Neerlandia. Jaargang 65

Prof. Geyl en zijn geschiedenis van de Nederlandse stam
door J. Steur.

Toen prof. Geyl, nu alweer drie jaren geleden bij zijn afscheid als hoogleraar in de nieuwe geschiedenis aan de rijksuniversiteit te Utrecht, een rede hield over: ‘De vitaliteit van de westerse beschaving’, nadat vereerders het mogelijk gemaakt hadden dat uit zijn verspreide geschriften de dikke bundel ‘Studies en strijdschriften’ door Wolters in Groningen werd uitgegeven, was dit voor de toenmalige redactie van ‘Neerlandia’ geen aanleiding om een artikel te wijden aan het levenswerk van de geschiedschrijver van de Nederlandse stam. Weliswaar is ons maandblad geen historisch periodiek, zodat men niet verwachten mag dat het afscheid van een willekeurig hoogleraar in de geschiedenis hier herdacht wordt. Doch waar het hier betreft de kampioen voor de geschiedenis van de staten wier bevolking behoort tot Nederlandse stam (een begrip waarop het werk van het A.N.V. is gegrond) is het thans meer dan tijd in het kort hier de aandacht te vestigen op wat prof. Geyl op dit gebied heeft gewrocht.

Deze gewezen correspondent der Nieuwe Rotterdamse Courant te Londen bekleedde aldaar sinds 1919 aan de universiteit de leerstoel in Nederlandse studiën. In verscheidene studies en lezingen gaf hij historische en staatkundige beschouwingen over de verhouding van Nederland en België, die de Noord- en Zuid-Nederlanders der generatie uit het eerste vierendeel onzer eeuw revolutionair in de oren moesten klinken:

‘Het was de wil van een vreemd vorst, Philips II, van een vreemd staatslichaam, Spanje, dat de Boergondische eenheid (der Noord- en Zuid-Nederlandse gewesten uit de zestiende eeuw) heeft verbroken. Aan zichzelf overgelaten zou de Nederlandse revolutie aan de Nederlandse eenheid geen scha hebben hoeven te doen. Eerst Alva, daarna Parma hebben haar evenwel niet aan zichzelf overgelaten en ten slotte heeft niet de volksaard, niet de godsdienst, niet de taal, niet de historische ontwikkeling, maar de krijgskans uitgemaakt, dát er een grens dwars door de Nederlanden zou lopen en wáár die grens zou lopen.’

[p. 66]

Prof. dr. P. Geyl.

In diezelfde tijd betoogde de oude prof. Blok, de schrijver van de soms zwaar te verteren vierdelige ‘Geschiedenis van het Nederlandsche Volk’, in een door het A.N.V. georganiseerde lezing, dat Nederland en Vlaanderen zich verschillend ontwikkeld hadden en dat dit noodzakelijk ook zo had moeten gebeuren. En de internationaal nog meer gevierde Gentse hoogleraar Pirenne, schrijver van de zevendelige ‘Histoire de Belgique’, had ook de leidende Nederlandse historici er van overtuigd, dat het ontstaan in 1830 van een Koninkrijk België het noodwendig gevolg was van een eeuwenlang proces. Dit uitgangspunt van de geniale verheerlijker van de ‘âme belge’ was in Noord-Nederland kritiekloos aanvaard en toegejuicht. Niet het minst door de invloedrijke Utrechtse hoogleraar Kernkamp, die voor scharen studenten een bezielend leermeester was geweest, doch met zijn geestverwante Leidse collega's Blok en Colenbrander een typisch vertegenwoordiger was van de ‘klein-Nederlandse traditie’ in de historiografie, in tegenstelling tot de ‘Groot-Nederlandse’, waarvan Geyl de kampioen en de grootmeester werd. Zo bestond Blok het b.v. om neer te schrijven, dat bij de inlijving van Nederland in Frankrijk met de Nederlandse staat ook het Nederlandse volk verdwenen was! In deze academische omgeving werkten de in 1925 en 1930 door prof. Geyl gebundelde geschied- en staatkundige beschouwingen onder de titel ‘De Groot-Nederlandsche gedachte’ als een uitdaging.

In 1930 verscheen bij de ‘Wereldbibliotheek’ te Amsterdam het eerste deel van zijn ‘Geschiedenis van de Nederlandsche stam’. In de inleiding schreef hij: ‘Onder de Nederlandse stam versta ik alle volken en volksgroepen voor wie het Nederlands de moedertaal is.’ Vanzelfsprekend had het A.N.V. aan de Londense hoogleraar bij zijn groot opgezette onderneming medewerking verleend. Dit deel liep tot het sluiten van het twaalfjarig bestand in 1609. Het tweede deel (lopend tot 1688) verscheen in 1934; het derde (eindigend bij de dood van Prins Willem IV in 1751) kwam in 1937 uit.

Toen leefde prof. Geyl niet meer in de Londense ‘ballingschap’, zoals hij zijn verblijf in de Engelse hoofdstad beschouwde, doch zat hij in Utrecht op de zetel van Kernkamp, de hoogleraar, die in een inleiding bij een boek van prof. Romein deed alsof het eerste deel van Geyls Nederlandse Stam niet bestond.

