Neerlandia. Jaargang 55

[p. 2]

Kranslegging aan het graf van Prins Willem van Oranje in de Nieuwe Kerk te Delft

Wanneer wij de samenkomst met kranslegging door het Algemeen Nederlands Verbond aan het graf van Prins Willem van Oranje in de Nieuwe Kerk te Delft op 24 April jl. willen vergelijken met plechtigheden, welke daar door ons op die datum in voorgaande jaren hebben plaats gevonden, dan moeten wij teruggrijpen tot het jaar 1940, enkele dagen vóór het uitbreken van de tweede wereldoorlog. Toen was de kerk ook zo vol.

Ons Verbond, dat zich beschouwt als het overkoepelende orgaan, dat alle Nederlanders, hun afstammelingen en hun stamverwanten van welke rang, stand, gezindte of richting zij mogen zijn en waar zij zich ter wereld ook mogen bevinden, tezamen bindt, heeft gemeend een ieder in de gelegenheid te moeten stellen getuigenis af te leggen van die éénheld. En waar zou dit beter kunnen geschieden dan in de Nieuwe Kerk te Delft, waar Prins Willem van Oranje, de grondlegger van onze Staat is begraven?

Wij leven in een tijd, waarin wij onder de druk der internationale spanningen ons zelf moeten zijn, ons hecht en eendrachtig moeten verenigen met ter zijde stelling van alle onderlinge meningsverschillen. Dát is de diepere ondergrond van de jaarlijks weer terugkerende kranslegging door ons Verbond aan het graf van Willem de Zwijger.

Onze verwachtingen, wat de opkomst betreft, zijn verre overtroffen en hoewel wij ons oorspronkelijk hadden willen beperken tot de bewoners van Delft, Den Haag en omliggende plaatsen, al spoedig bleek, dat ook ver buiten deze naaste omgeving belangstelling voor deze plechtigheid bestond. Van vele personen daar buiten ontvingen wij het verzoek de plechtigheid te mogen bijwonen, zelfs van enige Engelsen.

Tegen acht uur begon de zo bekende en stemmig verlichte kerk zich onder zacht orgelspel te vullen.

Bijna 500 officieel genodigden waren aanwezig; zij werden door Delftse studenten aan de ingang ontvangen en naar hun plaats geleid.

Onder hen bevonden zich:
de vertegenwoordiger van de Minister van Onderwijs.

Kunsten en Wetenschappen, Mr H.J. Schölvinck, de Commissaris van de Koningin in Zuid-Holland.

Mr L.A. Kesper,
Prof. Dr O. Bottema. Rector-Magnificus van de Technische Hogeschool,

Ds A. de Voogt, Voorz. van het Groot-Ministerie van Predikanten,

J.P.J. Kok, Deken en Pastoor te Delft,
de Burgemeester. Wethouders en in vele gevallen Raadsleden van de gemeenten 's-Gravenhage, Delft. Schiedam, Vlaardingen, Voorburg, Pijnakker, De Lier, Berkel en Rodenrijs, Maasland, Nootdorp, enz.

de Senaat van het Delfts Studentencorps, de besturen van de Delftse Vrouwelijke Studentenver., de Delftse Studentenbond, de Stud. Ver. ‘Sanctus Virgilius’, de Studentenver. ‘Societas Studiosorum Reformatorum,

de besturen van de Kon. Ned. Ver. ‘Ons Leger’, de Kon. Ver. ‘Oost en West’, de Veren. De Lage Landen, Oranjevaan, Oranjever. ‘Prins Willem I’, Delftse Handelsvereniging, Buurtver. ‘Geerweg’, Nationaal

Jongeren Verbond, Delftse Chr. Besturenbond, Sportraad Delft, Bond Chr. Oranjeverenigingen in Nederland, Buurtver. ‘Onder Ons’,

het gehele Bestuur van de Stichting ‘Delfesta’, het vrijwel voltallige Verbondsbestuur van het Algemeen Nederlands Verbond en vele bestuursleden van de afdelingen, de meesten vergezeld van hun dames.

