Neerlandia. Jaargang 67

[p. 137]

Kerk in Carambeí

Nederlanders in Brazilië

Wie zich de moeite zou geven te bladeren in oude jaargangen van Neerlandia zou vele bijdragen tegenkomen gewijd aan de Nederlandse kolonisten op de hoogvlakte van Paraná (± 1050 m boven de zeespiegel) een gebied zo groot als Frankrijk met ongeveer 3 miljoen inwoners, een land met een gematigd/subtropisch klimaat, waar Nederlanders zeer goed aarden.

Het jaarverslag van het Verbondsbestuur over 1955 zegt over onze landgenoten op deze hoogvlakte:

Er zijn drie Nederlandse kolonies: Carambeí, Castrolanda en Tronto, echte zuivelkolonies met een 1200-tal Nederlanders en afstammelingen van Nederlanders, die de Braziliaanse nationaliteit hebben verkregen, maar waar de Nederlandse taal zó in ere is, dat men op eigen kosten een school bouwde en een Nederlands onderwijzersgezin liet overkomen opdat de jeugd, die de Braziliaanse staatsschool heeft verlaten, nog in het bijzonder een opleiding ontvangt in de moedertaal, aardrijkskunde en geschiedenis van Nederland, vooral die van het Vorstenhuis. De drie kolonies zijn alle uitgesproken protestant. Op ruime schaal heeft het Algemeen Nederlands Verbond geregeld schoolboeken gezonden en zelfs een grote wereldwandkaart, waaraan dringende behoefte bestond, schonkt het Verbond aan de kolonie Carambei.

Een belangrijke studie

Op 12 juli jl. verkreeg drs. W. van der Mast de graad van doctor in de economische wetenschappen aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, na verdediging van zijn academische proefschrift, getiteld: ‘Praktijk en Patroon van recente Nederlandse groepsmigraties’. In dit proefschrift, ons door dr. van der Mast toegezonden, ter bespreking in Neerlandia, troffen wij een hoofdstuk aan over de Groepsmigratie Carambeí (blz. 194-231), gevolgd door de groepsmigratie Castrolanda (blz. 232-269).

Ons in dit artikel bepalend tot de kolonie Carambeí ontlenen wij aan dit proefschrift het volgende:

Carambeí is de oudste groepmigratie van Nederlanders in Brazilië. Uit 's-Gravendeel in Zuid-Holland stammen de eerste emigranten (1911). Enigermate op orde, trokken zij uit hun kringen in het vaderland weer nieuwe immigranten aan, die allen behoorden tot de gereformeerde en tot de Ned. Hervormde Kerk. De eerste immigranten wisten echter allen binnen één kerkgemeenschap samen te brengen, de Christian Reformed Church, die in 1933 al 100 leden (20 gezinnen) telde.

Ups and downs

De Braziliaanse spoorwegmaatschappij, die uiteraard zeer gediend was met toenemende immigratie op de hoogvlakte van Paraná, gaf voorschotten voor aankoop van grond, voor woningbouw en landbouwmateriaal. Iedere landbouwer kreeg ploegossen, 6 koeien, een ploeg, een huisje van 4 bij 6 meter, roggezaad en kunstmest.

Uit een kruising van de Braziliaanse zeboe en Nederlandse fokstieren is een uitnemend runderras gefokt, met ruim melkgevende koeien.

De jaren 1911-1925 worden moeilijk. Moeilijkheden met landontginning, tegenslagen bij hun zuivelbedrijf, in de eerste jaren ondergebracht in een houten schuur, maar zonder pasteurisator en zonder koelruimten. Na enige opleving na 1925, kwam in 1929 de koffiecrisis, waardoor de afzet van de produkten van de kolonie kwam knel te zitten, omdat vroegere afnemers niet meer over geld beschikten om te kopen. Al het geld der kolonisten was belegd in grond en huizen, veestapel enz., zodat men niet over liquide middelen beschikte en in financiële moeilijkheden kwam.

De oplossing werd gevonden door nieuwe immigranten aan te trekken, die van de gevestigde boeren tegen f 3000, - contant een bedrijf van 50 ha konden kopen, transacties, die voor beide partijen voordelig waren.

Na 1935 vestigden zich ook oud-planters uit het voormalig Ned.-Indië, die wat kapitaal hadden, in Carambeí, maar eerst na 1945, toen in Brazilië een algemene fabelachtige opleving viel te constateren, goede wegen werden aangelegd, die afzet en distributie vergemakkelijkten en versnelden, kwam ook voor de hoogvlakte van Paraná een ongekende bloei. De vraag naar Nederlandse immigranten nam in gelijke mate toe, met het resultaat dat in de jaren 1940-1960 het aantal kerkleden toenam van 145 tot 485.

In 1957 stelde de Nederlandse regering een landbouwconsulent aan, die er veel toe heeft bijgedragen de landbouwtechniek te verbeteren.

Er is nu een ‘Cooperativa Batavo’, die tijdens het onderzoek van drs. van der Mast beschikte over een kapitaal van

[p. 138]

3.500.000 cruzeiro, waarnaast een speciaal fonds met een kapitaal van 7.000.000 crz. De kolonie Carambei heeft 3000 stuks vee, waaronder 1500 melkkoeien, verder 2000 stuks varkens, 60 boerenbedrijven. Er zijn 115 Nederlandse gezinnen met 600 gezinsleden. Voorts telt de kolonie enkele Duitse en Poolse boeren en dan de Braziliaanse werknemers op de boerderijen. Deze nemen de arbeidsmethoden, de hygiëne en voor een deel de levenswijze van de immigranten over en zij varen daar wèl bij.

