Neerlandia. Jaargang 65

De vooruitzichten van de Vlaamse beweging
Beschouwingen n.a.v. de laatste Belgische verkiezingen

De Belgische verkiezingen hebben vrij verrassende uitslagen opgeleverd, niet in het minst vanuit Vlaams oogpunt. Niemand had verwacht, dat de socialisten in het Vlaamse landsgedeelte zich niet alleen zouden handhaven, maar zelfs enige winst boeken. Het meest verrassend was evenwel de sprong, die de Vlaamse Volksunie maakte van 1 naar 5 zetels in de Kamer (en van 0 naar 2 in de Senaat). Ter linkerzijde vergrootten de communisten hun zeteltal in Wallonië, naar verwachting overigens. Twee eenmanspartijtjes deden hun intrede, ook geen al te opzienbarend verschijnsel. De Christelijke Volkspartij onderging een gevoelig verlies. Het Belgische kiezerscorps is, evenals het Nederlandse, vrij conservatief, met als gevolg stabiele politieke verhoudingen. In 1919 stemde 57% van de kiezers in Vlaanderen op rooms-katholieke kandidaten, in 1958 56%. Betrekkelijk geringe verschuivingen hebben in dergelijke omstandigheden een grotere betekenis dan in landen met een labielere politieke constellatie het geval is. De zetelverdeling maakt het optreden van een socialistisch-liberale coalitie of van een homogene C.V.P. regering onmogelijk, terwijl een C.V.P.-liberale combinatie slechts op een kleine meerderheid kan rekenen. Een samengaan van C.V.P. en de Belgische Socialistische Partij vormt, afgezien van een driepartijenregering, de enig mogelijke brede basis voor een kabinet en op het ogenblik, waarop ik deze regels schrijf, ziet het er dan ook naar uit, dat het deze richting uitgaat. Een krachtige regering is nodig om de malaise op vrijwel ieder gebied, het immobilisme vooral, te overwinnen en ingrijpende maatregelen te treffen.

Wat zijn nu de Vlaamse vooruitzichten na de verkiezingen? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, moeten we ons goed voor ogen houden, wat de positie is van de Vlaamse Beweging in het spel van de politieke krachten in België. In oorsprong was de Vlaamse Beweging een nationale beweging, als alle andere nationale bewegingen in Europa gedragen door een in hoofdzaak intellectuele middengroep. Maar in tegenstelling tot de situatie elders is de Vlaamse Beweging slechts zeer gedeeltelijk boven dit stadium uitgekomen. Terwijl, o.a. in de landen die deel uitmaakten van de vroegere Habsburgse monarchie de nationale bewegingen haar stempel volledig gingen drukken op het politieke leven, zowel door zelf als een invloedrijke politieke partij op te treden, als in die zin, dat liberale, confessionele en socialistische partijen de nationalistische doctrine overnamen en georganiseerd waren op de nationale basis van de diverse volkeren. is dit in Vlaanderen nauwelijks het geval geweest. Het zou ons in dit bestek te ver voeren de oorzaken hiervan na te speuren. Ik moge verwijzen naar een artikel van mij, dat gepubliceerd wordt in het april- en in het mei-nummer 1961 van het maandblad Socialisme en Democratie. Laat ons hier volstaan met het constateren van het verschijnsel.

[p. 41]

Een nationalistische partij heeft in Vlaanderen altijd maar een relatief klein deel van de kiezers achter zich gehad, terwijl in de, op Belgische basis, georganiseerde grote partijen het flamingantisme slechts als één stroming naast andere zich kon doen gelden. Zelfs in de Vlaamse vleugel van de katholieke partij was en is het flamingantisme, hoewel veel sterker dan in de twee andere staatspartijen, vooral vertegenwoordigd door personen, niet door belangenorganisaties als vakbonden, middenstands-, boeren- en werkgeversgroeperingen. Leden, door deze organisaties in de partij op de voorgrond geschoven, zijn vaak tevens flamingant, maar ze zijn niet in deze hoedanigheid op de kieslijsten gekomen. Een aantal personen heeft in de C.V.P. carrière gemaakt als flamingant, maar ze vormen in de Vlaamse vleugel een kleine minderheid. Het flamingantisme heeft dus zelfs in de Vlaamse vleugel van de C.V.P. niet rechtstreeks een stempel kunnen drukken op de partijstructuur. Voorzover zich in het verleden een afzonderlijke Vlaamse vleugel, die politiek zelfstandig optrad, in de C.V.P. bij wijlen duidelijk aftekende, was dit voornamelijk het gevolg van een onrechtstreekse pressie. We zien dit met name na de verkiezingen van 1936, toen het, overwegend katholieke. Vlaams-nationalisme een grote vooruitgang bij de verkiezingen boekte.

