Neerlandia. Jaargang 63

[p. 24]

Van Riebeeck en Zuid-Afrika

Verleden jaar zond het erelid, de heer Oudschans Dentz, ons een bijdrage toe, ter gelegenheid van de telkenjare op 5 april in Zuid-Afrika, meer in het bijzonder in Kaapstad en Pretoria, gehouden Van Riebeeckdag, ter gelegenheid van de aankomst van Van Riebeeck op 5 april 1652 aan Kaap de Goede Hoop.

De bedoeling van de heer Dentz was dit artikel te doen plaatsen in het maart/april-nummer, dat, naar zijn gedachte, einde april zou verschijnen.

Maar eind april verscheen het Jubileumnummer, nadat eind maart een tussennummer was uitgekomen. In het mei/juni-nummer zou veel plaats moeten worden ingeruimd voor de verslagen over de viering van het zestigjarig bestaan van het Verbond, zodat ook in dat nummer geen plaats was voor het vrij uitvoerige artikel van de heer Dentz. Daarom werd Coen besloten de bijdrage te bewaren voor het maart/april-nummer van 1959. Het artikel bevat, zoals men zal zien, in hoofdzaak geschiedkundige gegevens, waarvan de waarde dus niet verminderde door deze thans aan onze lezers voor te leggen. Wij begrijpen, dat dit uitstel voor de heer Dentz wel een teleurstelling betekende, maar wij hopen, dat hij bovengenoemde beslissing zal hebben kunnen aanvaarden.

Johan Anthonisz. van Riebeeck, Opperkoopman van de Oost Indische Compagnie, bereikte op 5 april 1652, na een reis van 104 dagen, met zijn kleine vloot van drie schepen, waarvan hij commandeur was, Cabo de Boa Espérance, daarheen gezonden doorde Heren XVII, met de bedoeling een herstellingsoord te stichten voor de zeevaarders, die anders gedurende de reizen, vooral tengevolge van scheurbuik, emstig ziek werden en stierven. Zo verloor de ‘Olifant’ op deze reis niet minder dan 85 man, de Walvis 45 en de Drommedaris, het schip, waarop Van Riebeeck de reis maakte 12 man, in totaal dus 142 doden.

De bedoeling was, dat Van Riebeeck aldaar vijf jaren zou blijven op een maandwedde van 75 gulden.

De Drommedaris

Op het schip van Van Riebeeck bevonden zich 15 vrouwen, 30 krijgslieden, 40 kolonisten en 5 andere personen, in totaal 91 opvarenden. Zijn echtgenote en twee nichtjes, Elisabeth en Sebastiane van Opdorp vergezelden hem.

Wijlen de heer J.H.P.G. de Rouw, tot het jaar van zijn overlijden (1947) lid van het A.N.V., heeft indertijd een schilderstuk vervaardigd van de ‘Drommedaris’. Dit schilderij geeft een voorstelling van de vroege morgen van de 5de april 1652, de dag van aankomst bij Kaap de Goede Hoop. Van Riebeeck ging eerst de volgende dag, een zondag, aan wal en zette tegen het vallen van de avond voet op de bodem van Zuid-Afrika.

Op de hier afgedrukte foto van het schilderij, die ook door de heer de Rouw werd gemaakt en door zijn weduwe welwilllend afgestaan aan de heer Dentz, ziet men op het verhoogde achterdek Van Riebeeck, die zijn echtgenote Maria de la Quellerie het nieuwe land wijst.

Op het schilderij rijst achter Van Riebeeck als een symbool van de opkomst van dit nieuwe land de ochtendzon (op de foto missen we dit beeld). De wijzende vinger van Jan van Riebeeck, met die stralende zon achter hem. krijgt wel een bijzondere betekenis.

De beide nichtjes van Van Riebeeck, dochters van zijn zuster, staan op het benedendek in gezelschap van een officier. De tuinman Boon, turende door een verrekijker naar het nog onbekende land, staat naast een andere officier. De ziekentrooster W.B. Wylan, staat op de voorgrond, geheel in gedachten verdiept. Op het opperdek zijn enige leden der bemanning bezig de compagniesvlag te hijsen.

Van Riebeeck - zo vervolgt het artikel - was een veelzijdig man, vol optimisme en zelf vertrou wen, vol ijver en werklust, met een sterk gevoel van eigenwaarde.

Algemene waardering

D.B. Bosman noernt hem op 6 april '50: ‘gezagvoerder, leider, raadsman, vestingbouwer, rozenkweker, wijnboer, aanvoerder, bouwmeester en fondamentlegger’. I. van Tender acht hem een "vindingrijk, ondernemend en volhardend mens; N.D. Deedes noemt Van Riebeeck: ‘de rechte man op de rechte plaats, voorzien van het merendeel der beste eigenschappen van het Nederlandse volkskarakter’ (De Gids-1884) en A. Dreyer spreekt van hem als vrank, vroom, vroed en vrij (1931). Godee Molsbergen bracht hem in 1912 de dank van het nageslacht en J.F.E. Celliers dichtte in 1923 de volgende regels:

‘Op vastrapvoet in brons gehou
staan jou die Kommandeur aanskou

ou Tafelberg.’

Geldelijk was de zending van Van Riebeeck niet geslaagd. In de jaren 1652 tot en met 1657 werd er verlies gemaakt, in 1659 voor het eerst winst en daarna weer verlies. In de eerste negen jaren van Van Riebeecks be wind boekte de compagnie een verlies van f 66.678,- Door de zijdehandel in Tonkin had Van Riebeeck de Compagnie wel een winst van anderhalf miljoen doen verdienen.

