Neerlandia. Jaargang 64

[p. 125]

[Nummer 11]

De Nederlandse taal in het Duitse grensgebied

In het oktobernummer van Neerlandia hebben wij aangekondigd, dat in het volgende nummer nader zou worden teruggekomen op de belangstelling van de Duitse bevolking aan de Beneden-Rijn voor het behoud van de Nederlandse taal en op de behoefte aan onderwijs in de Nederlandse taal voor de kinderen van onze vroegere landgenoten in West-Duitsland.

Nederlands voor Duitsers

In het Kleefse werd tot in de 19de eeuw het Nederlands nog gebezigd op school, in de kerk en in het ambtelijk verkeer. Het is dan ook geen wonder, dat het nu nog in dat gebied van Nederlandse oorsprong - in Emmerik en andere grensgebieden - wemelt van Neerlandismen; in de dorpen spreekt men nog een ‘Nederlands-plat’, dat zuiverder Nederfrankisch is dan dat van de bevolking in en om Maastricht of in Hasselt. Aldus luidt een uitspraak van de heer Jozef Kempen, die in Kleef enige jaren Nederlands heeft onderwezen op de Realschule aldaar.

In de 17de eeuw werden de voormalige hertogdommen Kleef en Gelre deel van Pruisen; tot die tijd was het Hoogduits aldaar een vreemde taal. Eerst in 1827 verving de bisschop van Munster, in opdracht van de Pruisische regering, in de kerk het Nederlands door Duits, maar het heeft nog geruime tijd geduurd aleer het gelukte de bevolking aan deze overgang te wennen.

Hoewel dus de verduitsing langs de Nederlandse grens sedertdien een feit is geworden, treft men toch nog typisch-verduitste, echt Nederlandse woorden en uitdrukkingen aan. Geen enkele Duitser buiten het grensgebied zegt: ‘Geh sitzen’ of ‘Er stand zu warten’ dan wel ‘Das fallt nicht mit’, maar in Kleef en omstreken hoort men dergelijke uitdrukkingen dagelijks. Fahrrad kent men niet, wel het Nederlandse ‘fiets’. Geen Bleistift, maar potlood en zo meer.

In het Kleefse Park vindt men nog een bord, waarop de volgende berijmde opdracht aan het publiek te lezen staat:

De Fitz an de Hand
Den Hond an de Lijn
So mot et sijn.
Over 't gras en an de
Blume got liever niet.
Sonst het verdriet.

Het grensgebied, waarvoor de heer Kempen opkomt, is de strook tussen Aken en Emden aan de Noordzee. Aan de Neder-Rijn is dat het gebied ten Noorden en ten Westen van de Erft, die bij Neuss in de Rijn uitmondt. Het zijn de voormalige hertogdommen Gelre en Kleef met Meurs en verder in het Noorden Bentheim/Lingen tot en met Oost-Friesland. Taalkundig belangrijk voor het Nederfrankisch is voor de Neder-Rijn het gebied benoorden Krefeld en ook het Bergisch Land dat ten Oosten van de Rijn ligt (Solingen, Remscheid, Wuppertal), dus verder van de grens af. Dit gehele gebied is Nederfrankisch van taal, vooral Geldern, Kevelaar, Goch, Kleef en Emmerik.

De Duitse jeugd en onze taal

Onder de Duitse jongeren in het Kleefse en elders in het grensgebied valt een warme belangstelling waar te nemen voor het Nederlands. Men wil o.a. de duizenden Nederlandse toeristen in hotels en winkels te woord kunnen staan; men acht het ook logischer een taal te leren van mensen, die buren zijn dan de taal van een volk, dat op honderden kilometers afstand woont. Met de Nederlanders aan de overzijde van de nabije grens heeft men gemeenschappelijke problemen, die beter tot oplossing kunnen worden gebracht, indien men dezelfde taal spreekt.

Is het overigens niet dwaas, dat mensen uit Kleef en Nijmegen met elkaar Engels spreken, omdat zij elkaars taal niet voldoende beheersen?