De feitelijke zwakheid van de Vlaamse Beweging in het Belgische partijenbestel verklaart voor een belangrijk deel het op zichzelf merkwaardige verschijnsel, dat een taalgemeenschap, die de numerieke meerderheid van de bevolking in een democratische samenleving vormt, meer dan 40 jaar na de invoering van het enkelvoudig algemeen kiesrecht, nog steeds een sociologische minderheidspositie inneemt. Ik heb tot dusver de inhoud van het Vlaamse programma buiten beschouwing gelaten. In het algemeen was en is het een normaal verschijnsel, dat een nationale beweging de totstandkoming van autonome politieke instellingen voor de eigen volksgemeenschap nastreeft. In Vlaanderen heeft alleen de radicale vleugel van de Vlaamse Beweging dit gedaan. Dat niet de gehele Vlaamse Beweging zich op een federalistisch standpunt gesteld heeft en stelt, heeft natuurlijk allerlei oorzaken. O.a. de omstandigheid, dat het flamingantisme in oorsprong niet anti-Belgisch was (en thans ook niet is), het vooral psychologisch belangrijke feit, dat de Vlamingen in België de numerieke meerderheid vormen, het bestaan van een katholieke meerderheid in Vlaanderen en een vrijzinnige in Wallonië. Maar doorslaggevend is m.i. toch wel de mede hieruit voortvloeiende structurele zwakheid van de Vlaamse Beweging, die nog steeds voornamelijk steunt op de intellectuele middengroepen en nooit kans heeft gezien andere politieke tegenstellingen dusdanig te overheersen, dat deze en de partijen die er de vertegenwoordigers van zijn, zich voegden naar een nationaal Vlaams politiek patroon, m.a.w. dat er Vlaamse katholieke, liberale en socialistische partijen ontstonden. Dergelijke nationale, op de basis van een volksgemeenschap, georganiseerde partijen komen gewoonlijk vanzelf tot de eis van federalisme of althans een zekere mate van autonomie. In de Belgische geschiedenis zien we dit duidelijk na de verkiezingen van 1936, toen de Vlaamse vleugel van de katholieke partij zich als autonome partij constitueerde en vrijwel tegelijkertijd een gematigd, federalistisch program aannam. Het uitbreken van de oorlog heeft een verdere evolutie in deze richting afgebroken.

De Vlaamse Beweging is dus essentieel altijd een buitenparlementaire pressiegroep geweest. Ook wanneer het radicale gedeelte ervan als politieke partij optrad, stond het als kleine groepering grotendeels buiten het normale parlementaire spel - voorstellen, moties, amendementen, die de vooroorlogse Vlaams-nationalistische afgevaardigden indienden, werden vrijwel altijd verworpen - en fungeerde het als een zijdelingse pressiegroep, zulks in de tijden van electorale hoogconjunctuur voor het nationalisme effectiever dan andere vormen van buitenparlementaire pressie (d.m.v. cultuurverenigingen, straatbetogingen, etc.), omdat de sterkte van de overige partijen, met name de katholieke, er rechtstreeks door bedreigd werd. De verwezenlijkingen, die tussen de twee oorlogen op Vlaams gebied tot stand kwamen, vallen samen met de hoogtepunten van de Vlaams-nationalistische electorale sucessen. In de jaren dertig bepaalde het Vlaams-nationalisme in belangrijke mate het klimaat van de Vlaamse Beweging. Dat zijn invloed op de gehele Vlaamse Beweging niet nóg groter geweest is, was voornamelijk te wijten aan bepaalde ideologische tegenstellingen, zowel intern - het extreme grootneerlandisme tegenover het federalistische streven, autoritaire tegenover democratische stromingen - als ten opzichte van de andere partijen, in het laatste geval door de min of meer autoritaire oriëntering van het Vlaams Nationaal Verbond.