Geen wonder, dat bij een dergelijke academische instelling de benoeming van prof. Geyl veel voeten in de aarde had gehad: zijn stamgeschiedenis en voorafgaande studies hadden hem de naam van bevooroordeelde onderzoeker bezorgd, die uit zou gaan van een subjectief staatkundig standpunt. Buitendien was de Nederlandse regering bevreesd, dat zij België door de benoeming van prof. Geyl zou ontstemmen.

Ik herinner me nog zeer goed dat ik in 1926 van een student in de Nederlandse letteren de dringende raad kreeg om op de in te dienen literatuurlijst voor het mondeling examen Geschiedenis M.O. Geyls eerste bundel ‘De Groot-Nederlandsche Gedachte’ van 1925 te schrappen, daar de examinerende hoogleraren tegen dat geschrift vijandig gestemd waren!

Hoe de loopbaan van prof. Geyl hier te lande verlopen is en welk standpunt hij innam tegenover de Vlaamse Beweging kan men leren uit zijn lezing ‘Terugblik’ van 1958, opgenomen in de genoemde bundel ‘Studies en strijdschriften’ van dat jaar.

Inmiddels waren na de tweede wereldoorlog de drie delen van zijn Geschiedenis van de Nederlandse Stam herdrukt in twee banden van groot formaat. In 1959 verscheen eindelijk met hetzelfde uiterlijk de derde band, die het tijdvak 1751-1798 bestrijkt.

Ook dit zo lang verbeide deel van bijna 500 bladzijden getuigt van de ongelooflijke belezenheid van de schrijver en van zijn angstvallig streven naar onpartijdigheid in het beoordelen van de gang van zaken en van de ontwikkeling der gedachten in het verlichtings- en omwentelingstijdperk van de tweede helft der achttiende eeuw. Voor mij ligt de grote betekenis van dit werk hierin, dat ook hier de Zuidelijke of Oostenrijkse Nederlanden, waarover men in de Noordnederlandse handboeken niets te lezen krijgt, even uitvoerig behandeld zijn als de Noordelijke, iets wat tot nu toe in het Nederlands niet het geval geweest is. Uitgebreid lezen we hier over de staatkundige en maatschappelijke verhoudingen in het Zuiden en over het geestelijk leven. Natuurlijk behandelt prof. Geyl de Brusselse advokaat Verlooy, die in 1788 zijn ‘Verhandeling op d'onacht der moederlijke tael in de Nederlanden’ uitgaf, maar die toch in 1794 de zijde van de binnenrukkende Franse revolutionaire overweldigers koos. Het Frans bewind in België wordt tot in 1798 beschreven, evenals in het Noorden de Bataafse Republiek tot dat jaar. Naar mijn smaak soms te uitvoerig. Soms krijgt men te veel plaatselijke bijzonderheden te lezen, terwijl aan de andere kant prof. Geyl het niet nodig vond de naam Carolina van de dochter van Prinses Anna te noemen, wier nakomelingen in het volgend deel toch vermeld zullen moeten worden, daar deze tak van het Huis Nassau probeerde in 1805 in de Bataafse Republiek een rol te gaan spelen, zoals hij dit reeds beproefd had onder het stadhouderlijk bewind van Willem V.

Ook verwondert het mij dat prof. Geyl de Henegouwse

[p. 67]

stad Bergen herhaaldelijk aanduidt als ‘Mons’. terwijl hij ook ‘St. Omer’ i.p.v. St. Omaars schrijft.

Verder valt het soms op, dat het Nederlands dat prof. Geyl schrijft, niet zo verzorgd is als men in een standaardwerk als dit is zou mogen verwachten, waarbij ook woorden gebruikt worden, die m.i. kunstmatig gesmeed zijn en zeker geen verrijking voor onze taal vormen. Dit mag evenwel niets afdoen aan onze oprechte bewondering voor de prestatie, die met dit omvangrijk en grondig doordachte werk geleverd is.

Nu Gerretson er bij zijn dood niet in geslaagd was om een jaren geleden ontworpen meerdelige geschiedenis van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder Willem I voltooid achter te laten, moeten wij des te vuriger hopen dat het prof. Geyl zal gelukken om zijn geschiedenis van de Nederlandse stam tot het formele ontstaan der hedendaagse staten Nederland, België en Luxemburg in 1839 te voltooien.

En hoe gaarne zouden we verder nog van deze grootmeester der geschiedschrijving - die in 1938 als buitengewoon hoogleraar in Rotterdam was opgetreden met een rede over ‘Het nationalisme als factor in de moderne Europese geschiedenis’ - een studie zien over de Vlaamse Beweging, waarin hij zelf een rol heeft gespeeld en waarnaar zijn voorkeur ook uitgaat, zoals zo duidelijk blijkt uit zijn genoemde ‘Terugblik’.

P. Geyl. Geschiedenis van de Nederlandse Stam. dl. III (1751-1798), Wereld-bibliotheek N.V.., Amsterdam-Antwerpen 1959, 4^o, geb. f 27,50.

Studies en strijdschriften, Groningen, Wolters, 1958, 8^o. 544 blz. f 25. -.