Neerlandia. Jaargang 67

[p. 120]

Over ‘Vlaamse cultuur’

In het arsenaal van termen, begrippen en thema's die bij het gesprek over en het werk van de Noord-Zuidintegratie optreden, zijn er enkele die talrijk voorkomen. Dit is het geval met ‘Vlaamse Cultuur’. Wij allen lezen dit woord vaak. Allicht gebruiken we het ook vaak. Weten wij wat wij zeggen? Wie in het Vlaamse en flamingantische milieu op zoek gaat naar de achtergrond van deze term, ‘Vlaamse cultuur’, komt tot bevreemdende, soms uitzichtloze bevindingen. Het doet alles zozeer denken aan de onvatbare inhoud van andere erg misbruikte termen, zoals ‘democratie’ en ‘vrijheid’.

Is dit ook het geval met de aldus genaamde ‘Vlaamse Cultuur’? De geschiedenis van de Vlaamse Beweging tijdens en tussen de beide wereldoorlogen, illustreert het op uiterst pijnlijke wijze. Voor en tijdens de tweede wereldoorlog zijn de wildste pogingen aangewend om de ‘Vlaamse Cultuur’ een identiteit te geven. Berucht is de formulering van Cyriel Verschaeve. Op de vraag naar de Vlaamse realiteit antwoordt Verschaeve: ‘Onze kunst echter antwoordt met een vraag, gepaard met een glimlach: wat is realiteit, datgene, wat door den gang der geschiedenis, ofwel door den gang der natuur werd voortgebracht? De geschiedenis heeft getracht zoveel natuur te overschilderen en zoveel bloed te ontkleuren. Geen traktaten, geen diktaten zijn de mijlpalen van mijn natuur en mijn leven, maar Van Eyck, Van der Goes, Brueghel, Rembrandt, Rubens.’ (‘Over den Rijkdom der Vlaamsche Kunst en haar Plaats in de Wereld.’ ‘Zeemeeuw’ Brugge, 1941, blz. 30.)

Nog zijn er lieden die zich een Vlaamse Cultuur ‘dromen’ (ze zijn in Vlaanderen zelfs talrijk. En dit in alle Vlaamse milieus). Deze Vlaamse Cultuur, de ‘Eeuwige Vlaming’ zouden een eigen Wezenheid vormen, verheven als 't ware boven de wisseling der aardse dingen. Een recente poging in deze zin werd ondernomen door de heer Georg Hermanowski. De lezers van ‘Neerlandia’ zijn in het vorige nummer reeds in kennis gesteld van een artikel dat door de heer Hermanowski in de ‘Gazet van Antwerpen’ van 4 juni ll. werd gepubliceerd onder de titel: ‘Een enkele Nederlandse kultuur?’ De heer G. Hermanowski heeft zeer grote verdiensten als vertaler en verspreider van boeken van Vlaamse auteurs in het Duitse taalgebied. Zoals alle Vlamingen die zijn prestaties kennen en waarderen, ben ook ik hem daarvoor dankbaar.

Het artikel van de heer H. is een betoog dat in de kern het volgende kond wil doen: dat er één Nederlandse taal bestaat betekent niet dat er één Nederlandse cultuur bestaat. De Vlaming en de Vlaamse cultuur hebben een eigen wezen, een eigenheid. Voor het leven van deze eigenheid kan de algemeen-Nederlandse integratie slechts een gevaar zijn. Trouwens, de partners in deze integratie, de Nederlanders, zouden tegenover Vlaanderen behept zijn met een imperialistische annexatielust. De heer H. meent - en dit is het uitgangspunt van zijn artikel - dat in ‘Neerlandia’ deze foutieve opvatting te lezen is: ‘Er bestaat maar één Nederlandse taal en dus kan er ook maar één Nederlandse cultuur bestaan’. Het weze onderstreept dat ‘Neerlandia’ deze equatie van taal en cultuur nimmer als een absoluut beginsel poneerde noch verdedigde. Uit de grote worsteling die momenteel in de Zuidelijke Nederlanden plaats grijpt voor het behoud en de ontwikkeling van de Nederlandse TAAL, en uit de intense belangstelling die het A.N.V. en ‘Neerlandia’ voor deze strijd-zonder-genade opbrengen, heeft de heer H. ongetwijfeld de indruk behouden dat Nederlandse taal en Nederlandse cultuur geïdentificeerd worden.