In 1962 werd 10 miljoen kilo melk verwerkt; verwacht wordt dat dit cijfer binnen 5 jaar zal zijn opgelopen tot 20 miljoen. Kaas is een belangrijk verwervingsprodukt, dat 60% uitmaakt van de totale produktie. Voorts worden 5 à 600.000 flessen chocolademelk per jaar geproduceerd. Transport en verkoop zijn in eigen hand. Filialen zijn er in Ponta Grossa en Curitiba.

Het onderwijs

Op verzoek van het Verbondskantoor verstrekte de huidige Nederlandse onderwijzer in Carambei, de heer H. Sijpkes, onlangs enkele gegevens over het onderwijs aan Nederlandse kinderen aldaar. Ook in het proefschrift van dr. Van der Mast is grote aandacht gewijd aan dat onderwijs. Aan de hand van deze bronnen kunnen wij daarover het volgende mededelen.

In de eerste jaren moest met huisonderwijs worden volstaan, waarmee enkele immigranten, o.a. de onderwijzer Jakob Voorsluys, werden belast. Hun medepioniers verrichtten als contra-prestatie werkzaamheden op de boerderij van hun ‘huisonderwijzer’.

Na 1920 werd het onderwijs verzorgd door beroepsonderwijzers, onder wie echter veel mutaties plaatsvonden, zodat er grote hiaten in het onderwijs ontstonden. Dit werd gegeven in het gebouwtje, dat tevens diende voor godsdienstoefeningen. Men heeft aansluiting gezocht bij het Braziliaanse onderwijs; in 1933 stelde de gemeente Castro een onderwijzeres aan. Het leerplan werd ook Braziliaans, maar de in Carambei bestaande schoolvereniging bleef haar invloed uitoefenen. Het bestuur bleef voor de school zorgen, schonk een aanvullend salaris aan de Braziliaanse onderwijzeres en verschafte leermateriaal.

Met de benoeming van de heer K. van der Meer uit Alphen a/d Rijn tot Nederlands onderwijzer te Carambei (1936) en mede met de komst van ds. Muller (voorzitter van het schoolbestuur) werd besloten meer aandacht aan het onderwijs in het Nederlands te schenken. In de tweede wereldoorlog echter werd een bepaling in de Braziliaanse onderwijswet, die lesgeven op de lagere school door vreemdelingen verbiedt, streng toegepast en de heer Van der Meer, die dus uit het onderwijs moest verdwijnen, kon een administratieve werkkring vinden bij de ‘Cooperativa Batavo’, waarvan hij thans de president is.

Na de oorlog werd het verloren terrein weer herwonnen. Aan wijlen de heer Westering, die gedurende vijf jaar het onderwijs leidde, heeft Carambeí veel te danken.

In 1961 trad de heer Sijpkes op. De school beschikt nu over twee prachtige stenen gebouwen, beide begin 1963 in gebruik genomen.

Er is nu een staatsschool voor het Braziliaans en een particuliere school voor het Nederlands onderwijs. In totaal zijn voor deze scholen 10 onderwijzeressen (3 ervan kunnen Nederlands spreken) en 1 Nederlandse leerkracht beschikbaar.

In de morgenuren ontvangen ruim 200 leerlingen lessen in de Portugese taal en 20 leerlingen krijgen lessen in de Nederlandse taal.

In de middaguren krijgen ongeveer 80 leerlingen Nederlandse lessen en 20 leerlingen krijgen les in het Portugees. In totaal zijn er 231 leerlingen, 90 in klasse Ia, Ib en Ic, 47 in klasse IIa en IIb, 42 in IIIa en IIIb, 32 in IV en 20 in V. Ruim 100 kinderen van Braziliaanse oorsprong, kinderen van de arbeiders, betrokken bij de boerenbedrijven en bij het zuiverbedrijf, bezoeken deze school.

De kosten van het onderwijs, ongeveer f 70, - per leerling per jaar, worden gedragen door de kolonisten met een subsidie van de melkcoöperatie.

In 1957 werden een vier-jarige lagere landbouw- en een landbouw-huishoudschool (voor de meisjes) opgericht. In grote lijnen is het onderwijs in overeenstemming met dat in Nederland, uitgezonderd de taal. Op een school in Nederland zouden de leerlingen met wat extra-hulp geen slecht figuur slaan.

Voor de verdere ontwikkeling van het Nederlands taalonderwijs is - aldus de heer Sijpkes - een goede schoolbiliotheek dringend noodzakelijk.

Ter voorziening in de behoeften aan goede Nederlandse lectuur, zowel voor volwassenen als voor de school heeft mevrouw Westering-Egbertz de bestaande catalogus van de bibliotheek ter plaatse toe laten zenden aan het Verbondskantoor. Zij maakte tevens een lijst van boeken, die de kolonie graag als aanvulling van de bibliotheek zou ontvangen. Aan de hand van deze uitvoerige gegevens zal de afdeling Boekverspreiding van het A.N.V., zoals reeds jaren het geval is, zoveel mogelijk trachten te voorzien in de behoeften aan goede lectuur.

Dat het Algemeen Nederlands Verbond zo'n grote belangstelling had en heeft voor de Nederlandse kolonies op de hoogvlakte van Paraná, is vooral te danken aan de heer R.A.M. Vermeulen te Ponta Grossa (o.a. oud-planter uit N.-I.), die sedert een lange reeks van jaren een uitvoerige briefwisseling heeft onderhouden met het Verbondsbestuur. Met grote toewijding en liefde is hij steeds opgekomen voor de culturele belangen van zijn landgenoten. Wij zijn hem daar zeer erkentelijk voor.

de Kat Angelino.

Stenen woonhuis in Carambeí