Ook vrijwel de gehele Nederlandse pers heeft door het zenden van een vertegenwoordiger blijk gegeven van haar warme belangstelling.

Nadat alle aanwezigen het ‘Wilt heden nu treden’ hadden gezongen, bracht de organist Dirk Jansz. Zwart een orgelsolo uit de Valeriussuite van Willem Vogel ten gehore.

Daarna besteeg de Burgemeester van Delft de kansel en hield de volgende toespraak:

Het is niet voor de eerste maal, dat de geboortedag van Prins Willem van Oranje op deze plaats en in deze kerk wordt herdacht. Deze herdenking onderscheidt zich van de voorafgaande, doordat de organisatoren hebben gemeend haar ditmaal een bredere opzet te moeten geven dan voorheen het geval was. Met dàt streven wil ik hier allereerst gaarne mijn instemming betuigen en daarbij tevens de hoop uitspreken, dat wat hier is aangevangen in de toekomst moge uitgroeien tot een telken jare in omvang en kracht toenemende traditie. Het is immers hij uitstek passend, dat bij een herdenking van Prins Willem, die reeds tijdens zijn leven, doch zeker in de eeuwen daarna, aan nationale en politieke afbakeningen is ontstegen, zoveel mogelijk bevolkingsgroepen worden betrokken.
Komende tot deze herdenking zelf, meen ik er mij van ontslagen te mogen achten een antwoord te moeten geven op de vraag, of er naast de velerlei andere herdenkingen, die onze tijd pleegt te houden, voldoende aanleiding bestaat voor een openbare herdenking van Prins Willem de Eerste. Ieder schoolkind, dat iets heeft gehoord over de geschiedenis van ons vaderland en over de rol, die Prins Willem daarin heeft vervuld, zal deze vraag als vanzelfsprekend bevestigend beantwoorden.
Nu dit zo is, meen ik dit korte herdenkingswoord, zonder verdere inleiding te mogen samentrekken op de drie volgende punten:
ten eerste: wat heeft Prins Willem als staatsman bereikt;
ten tweede: wat heeft de Prins gewild;
ten derde: welke betekenis had zowel bij hetgeen hij heeft bereikt als bij hetgeen hij heeft gewild, zijn persoonlijkheid.
Het antwoord op de eerste vraag ‘wat heeft de Prins als staatsman bereikt?’ is ons allen het meest vertrouwd.
Als leider van ons volk in zijn onafhankelijkheidsstrijd tegen net toenmalige oppermachtige, Spaanse wereldrijk - een strijd ondernomen om politieke, godsdienstige èn economische redenen - legde hij de grondslagen van de Nederlandse staat en van het Nederlandse staatsbestuur, zoals wij dit thans kennen. Dit is voor Nederland zijn grootste verdienste. Alleen reeds hierdoor steekt Prins Willem de Eerste in betekenis uit boven alle Oranjevorsten, die hem sindsdien zijn gevolgd, en wordt een herdenking als deze, voor een gemeenschap die zich haar ontstaan en verleden bewust wil blijven, meer dan gerechtvaardigd.
Wat heeft Prins Willem als staatsman daarnaast gewild men niet bereikt?
Hierbij moet wel als het belangrijkste worden genoemd zijn onvermoeid nagestreefde politiek van godsdienst-verdraagzaamheid en van vrijheid van godsdienstuitoefening voor alle Christelijke gezindten. Het hoge ideaal van deze politiek was in zijn tijd, en nog lang daarna, onbereikbaar, maar - grootste lof die een staatsman posthuum voor de historie kan worden toegekend - de door hem voorgestane idee bleek die ener verre toekomst te zijn en het is dit ideaal, dat Prins Willem, niet slechts in ons land, doch ver daarbuiten, zijn grootste roem heeft bezorgd.
Men zou het ook zo kunnen zeggen, dat Prins Willem als eerste getracht heeft ons van oudsher individualistische en in