De opvatting dat een cultuur niet alleen door de taal bepaald en via de taal herkenbaar is, kan ik met de heer H. delen. Ik stel dus met de heer H. vast, dat samen met de Nederlandsschrijvende en Nederlandssprekende Vlamingen ook Franssprekende Vlamingen een zelfde typisch Vlaamse sensibiliteit en Vlaamse gedachten goed kunnen uitdragen. Deze constatering houdt evenwel noch onderwerping aan, noch goedkeuring van deze toestand in! Het is mijn mening dat de Franssprekende en Fransschrijvende Vlamingen geografische Vlamingen zijn die, alhoewel Vlaams van aard en inspiratie, een sociale anomalie zijn, omdat zij hun Vlaamse gevoels- en gedachteninhoud vertolken via een niet-Vlaamse, aan Vlaanderen in wezen vreemde en in de realiteit zelfs vijandige taal. In hun werk en door de taal waarin het geschreven is, waren zij, zoons van de verfranste bourgeoisie in Vlaanderen, meteen kinderen van die betreurenswaardige sociale taalgrens en van een taalheterogeniteit die de Vlaamse gemeenschap voortaan verwerpt. Dat zij in het Frans zo goed de Vlaamse sensibiliteit en het Vlaamse landschap vertolkten, is juist een der meest tragische aspecten van hun onmogelijke positie als auteur. En indien ik met de heer H. het eens kan zijn, dat in algemene zin, een cultuur niet te vereenzelvigen is met de taal waarvan deze cultuur zich bedient, moet het evenwel duidelijk zijn dat deze algemene regel op de Vlaamse situatie niet volledig toepasselijk is. De culturele toestand in Vlaanderen is - in rijkdom en armoede! - zozeer verbonden met de taaltoestanden,

[p. 121]

dat er zich een complex heeft gevormd waarin de sociaaleconomische en taalcomponenten onmogelijk van elkaar te scheiden zijn. De hele conflictsituatie, ook wanneer de inhoud sociaal, economisch of van andere aard is, wordt, op zijn minst genomen, steeds door taaltoestanden gekenmerkt.

Maar erger wordt het wanneer de schrijver impliciet en onophoudelijk de actuele Vlaamse culturele toestand als een werkelijke, eeuwige evidentie, als een goed op zich zelf schijnt te beschouwen. Als steunargument daartoe wordt herhaaldelijk een bepaalde bekommernis gemobiliseerd: de afzet van het Vlaamse boek in het buitenland, in het bijzonder in het Duitse taalgebied. De schrijver wil het ‘Vlaamse wezen’, de ‘Vlaamse cultuur’ absoluut zuiver houden. ‘(...) alles, wat de wereld zozeer op prijs stelt in Vlaanderen.’ We weten allen tot bedroevens toe wat de wereld zozeer op prijs stelt in Vlaanderen. Dit herleidt zich in hoofdzaak tot twee appreciaties:

1) Een waarde die volkomen voltooid verleden tijd is (in weerwil van de hierboven geciteerde vruchten van Verschaeves wilde imaginatie): een in de 15^o en 16^o eeuwen hoogstaande en leidinggevende cultuur, waarin de taal van de schilderkunst domineerde.

2) Een smakelijk, kleurig, pleizierig volkske, dat ontroerend van zijn bodem en heimat houdt, dat onder zijn ruwe schors zoveel gezonde kracht en macht en pracht (enz. enz. enz.) verbergt. Een volkske dat nog dromen kan, dat mystiek in zich draagt. Een volk van heerlijke vertellers.

Het staat vast dat de heer Hermanowski gelooft in het Vlaamse volk en in een Vlaamse cultuur. Dit is op zich zelf zeker prijzenswaard en ik ben hem daarvoor als Vlaming zeer erkentelijk. De inhoud die de heer H. de Vlaamse cultuur toedenkt moet ik echter categoriek verwerpen. De Vlaamse cultuur komt onder de pen van de heer H. vooral neer op een literaire cultuur. Dit is een beperkte en onmoderne opvatting. Ik nodig de heer H. uit, eens grondig de beide delen van het kernachtigpraktische maar tevens fundamentele werk van Dr. M. van Haegendoren te lezen: ‘De Vlaamse Beweging nu en morgen.’ Het is rond dit ‘handboek’ van de Vlaamse Beweging in zijn verleden, actuele en toekomstige dimensies dat alle Vlamingen, van welken huize ook, zich verenigen. Daarin zal hij kritische beschouwingen lezen, door liefde voor en grondige ervaring met een volk ingegeven.

