse onderwijs is thans in vier wetten geregeld, nl.:

1.	De wet op het kleuteronderwijs (1955)
2.	De wet op het basisonderwijs (nu nog lager onderonderwijs genoemd) (1920)
3.	De wet op het voortgezet onderwijs (1963)
4.	De wet op het wetenschappelijk onderwijs (1960).

In de wettelijke regeling ontbreken nog: het buitenge-

[p. 43]

wone onderwijs, het leerlingenstelsel en het schriftelijk onderwijs.

Een van de motieven die hebben geleid tot het indienen van een nieuwe wet op het voortgezet onderwijs is geweest te komen tot een grotere mate van eenvormigheid in de vroeger zeer uiteenlopende regelingen der verschillende schoolvormen. Meer eenvormigheid bij de codificatie biedt inderdaad aantrekkelijkheden en brengt bepaalde administratieve vereenvoudigingen met zich mede. Onderwijskundig zijn er toch wel bedenkingen geuit tegen te veel eenvormigheid van onderwijsvormen, die zeer uiteenlopende doelstellingen hebben. Elke soort van onderwijs stelt nl. zijn speciale eisen en kweekt een bijzondere sfeer en de tot 1963 geldende wetgeving was steeds weer aan die speciale sfeer aangepast.

Een onderwijskundig voordeel van meer eenvormigheid is echter dat de overgang van het ene naar het andere schooltype er door wordt vergemakkelijkt, waardoor voor iedere leerling de kansen verbeterd worden om te komen op de school die het beste voor hem geschikt is.

Een tweede motief tot het indienen van de wet is ongetwijfeld geweest het streven tot aanpassing van de legislatieve bepalingen aan de moderne inzichten. Dit kan niet anders dan toegejuicht worden. Weliswaar volgen terecht vaak de wettelijke regelingen als de praktijk heeft uitgewezen hoe deze moeten zijn, doch in het onderwijs gaat dit al bijzonder traag. Men denke slechts aan het lyceum dat voor het eerst in de Nederlandse samenleving verscheen in 1909 en tot 1963 voor de wet nog in 't geheel niet bestond, hoewel er toen in den lande reeds meer dan 160 lycea waren! Speciaal bij het voorbereidend hoger en middelbaar onderwijs werd sinds lang behoefte gevoeld aan een nieuwe wettelijke regeling en reeds gedurende vele jaren zijn er pogingen hiertoe gedaan.

Onderwijskundig introduceert de nieuwe wet allerlei veranderingen, die reeds tot uitdrukking komen in de benamingen van de schoolsoorten.

Naast het lager algemeen voortgezet onderwijs (lavo), de tegenwoordige v.g.l.o.-scholen, onderscheidt de wet mavo (middelbaar algemeen voortgezet onderwijs), de tegenwoordige ulo-scholen, daarna een nieuwe vorm, het havo (hoger algemeen voortgezet onderwijs) waaronder de tegenwoordige middelbare meisjesscholen en overeenkomstige jongensscholen of gemengde scholen benevens de handelsdagscholen zullen vallen en tenslotte het v.w.o. (voorbereidend wetenschappelijk onderwijs). Dit zijn de tegenwoordige gymnasia, lycea en hogere burgerscholen, voor zover deze opleiden voor universiteit of hogeschool. Zij zullen alle zesjarig worden en het einddiploma van elk dier scholen zal de bevoegdheid geven tot het afleggen van academische examens in alle faculteiten. Het lyceum krijgt hierdoor dus zijn wettelijke basis. De tegenwoordige hogere burgerschool zal de naam atheneum krijgen.

