Neerlandia. Jaargang 59

[p. 80]

Hoe moet onze houding tegenover vreemde woorden zijn?

Smaak en beschaving wijzen de weg

Een kennis van ons moest onlangs examen doen voor het verkrijgen van zijn rijbewijs. Hij zakte, Bij het keren in een smalle straat had hij even met zin rechterwiel de stoeprand geraakt. Toen de examinator in zijn eigen auto vertrok, moest hij eveneens keren - de straat was tamelijk breed - en hij ging met zin rechterwiel zelfs een halve meter de stoep op... De gezakte stond het stom verbaasd aan te loken....

Aan dit voorval moeten wij wel eens denken, wanneer wij kritiek ontvangen van meestal oudere lezers. Zij sturen dan ons blad terug, voorzien van rode strepen onder vreemde woorden en zetten er een vertaling naast. Ja, het is gemakkelijk anderen het gebruik van goed Nederlands voor te schrijven, maar wat doen de voorschrijvers zelf? Op het congres van Onze Taal in Amsterdam hebben wij tientallen vreemde woorden gehoord, niet alleen van de sprekers, maar ook van de toehoorders. Hoe moet onze houding tegenover vreemde woorden zijn? Moeten wij alle vreemde woorden uitbannen? Is het aanbevelenswaardig een algemeen bekend vreemd woord (examen, examinator, kritiek, congres: in deze paar regels al!) te vervangen door een onbekend Nederlands woord?

Bougie of vonker?

Laten wij dit vooropstellen: strikt genomen, is een vreemd woord nooit nodig. Er kan altijd een Nederlands woord voor zijn, hetzij dat dit de vertaling is van het vreemde woord, hetzij dat dit een geheel nieuw maaksel is. Het maaksel kan als omschrijving zich aansluiten bij bestaande vormingen of kan een totaal nieuw woord zijn. ‘Bougie’ kunnen we vertalen met ‘kaars’, we kunnen er voor nemen ‘vonker’ (woordenlijst Taalcommissie Techniek), we kunnen - hoe gek dit ook klinkt - een geheel nieuw woord smeden: bijv. reem (ram, raam, rem, riem, rijm, room, rum, roem, ruim zijn al ‘bezet’). Het laatste middel is puur theoretisch. Dat het in een levende taal niet bruikbaar is, zal ieder duidelijk zijn. De twee andere middelen echter zijn zeer goed bruikbaar.

Een veel gehoord bezwaar tegen vertaling of omschrijving is de omstandigheid, dat het Nederlandse woord niet precies uitdrukt wat het vreemde woord betekent. ‘Human relations’ is niet hetzelfde als ‘menselijke betrekkingen’. Theoretisch houdt dit bezwaar geen stand ‘Human relations’ drukt evenmin uit wat human relations zijn. Een woord is een willekeurig teken. ‘Stoel’ kan ‘tafel’ zijn en andersom. Bij abstracte begrippen stuit men op een extra moeilijkheid, omdat de taalgebruiker voor een ingewikkeld, lang te omschrijven begrip naar een korte taalvorm streeft: dit brengt de taal als communicatiemiddel tussen mensen mede. Het woord zuigt zich nu door het gebruik vol met allerlei bijbetekenissen. Het kan gebruikt worden in tal van gevallen waar in een samenstel van begrippen weergegeven moet worden door een korte vorm; de vorm is ‘human relations’; het dekt een begrip dat veel wijder is dan het woord aangeeft. In zeer veel gevallen heeft het Nederlandse woord deze kans nooit gehad! Maakt men een vertaling of een omschrijving, dan is het meestal te laat. De mensen zijn aan het vreemde woord te gewend geraakt om het af te staan voor een eigen woord. Drukt ‘conducteur’ uit, wat zijn functie is? Misschien doet ‘knipper’ dit beter. Zouden we voor ‘douche’, een woord, dat door tienduizenden in uitspraak en spelling wordt mishandeld, niet liever iets eigens kiezen? Als ‘stortbad’ onpraktisch is, dan maar gewoon ‘regenbad’ .... U moet dit eens in een gesprek voorstellen, U zult dan de bezwaren gauw genoeg horen.