De uitgeoefende pressie steeg niettemin ver uit boven de parlementaire betekenis, die een kleine partij in normale omstandigheden heeft. Dat kon alleen, omdat die partij, zij het in wat radicaler vorm, de opinie vertolkte, zowel van een brede a-politieke stroming, als van belangrijke groepen binnen de grote staatspartijen. Zonder de van buitenaf uitgeoefende pressie was de positie van deze groepen in de partijen tegenover de partijbesturen niet sterk genoeg om de Vlaamse eisen door te zetten - bepaalde kleinere concessies daargelaten -, hoe hardnekkig ze daar ook naar mochten streven. Politieke partijen pogen nu eenmaal interne tegenstellingen, in de Belgische partijen vooral de Vlaams-Waalse tegenstelling, zoveel mogelijk te verdoezelen. Dat is normaal. Los van een brede Vlaamse stroming in en buiten de partijen zou het Vlaams-nationalisme niet veel betekend hebben. Het was dan ook niet het eigen programma - zover was de evolutie in 1939 nog niet gevorderd -, maar wel het programma van de andere, gematigder flaminganten, dat in de jaren dertig in grote lijnen verwezenlijkt is. Het was in en door de wisselwerking, die ik hierboven in grove lijnen geschetst heb, dat de Vlaamse Beweging zich kon doen gelden. Dat de groei van het Vlaams-nationalisme mede het doordringen van federalistische opvattingen in gematigder kringen bevorderde, was een bijkomend natuurlijk verschijnsel. De tweede wereldoorlog heeft een evolutie, die in volle gang was, onderbroken. Het Vlaams-nationalisme verdween, als gevolg van de collaboratie van het V.N.V. met de bezetter, van het toneel. De Vlaamse Beweging geraakte daardoor voor geruime tijd in discrediet. Mede - of voornamelijk - doordat andere tegenstellingen, o.a. de koningskwestie, en 't schoolvraagstuk het na-oorlogse politieke leven in België beheersten, kon de Vlaamse Beweging niet op gang komen, en dat ondanks het feit, dat men zich in Vlaamsgezinde kringen, wellicht scherper dan ooit,

[p. 42]

bewust was van het feit, dat nog een enorme achterstand in te halen viel en dat de automatische uitwerking van de taalwetgeving van de jaren dertig ontoereikend was om die achterstand in een redelijk snel tempo teniet te doen. Het, begrijpelijke, gebrek aan kennis van deze achtergronden, heeft ertoe geleid, dat velen, o.a. een groot gedeelte van de Nederlandse pers, de draagwijdte in Vlaams opzicht van de laatste verkiezingen niet naar juiste waarde wisten te schatten.