De verlenging van de cursusduur van de h.b.s. werd door de vorige minister Z.Exc. Mr. J.M.L.Th. Cals verdedigd met het argument dat deze verlenging de overlading van het onderwijs verhindert en dat hierdoor meer gelegenheid ontstaat tot het geven van vorming op cultureel, esthetisch en sociaal terrein. Een rustige verdieping van het onderwijs zal er toe moeten bijdragen de toekomstige student de zo noodzakelijke brede algemene vorming te geven die hij nodig heeft om de geestelijke waarden hoog te houden. Daartegenover werd de vraag gesteld of het wel noodzakelijk is dat ook voor de knappe leerlingen de schoolloopbaan met een jaar wordt verlengd, doch de minister wenst ook niet langer de toestand te handhaven dat de keuze tussen gymnasium en h.b.s. beïnvloed wordt door de overweging dat de h.b.s.-leerling een jaar eerder zijn einddiploma kan behalen dan de gymnasiast, een overweging die niet de doorslag mag geven bij die keuze. Deze verlenging van de cursusduur houdt ook verband met een andere, essentiële wijziging, nl. in de doelstelling van de h.b.s.

De oorspronkelijke opzet van Thorbecke's h.b.s. (geregeld bij de wet van 1863) was het geven van z.g. maatschappij-onderwijs, dus algemeen vormend onderwijs dat nodig is ter voorbereiding voor het vervullen van allerlei middelbare, soms hogere, maatschappelijke functies. Later, door de ontwikkeling van het technisch onderwijs, werd de h.b.s. meer en meer ook een vooropleiding voor de hogeschool en dit deed zijn invloed gelden op het

Latijnse school in Amersfoort, 19e eeuw.

[p. 44]

leerplan voor wiskunde, mechanica, natuurkunde en scheikunde. In 1917 verleende de wet-Limburg aan de bezitters van het einddiploma h.b.s.-B. het recht tot het afleggen van examens aan de Technische Hogeschool en in de wis- en natuurkundige en medische faculteiten. Naast de h.b.s.-B ontstond de tegenwoordige h.b.s.-A, die meer het accent legt op de moderne talen en de maatschappelijke vakken en die ook enkele studierechten geeft (bv. in sociale geografie, handelswetenschappen, economie).

De nieuwe wet brengt nu een scheiding tussen het maatschappij-onderwijs, dat gegeven zal worden aan de nieuwe vijfjarige havo-school en het prae-universitaire onderwijs, dat gegeven zal worden aan gymnasia, lycea en athenea. De nieuwe havo-school zal zelfstandig kunnen zijn of kunnen worden verbonden aan een lyceum of een atheneum na een éénjarige of een driejarige gemeenschappelijke onderbouw. Ook na het behalen van een mavodiploma zal een tweejarige ‘havo-kop’ mogelijk zijn en eveneens zullen de beide eerste leerjaren van de kweekschool voor onderwijzers (de zg. eerste leerkring) havoonderwijs gaan geven. Dit havo zal aan de top een gedifferentieerd karakter krijgen, zodat de leerlingen, al naar gelang van hun aanleg of met het oog op de na het havo te kiezen hogere beroepsopleiding (kweekschool, hogere technische school, hoger economisch onderwijs) in de laatste twee jaren verschillende studieprogramma's zullen kunnen volgen.

Een ander nieuw punt dat de wet voorschrijft is dat van alle scholen voor voortgezet onderwijs de eerste klasse het karakter van een brugklasse zal krijgen, waar de te onderwijzen vakken in alle schooltypen dezelfde zullen zijn. Hiermede beoogt men de leerlingen in het eerste jaar een ruime gelegenheid te geven tot aanpassing aan het voortgezet onderwijs en hun de mogelijkheid te geven in de tweede klasse eventueel over te gaan naar een ander schooltype. De eerste klasse wordt dus een determineerklasse.

Slechts aan het gymnasium zal in de eerste klasse een beperkt aantal lessen in Latijn op de rooster geplaatst kunnen worden. Het is de bedoeling dat in de eerste klassen slechts door een beperkt aantal leraren wordt lesgegeven.

Modern schoolinterieur

Ook de toelating tot de eerste klassen, die tot nu toe plaats vond na een bij koninklijk besluit geregeld toelatingsonderzoek (althans voor de h.b.s.) zal worden veranderd. Deze toelating zal worden geregeld bij algemene maatregel van bestuur. In de memorie van toelichting schreef de minister echter aan de Kamers dat hij zich voorstelt de toelating mogelijk te maken op drie manieren, nl.:

a.	door een toelatingsexamen;
b.	na een door de opnemende school aanvaarde verklaring van het hoofd van de afgevende lagere school;
c.	na het doorlopen van een proefklasse, die in 't algemeen ongeveer een maand duurt.