De opvolger van Van Riebeeck, Zacharias Wegenaar, zond aan de Heren XVII een rapport, gedagtekend 9 april 1662, medeondertekend door de secunde Roelof de Man en de fiscaal Abraham Gabbema, waarin, met grote waardering voor de arbeid van Van Riebeeck, hoog wordt opgegeven van de betekenis van de eertijds zo dorre Kaap als verversingsplaats voor de uit en thuis varende schepelingen; men ruilt vee met de bevolking, met wie men in vrede leeft, er is zoveel koren verbouwd, dat de retourschepen voldoende vers gebakken brood kunnen medenemen, vruchten als lemoenen, sinaasappelen, olijven, mispels en zelfs Hollandse appels worden in overvloed aangekweekt. Ook de teelt van paarden, muilezels en ezels wordt geslaagd genoemd en dat alles, dank zij commandeur Van Riebeeck, die alles gedaan heeft wat in zijn ver mogen lag om een goed dienaar van de Compagnie te zijn.

Deze brief gaf Van Riebeeck aanleiding er een verzoek voor promotie, voornamelijk in rang en inkomsten aan toe te voegen. Een dergelijke beloning zou hem, zo vervolgde hij, aanmoedigen om zijn plichten jegens de Compagnie in Indië - Van Riebeeck was van 1665-1667 (het jaar van zijn dood) secretaris van de Gouverneur Generaal te Batavia - naar behoren te vervullen; hij verliet de Kaap in 1662.

De Stichtingsdag

Tijdens het verblijf van Van Riebeeck wordt blijkens zijn Dagboek in 1655, 1656, 1659 en 1660 de dag, waarop Kaap de Goede Hoop werd gesticht, als een dank- en bededag herdacht. Na zijn vertrek in 1662 schijnt dit te zijn verlopen. Maar in 1752 wordt het eeuwfeest onder de Gouverneur-Generaal Rijk Tulbagh gevierd.

Bij die gelegenheid vermeldde het besluit van de Raad van 21 maart echter niet eens de naam van Van Riebeeck. Ds Van der Spuy, de eerste aldaar geboren predikant, noemde hem in een herdenkingspreek, uitgesproken in de Gereformeerde Kerk in Kaapstad: ‘de wondheler, die de nuttigheid der wilde gewassen aan dezen Zuydhoek had ontdekt’. Ds. Christ. Benj. Swartland, kort tevoren uit Suriname naar de Kaap beroepen, hield een

[p. 25]

feestpreek in Swartland en dr. F. la Soeur, zwager van de gouverneur Tulbagh, sprak tijdens een feestmaaltijd in Stellenbosch aan de autoriteiten gegeven. Van het Kasteel en de op de reede liggende schepen werden saluutschoten gelost.

Het tweede eeuwfeest werd op 6 april 1852 kerkelijk herdacht te Kaapstad, Mosselbaai, Pietermaritzburg en Port Natal.

Het 3de eeuwfeest werd in 1952, zowel in Zuid-Afrika als in Nederland (Culemborg) gevierd. De naam van Riebeeck werd overal aan verbonden, aan: dorpen, straten, pleinen, hotels, gebruiksartikelen, schepen, gebouwen, ambulances, handelsmaatschappijen, enz. enz. En niet alleen in Zuid-Afrika, maar ook in Nederland, Indië, België en elders.

Foto Cape Argus
Kranslegging april 1958.
Van links naar rechts: Fransien Hollenta, Frits Pieksrna, Jaques van Heerden, Anna Sabbers en de voorzitter van de afdeling Kaapstad, de heer S.J. van Ewijck van de Bilt.

Eerst in het jaar 1899 werd in Kaapstad een standbeeld voor Van Riebeeck plechtig onthuld.

En op voorstel van wijlen mevrouw E.S.M. Loopuyt, secretaresse van evengenoemde afdeling b esloot het bestuur in 1921 aan de stadsautoriteiten vergunning te vragen een krans te mogen le en bij het standbeeld.

Hierop werd goedgunstig beschikt. Deze kranslegging welke op 7 mei plaats vond is sedertdien telken jare herhaald, aanvankelijk door het A.N.V. alleen, later in samenwerking met Zuidafrikaanse verenigingen, totdat in de corlogsjaren het gemeentebestuur daarbij de leiding nam.

Kranslegging 1958

Wij drukken hierboven nog af een foto van de 38ste kranslegging op 5 april 1958, welke foto tegelijk met het artikel van de heer Dentz werd ontvange n, maar ook is aangehouden.

Er is verleden jaar zeer veel werk gemaakt van dezegebeurtenis. Niet minder dan 44 kransen en bloemstukken omringden het standbeeld. Meisjes van Italiaanse, Griekse, Noorse, Duitse en Bretonse afkomst, gekleed in nationale klederdracht, le den toen bloemen neer aan de voet van Van Riebeecks standbeeld. Aan het slot van zijn belangwekkend artikel merkte de beer Dentz nog op, dat er, behalve h et door Rhodes geschonken bronzen standbeeld nog het in drie forse delen verschenen Dagboek van Van Riebeeck is, samengesteld door de redacteuren Prof. dr. H.D. Bosman en H.B. Thorn, en uitgegeven door de Van Riebeeckvereniging, fraai verzorgd door de uitgever Balkema te Kaapstad.