De Realschule

De bovengenoemde Jozef Kempen, een thans in Bonn wonende Duitse Neerlandicus, is in 1958 een cursus in het Nederlands begonnen aan de Realschule in Kleef.

Een Realschule is een school voor leerlingen van 10-16 jaar, dus zesjarig onderwijs. De leerlingen volgen daar in hoofdzaak op de praktijk gerichte vakken: natuurwetenschappen, moderne talen, maar ook tikken er stenografie, alsmede huishoudelijke vakken voor meisjes. De lessen in Engels zijn verplicht. Met Frans, dat facultatiet wordt onderwezen, begint men pas in de 2de klas. Engels wordt 4 tot 6 uur per week onderwezen. Er zijn ook Realschulen, waar Latijn als facultatief vak wordt onderwezen.

De leerlingen der Kleefse Realschule, die in 1958 met de Nederlandse cursus aanvingen, kregen in 1960 voor de eerste maal na het eindexamen een diploma, waarop ook het vak Nederlands voorkomt. Voor deze facultatieve Nederlandse lessen gaven zich niet minder

[p. 126]

dan 48 vrijwilligers op. Er konden echter maar 17 leerlingen worden aangenomen. Bij een gehouden enquête aan deze Realschule bleek, dat meer dan 90% van de leerlingen Nederlands als facultatieve taal verkoos boven het Frans.

Gymnasia en volksuniversiteiten

Aan de gymnasia van Emmerik, Kleef en Iserlohn (Westfalen) wordt in de hoogste klassen Nederlands onderwezen. De landsregering te Düsseldorf betaalt de leraren, die deze lessen geven.

Bijna elke volksuniversiteit in het Rijnland heeft avondcursussen in vreemde talen. In de grensgebieden is het normaal als Nederlands wordt gevraagd en onderwezen. Neuss heeft zelfs een tijdlang twee Nederlandse cursussen gehad. Het zijn kooplui, toeristen, douanebeambten, leerlingen van scholen, employé's van post- of handelskantoren en zij, die familie in Nederland hebben, die zich voor deze lessen opgeven. Voor de gemeentelijke volksuniversiteiten betalen de gemeenten de kosten van deze cursussen.

Noch voor de niet-gemeentelijke volksuniversiteiten. noch voor de Realschulen en de vakscholen bestaat een dergelijke financieringsregeling.

De universiteiten

De heer Kempen is met prof. Heeroma uit Groningen (zie ons artikel over de Bentheimse cultuurdagen in het vorige nummer) van mening, dat met een achttal lectoraten in het Nederlands aan Duitse universiteiten niet kan worden volstaan en dat leerstoelen dienen te worden ingesteld, wil op het taalwetenschappelijke vlak de emancipatie van het Nederlands verzekerd zijn.

De heer Kempen heeft daartoe reeds een verzoek gericht tot de Minister voor Culturele Zaken te Düsseldorf voor het gebied Noord-Rijn-Westfalen.

De door de heer Kempen gewenste leerstoel in het Nederlands zou, zo meent hij, kunnen worden gecombineerd met Afrikaans en Fries. Naar zijn oordeel zal, van de universiteiten uit, ook Nederlands op de Duitse kweekscholen, waar immers de leerkrachten worden opgeleid, en facultatief op de Realschulen en de Volksschulen, althans in het grensgebied, dienen te worden onderwezen.

In het wintersemester worden o.a. aan de universiteit te Bonn drie cursussen voor Nederlands gegeven, nl. voor beginnelingen, een middenmoot en voor gevorderden. Een cursus bestaat uit twee lessen per week gedurende het gehele semester.

In Keulen is aan de universiteit een dergelijke cursus; daar kan men Nederlandse en Afrikaanse lessen volgen.

De belangstelling voor het Nederlands aan de universiteiten in Duitsland is bemoedigend. Er wordt zeer hard gewerkt. Tijdens een dergelijke cursus is eens een radiouitzending over Nederland gegeven, welke voor vele Duitse luisteraars, die een volkomen verkeerde voorstelling van Nederland en de Nederlandse cultuur hadden, een openbaring was.