Om tot ons uitgangspunt terug te keren: Wat zijn de vooruitzichten voor de Vlaamse Beweging na deze verkiezingen? In de laatste jaren was er reeds een duidelijke kentering te bespeuren. De Vlaamsgezinden konden het vorige jaar verhinderen, dat er een talentelling gehouden werd. Eén van de voorwaarden voor een vruchtbare actie, het bestaan van een minimum aan eensgezindheid en samenwerking tussen katholieke en niet-katholieke flaminganten, begon, mede als gevolg van de actie tegen de talentelling, tot stand te komen. Een politieke pressiegroep, de Vlaamse Volksbeweging, die boven de partijen de Vlaamsgezinde krachten samenbrengt, kwam tot ontplooiing. Het lag zonder meer in de lijn van de verwachtingen, dat het vraagstuk van de Vlaams-Waalse verhouding in de toekomst weer een belangrijke rol zou gaan spelen. De uitslag van de verkiezingen heeft deze tendentie uitermate versterkt. Het radicale flamingantisme heeft in de vorm van de Vlaamse Volksunie - ook buiten de Volksunie is het aanwezig, met name in de Vlaamse Volksbeweging, waarvan het programma niet minder verstrekkend is - kans gezien tegen vrijwel alle verwachtingen in als politieke partij door te breken. Tot dusver was de gangbare opvatting, dat de Volksunie gedoemd was een één-, hoogstens tweemanspartijtje te blijven. Vijf Kamerzetels - en twee Senaatszetels - betekenen op zichzelf natuurlijk nog niet veel, maar het feit, dat de één-zetel-barrière overwonnen is, houdt mogelijkheden tot groei in. De Volksunie zit de komende jaren vanuit een electoraal oogpunt in zoverre in een gunstige positie, dat ze kan profiteren zowel van het uitblijven - dit spreekt vanzelf - als van de totstandkoming van belangrijke hervormingen - het zouden de eerste zijn sedert de oorlog! -. In het laatste geval omdat ze dan de indruk zal kunnen vestigen - terecht of ten onrechte, dat doet er niet toe -, dat deze het gevolg zijn van door haar uitgeoefende pressie. Voorzover ik de zaken vermag te beoordelen, is de volledige oplossing van het Vlaamse vraagstuk, in de komende wetgevende periode, uitgesloten. De Volksunie - dat is gebleken tijdens de verkiezingscampagne en uit de commentaren daarna - is verlost, als voortzetting van het vroegere Vlaamsnationalisme, van het odium een rechts-extremistische partij met fascistische inslag te zijn. Haar programma is niets anders dan het programma van het radicale flamingantisme, zoals dat ook elders, op het a-politieke vlak en in de grote partijen, d.w.z. in de katholieke partij en bij een groep socialisten, vooral rond het weekblad Links (de Vlaamse tegenhangers van de Waal Renard), in meerdere of mindere mate gestalte vindt. De nadruk van dit programma valt haast evenzeer op sociaal-economische als op politieke structuurhervormingen. Deze laatste tenderen in de richting van het federalisme, dat in de komende vier jaren evenwel geen kans op verwezenlijking heeft. Wat wèl voort zal schrijden is een proces, dat al lang aan de gang is, n.l. de federalisering van de instellingen op alle terreinen van het maatschappelijk leven. In de culturele sector, en dan voornamelijk op het particuliere vlak, is de opdeling in Nederlandstalige en Franstalige organisaties al bijzonder ver gevorderd. Culturele autonomie ligt in het nabije verschiet. Ook buiten het zuivere culturele terrein vindt een federalisering plaats. Ik noem slechts het naast elkaar bestaan van de Conseil Economique Wallon en de Economische Raad voor Vlaanderen, beide onder patronage van resp. de Waalse en Vlaamse provinciebesturen.

Hoofdzaak is echter, dat de Vlaamse Beweging sedert enige jaren weer op gang gekomen is. Dit is belangrijker dan de vraag, of de directe resultaten in de zeer nabije toekomst wat meer of minder vèrstrekkende betekenis zullen hebben. De Vlaamse kwestie kan niet in één dag opgelost worden. Waar het op aankomt, is de versnelling van het tempo van de emancipatie. Aangezien de Vlaamse achterstand in wezen een sociale achterstand is, zal deze voor een belangrijk deel, behalve door politieke structuurhervormingen, alleen opgeheven kunnen worden door maatregelen van sociaalprogressieve aard (democratisering van het hoger onderwijs o.a.). Vandaar, dat de travaillistische strekking in de Vlaamse Beweging zeer sterk aan invloed wint. Dat wil zeggen, dat het flamingantisme, gezien de maatschappelijke verhoudingen waaronder het moet werken, zijn natuurlijke bondgenoten, die een macht vormen, maar met wie het contact in feite zo lang verbroken was, weer tracht te vinden: de christen-democratie en het socialisme.