[p. 3]

tal van geestelijke stromingen onderscheiden volk te brengen tot één samenwerkend geheel van elkander wederkerig beperkende èn aanvullende krachten, die aldus tezamen een bewegelijk en zichzelf bepalend evenwicht mogelijk maken.
Wellicht kan een herdenking als deze aanleiding zijn om ons af te vragen in hoever wij in deze moeilijke kunst sedert de dagen van Prins Willem als natie zijn gevorderd.
Als derde en laatste punt vraag ik Uw aandacht voor de betekenis, die de persoonlijkheid van Prins Willem heeft gehad zowel bij hetgeen hij heeft bereikt, als bij hetgeen hij niet heeft bereikt, want noch de resultaten, die een staatsman tot stand heeft gebracht, noch de idealen, die hij bij zijn leven mag hebben gekoesterd zijn op zichzelf in staat hem die plaats in de herinnering van een volk te geven, zoals dat met Prins Willem het geval is. En dan staan wij hier voor het wonderlijke feit, hoe een in het feodale Duitsland geboren en aan het Spaanse hof te Brussel opgevoede edelman ons volk van boeren, vissers en kooplui heeft begrepen en gegrepen als wellicht geen ander voor of na hem, en hoe omgekeerd ons volk, dat in het algemeen wars is van heldenverering en zijn hart waarlijk niet onberaden wegschenkt aan de eerste de beste, zijn eigen natuur in die van de Prins heeft herkend en hem de ere-titel schonk, die op de graftombe in deze kerk prijkt: ‘Vader des Vaderlands’ of, zoals het in de volksmond van die dagen nog inniger en vertrouwder heeft geklonken: ‘Willemvader’.
Stervend dacht hij nog aan zijn volk als aan zijn kinderen en beval het met zijn laatste woorden in Gods hoede aan.
Tragisch in hoge mate was zijn dood, niet in de eerste plaats omdat daarbij een kostbaar leven met geweld werd afgesneden - een lot dat Prins Willem met menig ander staatsman gemeen heeft - maar omdat op dat ogenblik nog allerminst was te voorzien, dat de taak, die hij op zich had genomen, de bevrijding van het land en het volk, dat zijn toekomst aan hem had toevertrouwd, ten lange leste zou worden voltooid en met goede uitslag zou worden bekroond;
tragisch, omdat hij op dat ogenblik niets kon voorzien van de militaire successen, die zijn zoon Maurits zou gaan behalen, noch van de grootse opbloei, die Nederland onder Frederik Hendrik zou beleven;
tragisch wellicht het meest, omdat hij nooit heeft kunnen vermoeden, dat tussen zijn huis en het volk, waaraan hij zijn leven had gewijd, een de eeuwen durende band zou blijven bestaan.
Thans heeft deze band tussen Nederland en Oranje, die in de loop der eeuwen telkens andere staatkundige vormen heeft vertoond, de voor ons land zegenrijke vorm ener constitutionele monarchie aangenomen en het is wederom onder de leiding van een Oranje, dat ons land, evenals in de 16de eeuw, in een sterk veranderde en veranderende wereld zijn plaats tussen de overige landen moet zien te vinden en te handhaven.
Moge deze sobere herdenking van Prins Willem de Eerste, als grondlegger van ons nationaal bestaan, bij deze moeilijke taak, waarvoor wij ons als zijn nazaten zien gesteld, een kracht en een hulpe ten goede zijn.

Vervolgens zongen de aanwezigen het bekende lied ‘Geluckig is het Land’.