De bezwaren voor een gezonde en gewenste ontwikkeling van het Nederlandse onderwijs voor Duitsers, waarnaar, zoals we reeds mochten constateren, een gezonde vraag is, liggen in het grote tekort aan deskundige leraren. De leraren aan de Realschulen in het Westen van Duitsland komen veelal uit andere echt Duitse streken en al zouden ze uit het Kleefse of een ander grensgebied komen, dan zouden ze toch het Algemeen Beschaafd Nederlands niet beheersen.

Helaas worden de schoolprogramma's in de centraal gelegen regeringsbureaus vastgesteld; daar men niet op de hoogte is van de toestanden op taalgebied in de grensstreken, houdt men dus ook geen rekening met de daar levende behoeften aan onderwijs in het Nederlands.

Zolang dan ook het Nederlands geen onafhankelijk en zelfstandig examenvak wordt, blijft - zo meent de heer Kempen - het onderwijs in het Nederlands half werk.

Jozef Kempen in Waregem

In een lezing, die de heer Kempen in Waregem hield op 28 augustus j.l., onder de titel ‘Frans-Vlaanderen en de Duitse Beneden-Rijn’, waarbij hij sterk sprekende parallellen trok, eindigt hij zijn voordracht als volgt:

‘Opgeven van het Nederlands aan de Beneden-Rijn betekent verbreking van de laatste nog bestaande culturele en taalkundige band met de buren in het Westen, het afbreken van de laatste toegang tot het deelnemen aan twee culturen, een natuurlijk voordeel van ieder grensgebied, dat zijn taak als bemiddelaar ernstig neemt. Het betekent verder opgaan in de nivellerende Duitse mentaliteit met haar vele negatieve amerikanismen, die voor de eigen aard der kleinere volken in taal, mentaliteit, cultuur en levenswijze geen groot begrip vertoont. Voor de Nederlandse minderheid aan de Beneden-Rijn betekent het: gevaar voor assimilatie, ook op dit gebied. Handhaving en herinvoering van het Nederlands aan Leie of Neder-Rijn echter betekent een verrijking door het deelhebben aan twee culturen, met toegang tot de Nederlands/Vlaamse geesteswereld, het boek, de pers, nationale problemen, instituten van verschillende aard. Bovendien is het de voorwaarde voor de mensen in een oppervlakkig verhoogduitst of verfranst gebied weer zich zelf te kunnen zijn.

Dit is mogelijk en wenselijk. Wenselijk voor hen èn voor Europa!’

Nederlands voor landgenoten

In West-Duitsland wonen meer dan 100.000 Nederlanders, wier aantal jaarlijks door geboorteaanwas en door toeloop van arbeidskrachten uit Nederland met enige duizenden toeneemt. Onze ex-landgenoten zijn georganiseerd in een vijftigtal plaatselijke verenigingen; deze zijn aangesloten bij de overkoepelende ‘Nederlandse Bond in Duitsland’, die kort geleden zijn jaarlijks congres hield, deze maal in Essen. Het verslag daarover is in dit nummer opgenomen. De Bond geeft een maandblad uit: ‘De Post van Holland.’

De vertegenwoordiger van deze Bond in ons Verbondsbestuur, mr. G.H. Eskes, heeft zonder moeite, tijd en andere offers te tellen, er gedurende vele jaren naar gestreefd deze groep te behouden voor onze cultuur en daarvoor het beste klimaat te scheppen.

Mede door zijn bemoeringen is jarenlang een groep van Nederlandse jongens en meisjes uit Duitsland in de grote vakantie naar Nederland gekomen om enige weken in een Nederlands gezin de echte Nederlandse sfeer te beleven en de moedertaal op te halen.

Voor Nederlandse kinderen, die in Duitsland een cursus Nederlands volgden, wist mr. Eskes, in samenwerking met bestuursleden van Nederlandse verenigingen, te bewerken, dat op Prinsjesdag een groep van ongeveer 100 kinderen de opening van de Staten-Gene-

[p. 127]

raal op het Binnenhof kon bijwonen. Ook dit jaar is dat weer gebeurd.