Het lijkt mij onmiskenbaar, dat de politieke betekenis van de federalistische strekking in België in de toekomst zal toenemen, niet eens in de eerste plaats door de druk van de Vlaamsgezinde kant, als wel door de Waalse tegendruk. Hoe uitermate langzaam ook, de sociale minderheidspositie van de Vlaamse volksgemeenschap is aan het verdwijnen. Naarmate dit proces voortgang vindt, zal de Waalse eis van federalisme sterker worden, omdat de Walen nooit zullen aanvaarden, dat hun numerieke minderheidspositie ook een sociale minderheidspositie in een unitaire staat dreigt te worden. Brussel zal de rol, die het tot dusver min of meer met succes kon spelen, n.l. het Vlaamse en het Waalse landsgedeelte in een zeker labiel evenwicht houden, steeds moeilijker kunnen vervullen. In onderlinge verstandhouding zullen Walen en Vlamingen zich vermoedelijk tegen Brussel gaan wenden, tegen welke stad, tegen de bovenmatige centrale positie van deze stad althans, beiden evenveel bezwaren hebben.

Het klimaat voor de ontplooiing van de Vlaamse Beweging zal ook beter worden door het optreden van

[p. 43]

een links-rechtse regeringscombinatie, omdat er dan geen of veel minder gevaar bestaat voor een opleving van de clericaal-anticlericale tegenstelling. Deze controverse is gevoelsmatig diepgeworteld, maar vormt, zakelijk bezien, een belemmering voor iedere gezonde evolutie.

De weerslag van de verkiezingsuitslagen was onmiddellijk te bemerken. Bij de vorming van een nieuw kabinet stond het Vlaams-Waalse vraagstuk naast de andere nijpende problemen op het voorplan. De reactie van de Vlaamsgezinden in de katholieke, maar ook in de socialistische partij was, te pogen hun positie in de partij te versterken. De weerslag bij de publieke opinie was wellicht nog groter - men leze alleen maar het dagblad ‘De Standaard’ vóór en na de verkiezingen.

Ik zal niet proberen, daarvoor ben ik te zeer buitenstaander, een prognose te geven van wat in de komende vier jaren op Vlaams gebied precies verwezenlijkt zal worden; duidelijk is dat een talentelling en een zogenaamde geografische senaat, paritair samengesteld uit Vlamingen en Walen, uitgesloten zijn; ik zal alleen vaststellen, dat de Vlaamse Beweging de wind in de zeilen heeft. De Volksunie heeft nog niet de omvang van het vooroorlogse Vlaams-nationalisme, maar dit wordt gecompenseerd door de veel grotere betekenis van de buitenparlementaire pressiegroep i.c. de Vlaamse Volksbeweging, dan vóór de oorlog het geval was. In de komende vier jaren zal het vooral aankomen op het samenspel van de diverse flamingantische groeperingen, op basis van een bepaald minimumprogramma, teneinde de thans bestaande gunstige situatie tot het maximum uit te buiten. Hervormingen in Vlaams opzicht zijn natuurlijk nauw verbonden met andere hervormingen, politieke en economische. Welnu, in België wint de overtuiging, dat diepgaande structuurwijzigingen op allerlei gebied noodzakelijk en onontkoombaar zijn, steeds meer veld. Het behoeft geen betoog, dat een algemeen klimaat van hervormingsgezindheid gunstig is voor de Vlaamse Beweging.

De Volksunie alléén betekent niet veel, terwijl zónder deze partij de Vlaamse actie thans gevoelig zwakker zou zijn. Verkwist men zijn krachten in onderlinge ruzies en politiek opbod, dan zal slechts de tegenstander, zoals gebruikelijk is, daarvan profiteren. Kans op ‘Dietse’ dwaasheden bestaat er in de Volksunie nauwelijks, een bepaalde ondemocratische stroming heeft evenmin iets in te brengen, zeker niet nadat de positie van de leiding, die uit verstandige mensen bestaat, door de verkiezingen ten zeerste versterkt is. Aan de andere zijde beseft men eveneens, dat in ieder geval vooroorlogse fouten vermeden dienen te worden.

Nogmaals, wat de zeer nabije toekomst precies zal opleveren, durf ik niet te voorspellen, maar de Vlaamse Beweging heeft in ieder geval goede vooruitzichten. En dat is voor de ontwikkeling op lange termijn het belangrijkste.

W.