De Voorzitter van het Algemeen Nederlands Verbond, de heer E.H. Bos, hield daarop de volgende toespraak:

‘Niets bewijst zo klaar de zwakheid van alle regeringen, welker grondslag het geweld is, als de geschiedenissen van ons Vaderland. Zij geven ons de voortreffelijkste historie der besprongene en verdedigde vrijheid, die dikwijls op het punt staat van te bezwijken, maar telkens wederom, met nieuwe moed, in het strijdperk te voorschijn treedt. De inwoners dezer gewesten, in lage en waterige landouwen geplaatst, hier en ginds van de woeste golven, zowel als van magtige en heerschzuchtige naburen, gedreigd, ja, onder elkander doorgaans verdeeld, hebben zich echter dikwijls tegen de machtigste vorsten der aarde kunnen beschermen. Immers hebben zij nooit hunne vrijheid verloren, dan om die luisterrijker te herwinnen.’

Met deze woorden, ietwat zwaar en gedragen, het zij toegegeven, vangt Simon Stijl in zijn vergeten boek: ‘De opkomst en bloei der verenigde Nederlanden’ zijn beschrijving van de geschiedenis van het Vaderland aan.

Het eigenaardige van dit hoek is, dat de derde en volgende drukken verschenen bij twee uitgevers, waarvan de een te Brussel en de andere te Dordrecht woonde.

Wij kunnen thans gevoeglijk Stijl's boek, dat slechts historische betekenis heeft, en alleen door de tijd, waarin het geschreven werd, een teken van die tijd was en zelfs als teken niet onwedersproken is gebleven, laten rusten.

Als wij het evenwel maar hierin met hem eens zijn, dat de zin voor vrijheid niet alleen de oorzaak werd van het ontstaan van de Nederlandse Staat; maar dat deze blijkens zijn geschiedenis ook één van de sterkst sprekende kenmerken van de Nederlandse volksaard is geworden en behoort tot de op de voorgrond tredende eigenschappen van de Nederlandse stam.

Wij zijn op dit ogenblik als Algemeen Nederlands Verbond de gast van één van Nederlands meest Nederlandse steden en wij rekenen het ons tot een eer, dat wij in een stad, zo rijk aan Nederlandse schatten, waar de geest der historie niet als een vale schim rondwaart, maar tot ons spreekt in de schone voortbrengselen van Nederlandse cultuur, thans mogen verwijlen op een plaats, die meer dan enige andere plaats in Nederland de symbolen van ons diep verlangen naar vrijheid als een rijk en kostbaar bezit bewaart.

Wij staan thans op de plek, waar een lange rij van vorsten en vorstinnen een laatste rustplaats hebben gevonden, na het leven te hebben besteed in een voortdurend verlangen om aan het volk van Nederland dié vrijheid te geven, deze te verdedigen en te verzekeren.

Wij doen dat, door vooral hem te gedenken, die bij de tot vrijheid geboren Nederlandse staat als eerste werd ter ruste gelegd in dit kerkgebouw, niet ver van de plek, waar hij zijn leven gaf voor diezelfde vrijheid, waarop hij hoopte, waarvoor hij streed en.... waarin hij geloofde.

Geloofde vooral. Want als de feiten soms tegen ons kunnen zijn en de rede onmachtig is om de strijd voor geestelijke goederen te verklaren, dan rest ons altijd als laatste het geloof om vast te houden ook dàt, wat wij niet zien, maar dat daarom niet minder wezenlijk is.

Dat geloof in de vrijheid heeft, meer dan éénmaal, de Nederlandse stam, hier, zowel als in Vlaanderen en in Zuid-Afrika, staande gehouden te midden van de stormen van geweld, waardoor zijn kruin werd geschud, zijn takken vaak werden afgerukt en hij zelfs met ontworteling werd bedreigd.

Men vraagt ons Algemeen Nederlands Verbond vaak, wat ons toch beweegt om steeds weer naar het verleden te kijken en dat verleden te laten spreken. En het zijn vooral de jongeren. die deze vragen stellen. Ook dat is zo verklaarbaar. Het heden is hun genoeg en de toekomst is hun liever.