Elke der drie genoemde wijzen van toelating kan gecombineerd worden met een psycho-technisch onderzoek.

De beslissing omtrent de toelating blijft bij de opnemende school.

Men zal begrijpen dat de hierboven genoemde veranderingen onderhevig zijn geweest aan zeer kritische beschouwingen.

Wat het leerplan van de gymnasia, lycea en athenea betreft, nog het volgende.

De wet noemt als leervakken de reeds thans gegevene, benevens enkele nieuwe vakken, nl. maatschappijleer, muziek en handvaardigheid.

De splitsing in een A- en een B-afdeling blijft gehandhaafd, zowel op het gymnasium als op het atheneum.

Alle scholen zullen, veel meer dan vroeger, vrijheid hebben in de samenstelling van hun leerplan, daar de wet slechts minimumtabellen voorschrijft voor de verplichte vakken terwijl ook een maximum gesteld zal worden aan het totaal der te geven lessen.

In de hogere klassen zal, naar gelang van de aanleg van de leerling, meer dan tot nu toe differentiatie in de vakken mogelijk zijn. Voorts zal, bij kleine scholen, voor sommige vakken het onderwijs in parallel lopende klassen van verschillende afdelingen kunnen worden samengevoegd, dus bv. Frans in de vierde klassen gymnasium, atheneum of havo-school. Tegen dit laatste bestaan, wegens het zeer verschillende karakter van de scholen, grote bezwaren.

Hoewel het leerplan nog nader geregeld moet worden is hiervoor toch wel wat te zeggen. Gevreesd wordt nl. dat men door het invoeren van nieuwe vakken, hoe nuttig deze op zichzelf ook kunnen zijn, in strijd zal komen met het algemene streven naar vermindering van de overlading van het onderwijs. Hierbij zal veel afhangen van de te ontwerpen lessentabel, bv. doordat in de hogere klassen slechts een beperkt aantal vakken in studieprogramma's kan worden gekozen. Ondertussen zitten ook hieraan zeer gevaarlijke kanten. Een stelsel van een beperkt aantal vakken, zoals dit op de Amerikaanse high-school gebruikelijk is, waarbij het aantal vakken wordt verminderd tot zes, soms zelfs tot vier,

[p. 45]

is voor Nederland verwerpelijk. Dit systeem kan grote schade toebrengen aan het peil van de school. Daarentegen heeft het Nederlandse gymnasiale onderwijs met zijn beperkt aantal voorgeschreven vakken, de verdieping van het denken bevorderd en stellig die brede algemene vorming gegeven die de minister, volgens de memorie van toelichting, voor de toekomstige student noodzakelijk acht om de geestelijke waarden hoog te houden. Daartegenover dreigt het gevaar dat de leerlingen, door een te groot aantal vakken op alle schoolsoorten van alles een beetje zullen ontvangen. Zeker is dat de beloofde grotere vrijheid niet moet worden verkregen door bv. een moderne taal facultatief te stellen. Voor de Nederlandse student blijft het minstens kunnen lezen van studieboeken in Frans, Engels en Duits nog steeds onontbeerlijk.

Het eindexamen van de verschillende scholen zal worden gehandhaafd doch enigszins worden vereenvoudigd. Hiertegen bestaat geen bezwaar, mits het examen:

1.	een waarborg geeft voor de waarde van het diploma,
2.	gelijkwaardigheid van de diploma's der verschillende scholen garandeert.

Hiertoe zal het nodig zijn dat een deskundig toezicht op de examens bestaat, in de vorm van een voldoend aantal rijksgecommitteerden.

Over de inhoud van de noodzakelijke algemene maatregelen van bestuur die de uitvoering van de wet zullen bepalen en van de wet die de overgang van de oude naar de nieuwe toestand moet regelen, vindt thans regelmatig overleg plaats tussen een ministeriële commissie en representanten der onderwijsorganisaties. Er zal zeer veel geregeld moeten worden.