Van de evengenoemde 50 Nederlandse verenigingen zijn er ruim 20 rechtstreeks aangesloten bij het Verbond. Deze verenigingen ontvangen geregeld een aantal Neerlandia's ter verspreiding onder belangstellende leden; voorts worden aan een aantal dezer verenigingen sedert enkele jaren weer geregeld boeken gezonden voor een geleidelijke opbouw van haar boekerijen, die in de oorlogsjaren alle zijn vernield. Kort geleden is ook contact opgenomen met alle andere bij het Verbond aangesloten Nederlandse verenigingen in West-Duitsland om te trachten ook daar de vereiste voorwaarden te scheppen voor de oprichting en instandhouding van boekerijen. waar, naar we hopen, vooral de jeugd belangstelling zal tonen voor het goede Nederlandse boek. De jeugd, die Duitse scholen bezoekt, dag aan dag met Duitse klasgenoten omgaat en dikwijls nog een Duitse moeder heeft. wordt het niet gemakkelijk gemaakt vertrouwd te blijven met de Nederlandse taal.

Daarom zou door het lezen van Nederlandse jeugdboeken het Nederlandse kind kunnen worden geholpen.

Steun van de Nederlandse ambassade

De Nederlandse ambassade in de Bondsrepubliek beijvert zich zeer het onderwijs in het Nederlands aan de Nederlandse kinderen in stand te houden. Door het ter beschikking stellen van goede films, die geregeld voor de leden van de verenigingen worden vertoond, blijft ook de belangstelling voor eigen land en volk behouden.

Het Nederlandse ministerie van O., K. en W. heeft al jarenlang een subsidie gegeven voor het instellen van cursussen in de Nederlandse taal, waarvoor zich leerkrachten uit Duitsland en Nederland beschikbaar hebben gesteld.

Voor de juiste verdeling en uitbetaling van die gelden. waarvoor aanvankelijk een commissie in het leven werd geroepen, zal thans de ambassade in Bad Godesberg haar bemiddeling verlenen.

Voor het geven van dit onderwijs beschikt men echter niet over voldoende leerkrachten. Ook uit dien hoofde is het van belang het instellen van lectoraten en zo mogelijk van een leerstoel in het Nederlands aan Duitse universiteiten, steeds weer met warmte aan te bevelen.

De kosten voor de cursussen-Nederlands bepalen zich niet tot het salariëren van de leerkrachten. Er zijn ook leermiddelen nodig. De kinderen wonen dikwijls zeer ver van de school af, waar die lessen gewoonlijk in het middaguur en op zaterdag worden gegeven. Hun transportkosten dienen te worden vergoed. De congiërges van de scholen, waar de lessen gegeven worden, en die daartoe kosteloos worden beschikbaar gesteld, geven daarvoor hun vrije tijd, waartegenover ook een zekere vergoeding dient te staan.

Ter voorlichting van hen, die zich zullen belasten met de aankoop van leermiddelen, kan het Nederlandse museum voor leermiddelen van raad dienen.

Behalve de Nederlandse taal wordt op deze cursussen ook wel geschiedenis en aardrijkskunde van Nederland onderwezen.

Er zijn enkele gevallen bekend, dat ook Duitse echtgenoten van Nederlandse mannen deze lessen volgden.

Het geven van lessen in de Nederlandse taal voor Duitsers en Nederlanders in het Duitse grensgebied is een aangelegenheid, die de volle belangstelling heeft van het Verbondsbestuur, dat met aandacht de verdere ontwikkeling van dit onderwijs zal volgen.

De Nederlandse Bond in Duitsland mag er verzekerd van zijn, dat het Algemeen Nederlands Verbond, dat reeds zoveel jaren goede betrekkingen onderhoudt met de Nederlanders over de grens, waar nodig en voorzover mogelijk, alle steun zal geven, waardoor het behoud van de eigen cultuur in het grensgebied wordt verzekerd.