Wij willen hun enigermate tegemoetkomen. Wij verstaan hun vragen, en wij willen ook als Nederlanders van vandaag de belijdenis van Geerten Gossaert tot de onze maken, dat ‘ijdel elk herdenken van het Verleden is, dat ons niet sterkt tot de daad van het Heden.’

Dat herdenken brenge ons, en ook het jonge Nederland, tot de daad. Wie alleen maar herdenkt, bedrijft een ijdel werk. Wie enkel komt tot de daad, zonder de les van het verleden te ver staan, verteert zijn beste eigenschappen in een roekeloos spel dat noch grond, noch zin, noch doel heeft.

In dat opzicht moge er enige betekenis liggen in Schiller's woord uit zijn Resignation. ‘Die Weltgeschichte ist das Weltgericht’, maar dan vergunne men aan mij, als voorzitter van het Algemeen Nederlands Verbond, toch de mening, dat ik het meer houd met Michelet, die met Franse geestdrift eenmaal schreef: ‘L'histoire est une résurrection’.

En zo verwijlen wij dan thans aan het graf van Willem van Oranje en van deze plaats moge ik U herinneren aan Vondel's dichtregels:

Al heeft de Dood het lijf verslonden,
De Faam is aan geen graf gebonden.

Graven spreken altoos. Zij spreken een eigen taal. Zij waarschuwen; zij veroordelen; zij troosten ook en zij wijzen menigmaal de weg naar een betere toekomst. Ook dit graf spreekt. Aan ons zijn taal te horen en te verstaan.

Het zal steeds een onopgeloste vraag blijven, of de geschiedenis grote mannen voortbrengt, of dat dezen de loop der geschiedenis bepalen.

Plutarchus, Emerson en Carlyle en tientallen anderen hebben in dezen hun mening gezegd; maar nog altijd zal dit vraagstuk alleen een bepaald antwoord hebben voor wie zijn gegevens op een bepaalde wijze opstelt.

[p. 4]

Hier speelt de levens- en wereldbeschouwing haar rol.

Maar één ding zal duidelijk zijn.

Wie zijn plaats heeft in, en zijn taak heeft te midden van het wereldgebeuren, - en buiten alle twijfel heeft ieder die, en zeker Willem van Oranje - die is niet slechts toeschouwer.

Die is medespeler.

Ons allen is op onze lagere, middelbare en hogescholen de geschiedenis onderwezen en wij hopen, dat zulk onderwijs vruchten heeft afgeworpen en steeds beter en dieper beoefening krijgt. Misschien danken wij aan dat onderwijs ook het voorrecht enkele portretten te hebben gezien van Oranje.

Wij kennen van hem, behalve het ernstig schilderij uit ons Rijksmuseum, geschilderd door een onbekende, nog enkele andere. Wij kennen ook het conterfeitsel, toegeschreven aan Antonio Moro, dat ons de jonge edelman laat zien, geharnast en met de veldheersstaf; maar beter kennen wij zonder twijfel de Vader des Vaderlands’ in zijn eenvoudig kleed met plooikraag en kalotje, geschilderd door Adriaan Thomasz. Key.

Wie deze schilderijen nog eenmaal in zijn gedachten voor zich ziet, zal ons toegeven, dat vooral in de laatste het spel des levens wel verstild is tot aangrijpende ernst.

Niemand rijpt zonder dat de sporen van die rijping zichtbaar worden.

De strijd op het wereldtoneel gaat altijd gepaard met een strijd in eigen innerlijk.

Oranje heeft daar in zijn 51-jarig leven van geweten. De strijd voor de vrijheid is niet langs hem gegaan. Hij ging dwars door eigen leven heen. Zo werd hij de ‘pater patriae’, de Vader des Vaderlands.

Wie hem zo heeft genoemd? De Muze der historie vertelt het ons niet. Het was in de zomer van 1577 toen hij zijn tocht door het ‘Noorderkwartier’ maakte, dat deze naam, verzacht en verinnigd tot ‘Willem-Vader’, kwam over de lippen van ongenoemden. Het was de hulde en de dank van een voor zijn vrijheid worstelend volk.

