Neerlandia. Jaargang 64

Het constitutioneel koningschap

De bijzondere aandacht door Neerlandia gewijd aan de voorbereiding van het Nederlands Congres in Gent en het uitgeven van een Congresnummer in april gaven ons tot nu toe geen gelegenheid voor een verslag van een voor de Rotterdamse afdeling van het Verbond (in samenwerking met het historisch genootschap Roterodanum en de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen) gehouden lezing van prof. Oud over het constitutioneel koningschap plaats in de ruimen in ons maandblad. Wij nemen nu 't uitvoerig verslag uit de N.R.C. over.

De beschouwingen door prof. Oud aan dit onderwerp gewijd blijven nieuw en belangwekkend. Onder onze lezers mogen we belangstelling voor dit onderwerp verwachten.

1813

Prof. Oud nam als beginpunt van zijn staatsrechtelijke uiteenzetting het jaar 1813, toen Willem I optrad als souverein vorst ‘onder waarborging van een wijze constitutie’ en schetste vervolgens de loop van ons staatkundig leven tot het belangrijke jaar 1868, met alle wijzigingen die zich in dat tijdvak hebben gemanifesteerd in de relatie tussen koning en ministers en in verband daarmee tussen koning en volksvertegenwoordiging. Hoewel grondwetswijzigingen te dezen

[p. 62]

een belangrijke invloed hebben uitgeoefend, was ten slotte de praktijk van het staatkundig leven nog belangrijker.

Persoonlijk regime

Al regeerde Willem I dan met een constitutie op grond waarvan hij de wetgevende macht moest delen met een volksvertegenwoordiging (die overigens o.m. door de merkwaardige wijze waarop zij werd samengesteld weinig tot haar recht kwam), van een constitutioneel koningschap kan men in die tijd niet spreken, omdat daarvoor nodig is de medewerking van ten minste één verantwoordelijke minister voor alle regeringsdaden des konings. De grondwet van 1814-'15 zwijgt over die ministeriële verantwoordelijkheid. De ministers zijn dan eigenlijk slechts 's konings commiezen. In alle opzichten is er hier sprake van een persoonlijk regime. Jarenlang volgt men (althans in Noord-Nederland; de Belgen zijn kritischer) de koning gewillig. Na 1830, het jaar van de Belgische opstand, komt er echter iets meer oppositie tegen het persoonlijk regime. In 1839 treden twee ministers af na een nederlaag in de Tweede Kamer, eigenlijk dus een nederlaag van de koning.

Prof. Oud wees erop, dat zich toen al, buiten de grondwet om, in de staatkundige praktijk een stelsel van ministeriële verantwoordelijkheid zou hebben kunnen ontwikkelen; de Staten-Generaal hadden echter te weinig kracht. Ook Thorbecke had in de eerste jaren na 1840 nog geen succes.

Na 1848

Pas in 1848 komt de (politieke) ministeriële verantwoordelijkheid in de grondwet. Volgens prof. Oud is evenwel de allerbelangrijkste wijziging van de grondwet de invoering van de directe verkiezing van de leden der Tweede Kamer.

Een homogene ministerraad gaat het centrale punt van het beleid vormen. Toch ligt de situatie nog niet vast. Het grondwetsartikel volgens hetwelk de koning de ministers benoemt en ontslaat naar welgevallen wordt pas langzamerhand - in de praktijk - zó verstaan, dat die benoeming en dat ontslag in overeenstemming moeten zijn met het gevoelen van de Kamermeerderheid. Prof. Oud besprak het ontslag van Thorbecke bij de aprilcrisis van 1853, hoewel hij, Thorbecke. nog steeds het vertrouwen van het parlement had.

1866-1868

Daarna volgden jaren van ongestadige politiek en ten slotte kwam de allerbelangrijkste krachtmeting van de jaren 1866-'68 tussen Kroon (koning met ministers) en vertegenwoordiging. In 1866 keurde de Kamer het uittreden van mr. Mijer uit het kabinet-Van Zuylen van Nijevelt-Heemskerk af (de befaamde motie-Keuchenius). Het kabinet was van mening dat de benoeming van een gouverneur-generaal (Mijers nieuwe functie) een prerogatief van de koning was, waaraan de Kamer niet zou mogen raken. De Kamer werd ontbonden. In de daaropvolgende verkiezingsstrijd greep de koning persoonlijk in.

Een nieuw conflict ontstond het volgende jaar toen de begroting van buitenlandse zaken werd verworpen. De koning weigerde het ontslag van de ministers, de Kamer werd (wéér) ontbonden, maar verwierp in haar nieuwe samenstelling opnieuw de begroting, nadat de regering de motie-Blussé (waarin afkeuring over de recente ontbinding was uitgesproken) naast zich had neergelegd. Eindelijk boog het ministerie het hoofd; een heilzame invloed van de Eerste Kamer is hier niet vreemd aan geweest.

Na 1868

Sinds 1868 geldt de ongeschreven regel, dat het vertrouwen van het parlement essentieel is voor het aanblijven van een minister. De koning staat buiten en boven de politieke strijd. Wel kan de koning binnenskamers invloed uitoefenen, maar in welke mate dient zich aan ons oog te onttrekken; die was in de tijd, toen Den Haag nog de residentei was, het ‘geheim van het Noordeinde’.