Op één punt wil ik nog wijzen: in de wet komt een streven tot uitdrukking naar zeer grote scholen of scholengemeenschappen. Het is zeer de vraag of deze hun opvoedende en vormende taak naar behoren kunnen vervullen. Van een individuele behandeling der leerlingen kan daar weinig terechtkomen en hiertegen weegt het voordeel van de differentiatie binnen de school niet op.

Tot zover enkele punten van de onderwijskundige kant van de nieuwe wet.

Er is echter ook veel te bespreken omtrent de principiële opzet hiervan.

Heel merkwaardig is dat, hoewel de Minister bij de indiening en verdediging van het wetsontwerp met nadruk betoogde dat dit gebaseerd was op de onderwijsvrijheid en de pacificatiegedachte, neergelegd in art. 208 van de Grondwet voor het Koninkrijk de Nederlanden, nóch de voorstanders van het openbaar onderwijs, nóch die van het bijzonder onderwijs over de principiële kant tevreden zijn. De voorstanders van het bijzonder onderwijs zijn voor een groot deel van mening dat niet alleen de vrijheid van richting doch ook die van inrichting van het onderwijs gewaarborgd moet zijn, doch dat deze laatste veel te veel beperkt is door de voorwaarden die de wet oplegt in de z.g. eisen van deugdelijkheid waaraan voldaan moet zijn voor subsidiëring.

Daarentegen menen de voorstanders van het openbaar onderwijs dat de wet op twee punten dit onderwijs in een toestand van rechtsongelijkheid heeft gebracht.

Het eerste punt betreft de stichting van nieuwe scholen, die als de wet in werking treedt zal plaats vinden volgens een z.g. planprocedure, d.w.z. dat jaarlijks bepaald wordt welke scholen, verdeeld naar soort en richting op het plan zullen worden gebracht, waardoor zij voor bekostiging uit 's Rijks kas in aanmerking komen.

Komt nu echter een gewenste bijzondere school niet op het plan voor, dan kan deze toch wel worden opgericht, doch zij moet dan uit particuliere middelen worden gefinancierd. Aan de gemeentebesturen wordt echter in dat geval de oprichting van een openbare school verboden. Dit wil zeggen dat aan bijzondere scholen die buiten het plan om worden gesticht, de mogelijkheid geboden wordt hun levensvatbaarheid te bewijzen, waarna zij, als zij aan bepaalde normen voldoen, automatisch voor subsidiëring in aanmerking komen. De openbare school krijgt deze kans echter niet, waardoor een duidelijke bevoorrechting van het bijzonder onderwijs is ontstaan.

Bij de verdediging van het wetsontwerp in de Staten-Generaal heeft de minister nadrukkelijk gewezen op de in deze wet geïntroduceerde volledige onderwijspacificatie. Hij doelde hiermede op de integrale financiering door het Rijk van de bijzondere scholen. Ook op dit punt is het openbaar onderwijs in het nadeel, daar:

1.	de wijze van financieren afwijkt van die voor de bijzondere scholen en op een ongunstiger basis berust,
2.	de bijzondere scholen aan de ouders extra heffingen mogen opleggen, wat het openbaar onderwijs niet kan doen.

Het is te hopen dat door wetswijziging aan de genoemde politieke bezwaren nog tegemoet zal worden gekomen, daar anders voor een nieuwe schoolstrijd moet worden gevreesd. Dit zou te meer betreurenswaardig zijn, omdat de wet onderwijskundig, door de geïntroduceerde structuur van het voortgezet onderwijs, de mogelijkheid biedt, overeenkomstig de geest van art. 208 van de grondwet, aan ieder het beste te geven, wat, overeenkomende met zijn levensbeschouwing, voor de ontwikkeling van zijn persoonlijkheid en van zijn intellectuele gaven, voor hem of haar mogelijk is.

Indien men er in zal kunnen slagen bij de uitvoering van deze wet haar een inhoud te geven die én aan ieder het zijne geeft én overeenkomt met de tegenwoordige inzichten over het voortgezet onderwijs, dan zal door een groot werk aan het Nederlandse volk een enorme dienst zijn bewezen.