De moderne Vlamingen, die weliswaar hun grote vertellers blijven lezen, niet alleen uit literaire belangstelling maar ook en steeds meer uit piëteit voor de smartelijke decennia van ‘Arm Vlaanderen’, rollen het traditionele, heimatgebundene, in zich-zelf-gesloten Vlaanderen en zijn cultuur meer en meer op. Het Vlaanderen van de lemen hoeven, van de bezongen goede aarde, van het taalparticularisme, van ‘de zeug’ en de trimards, dit Vlaanderen sterft, langzaam maar zeker. Dit arme, grauwe Vlaanderen, schilderachtig hongerend en lijdend onder even schilderachtige wolkenhemels, kon met groot talent bezongen worden door de zonen van zijn verfranste bourgeoisie. Ook deze Franse zangers van Vlaanderens schilderachtigheid mogen niet op het loftuitend appèl van de Vlaamse cultuur ontbreken, zo meent de heer H. ‘(...) van Verhaegen en Maeterlinck en allen, die hun voorbeeld volgden, tot Jan van Dorp toe. En toch is dit een machtige brok Vlaamse kultuur.’

De heer H. gaat tekeer bij de gedachte dat deze eigen Vlaamse cultuur zou teloor gaan in een algemeen-Nederlandse integratie. Ik meen dat deze zijn (ongetwijfeld goedmenende) afkeer ongegrond en tevergeefs is. Immers, zoals na de ongeschooldheid, het karweitjesbestaan en het gezwoeg van de Vlaamse gewone man, reeds de industrialisatie en de gekwalificeerde Vlaamse arbeid komende zijn, zo ook komt na de epische, ‘machtige’ kunst van vertellers en schilders, een verfijnde beschaving. En deze zal niet meer de vormentaal spreken noch het gedachtengoed inhouden van weliswaar grote auteurs zoals Cyriel Buysse, Stijn Streuvels, Felix Timmermans, Ernest Claes, Lode Zielens, Filip de Pillecijn e.a. Gelukkig maar! Deze moderne volksbeschaving die Vlaanderen wacht, zal aanleunen bij de intelligente, zakelijke en rijpe Noordnederlandse beschaving.

Ik meen de overtuiging van vele moderne Vlamingen te vertolken wanneer ik verklaar: het op de toekomst ingestelde Vlaanderen denkt er niet aan, om het Duitstalige Pallieterbewonderende lezerspubliek zijn literaire pretje verder ongestoord te bezorgen, nog langer eigen-Vlaams, ‘machtig’ en schilderachtig te zijn.

In het hogergenoemde werk van Dr. M. van Haegendoren werd de weg uitgestippeld: ‘De alzijdige culturele herwaardering van Vlaanderen is slechts mogelijk in de vorm van een algemeen-Nederlandse cultuurintegratie. Bij herhaling wijs ik erop dat zij die er voor vrezen dat sommige uitzichten van de Noordnederlandse cultuur voor ons Vlamingen minder passen, niet bang hoeven te zijn voor ons eigen “Vlaams zijn”. Een gezonde gemeenschap assimileert en verwerkt wat haar cultureel dienstig is’ (deel 2, blz. 15-16).

Deze autokritische weg zal door steeds meer jonge Vlamingen bewandeld worden. De pijnlijke prijs daartoe, waarvoor Dr. van Haegendoren even huivert, ben ik dolgraag bereid met hem te betalen:

‘De meest pijnlijke kritiek op ons Vlaamse volkskarakter werd voor het slot bewaard, omdat ik vrees hiervoor gelyncht te worden... en toch wil ik mijn overtuiging uitspreken: een volwaardige Vlaamse cultuur is nog in haar beginstadium. Wij leefden tot heden toe van een uit het Frans “vertaalde” cultuur. Wij hebben de keus: ons aansluiten bij de Nederlandse cultuur of voortploeteren in onze provincialistische halfcultuur met behulp van vertaald Frans’ (deel 1, blz. 172).

ARTHUR J. VERMEERSCH

Antwerpen.