Waardoor zijn er dan zoveel vreemde woorden in ons land? De voornaamste oorzaak is wel, dat een eigen term eenvoudig ontbrak. Met de vreemde zaak of het vreemde begrip kwam het vreemde woord mee. Dit gebeurde in onze oudste tijden: zolder, kelder, anker, vlegel, straat, kerk zijn vreemde woorden geweest, ze zijn geheel in klank en spelling aangepast. Alleen daarin verschillen ze van theorie, kazerne, penicilline, viaduct, bisocoop.

Gevoelswaarde

Het grootste deel van de laatste soort vreemde woorden is in de laatste eeuw opgekomen. Door de opheffing van het analfabetisme, het onderwijs, de talenkennis, de moderne communicatiemiddelen als pers en radio gaat een remmende werking uit op de vernederlandsing van het vreemde woord: het blijft langer vreemd woord, zelfs als de spelling reeds geheel aangepast is, bijv. in ‘kwitantie, kapitaal’. Als andere oorzaken kunnen genoemd worden de noodzaak van internationale woorden in de ideeënuitwisseling, de drang om bijzondere schakeringen in het woordgebruik te geven, de neiging tot verbloeming van zaken die in de gewone omgangstaal te ‘hard’ klinken. Theorie, kapitaal, titreren, techniek zijn praktische woorden zowel voor wetenschap als internationaal verkeer: men weet waar men aan toe is; ze zijn geijkt. Een vertaling en omschrijving die men achteraf maakt kunnen dit voordeel niet meer inhalen; een omschrijving heeft altijd nog het bezwaar van de onvermijdelijke omslachtigheid. ‘Pedant’ heeft een andere gevoelswaarde dan eigenwijs, ‘coulant’ klinkt net iets anders dan ‘tegemoetkomend’. De woorden op zichzelf doen dit niet, maar hun gebruikswaarde, hun geijkt-zijn in een situatie. Vergelijkt U eens ‘transpireren’ met ‘zweten’ ‘carcinoom’ met ‘kanker’, ‘faecaliën’ met ‘uitwerpselen’. Het vreemde woord is als het ware leeg, het drukt-paradoxaal genoeg-nietszeggend alles uit. Men moet niet argumenteren met: in Frankrijk is transpirer het zelfde als hier zweten, dus.... Deze redenering klopt niet. In Nederland klinkt transpireren’ nu eenmaal anders en met dit feit houdt ieder rekening.

Smaak en beschaving

Wij moeten dit feit dan ook aanvaarden: in het Nederlands als levende taal zijn vreemde woorden opgenomen en zullen vreemde woorden opgenomen blijven worden. Het is ook helemaal niet in strijd met de liefde voor ons eigen Nederlands van deze vreemde woorden een normaal gebruik te maken. Smaak en beschaving wijzen ons vanzelf de weg in welk geval het vreemde woord wel en niet op zijn plaats is. Hier en daar kunnen we van mening verschillen: de een vindt ‘distinctief’ overbodig, want er bestaat ‘rangteken’; de ander vindt het tweede te ongewoon. Ergens echter moeten we de grens trekken, waar het eigene beslist de voorkeur verdient boven het vreemde woord. Iemand die een hoge taalbeschaving bezit, zal zeer veel vreemde woorden verstaan, doch er zelf maar betrekkelijk weinig gebruiken: het is de bescheidenheid, het kenmerk van ieder waarachtig beschaafd mens.

Geen overmatig purisme

In onze kringen leeft het bewustzijn dat zoveel mogelijk ieder vreemd woord uitgebannen moet worden. Nu is het waar, dat we beter te veel dan te weinig kunnen doen in dit opzicht, daar ons volk zonder twijfel een buitensporige neiging tot het vreemde woord vertoont. Het is er mede als met de eerste geheelonthouders: zij toonden, dat men ook zonder alcohol kon leven, ook al wisten zij zelf waarschijnlijk heel goed, dat matig drinken niet direct schadelijk was. Wij moeten echter, ondanks alle goede bedoelingen, oppassen met overdrijving. Het woord van Huizinga - overmatig purisme is een zonde tegen de cultuur - is op allerlei congressen allang doodgeciteerd, maar het feit blijft, dat hij gelijk had. Het vreemde woord op zichzelf besmet onze taal niet; het hangt af van de situatie waarin wij het gebruiken.

V.