Romein zegt ergens, dat ‘wegen der geschiedenis wonderbaar zijn’ en dat ‘de Republiek der Verenigde Provinciën uit een reeks vergissingen geboren is’.

Inderdaad, van redelijk standpunt uit gezien heeft de historicus Romein gelijk. En zullen allen gelijk hebben voor wie de feiten slechts feiten zijn.

In de feiten als zodanig zit geen enkele redelijkheid.

Willem van Oranje heeft het anders gezien. Hij heeft in deze vergissingen geen ijdel spel onderkend. Hij heeft onder alle gebreken en feilen, waaraan ook zijn leven, als van ieder onzer niet vreemd is geweest, gevoeld, dat er door alle menselijke handelingen, fouten en vergissingen een Goddelijke providentie heen speelt.

Hij heeft in het uur van zijn verscheiden niet alleen eigen ziel, maar ook de toekomst en het geluk van zijn volk, voor welks vrijheid hij dat leven gaf, bevolen in de handen van Hem, van wien zijn stervende lippen alleen maar stamelen konden.

Providentie of een grillig spel van vergissingen?

Ieder geve daarop zijn eigen antwoord.

Maar ieder doe dat na nauwgezet zelfonderzoek.

Voor het laatst vragen wij: Is herdenken van het verleden ijdel? En U veroorlove thans aan mij, als voorzitter van het Algemeen Nederlands Verbond, in welks rijen plaats is voor allen, die in onze taal geleerd hebben hun diepste aandoeningen en hun verhevenste gedachten te uiten, U aan te sporen, om, bij het graf van Willem van Oranje, en diens leven overdenkend, boven alle verdeeldheid, waartoe de vrijheid vaak aanleiding geven kan en geeft, voor die vrijheid Uw krachten, Uw gaven, Uw goed en zelfs Uw leven nu en in de toekomst te willen geven.

Dan is het herdenken van het verleden niet ijdel.

Dan geeft het kracht om het nuchtere, zakelijke, moeilijke heden te doorleven en de misschien zware toekomst tegen te gaan.

Dan roept de herinnering aan dit uur van herdenken het besef van één te zijn op, dat Geerten Gossaert eenmaal in de Nieuwe Kerk te Amsterdam, bij Vondel's graf aldus verwoordde:

‘Dan beseffen wij, dat wij toch nog iets beters zijn dan zoveel individuën, saamhokkend op idem zoveel mijlen quadraat; dat er, boven de verscheidenheid van kerken en klassen, nog een ideële éénheid is, die ons vereent.
Zóó blijve het. En zoo zal het blijven, zoolang de Nederlandsche Gedachte, de idee der Vrijheid, levend blijft in het hart onzes Volks.’

De organist gaf hierop enkele variaties en fuga over ‘Waer dat men sich al keerd of wend’ van Willem Mudde ten beste.

Daarop begaven degenen, die een krans zouden leggen zich naar het praalgraf van Prins Willem I. Er werden kransen gelegd door de Burgemeester van Delft namens het gemeentebestuur, het Dag. Bestuur van het Algemeen Nederlands Verbond, het Bestuur van Delfesta, het Bestuur van de Studentenbond en het Bestuur van de Oranjebond.

Nadat deze kransleggingen hadden plaats gevonden, zongen alle aanwezigen het eerste en het zesde vers van het Wilhelmus. Hierop volgde het défilé langs het praalgraf van alle aanwezigen, die daarna de kerk door de zij-uitgang verlieten.

Ongeveer 150 genodigden, onder wie ook het Verbondsbestuur van het A.N.V., werden daarop door het gemeentebestuur van Delft ten stadhuize ontvangen.

De verlichting van de kerktoren door zoeklichten gaf aan de wandeling van de kerk naar het Stadhuis op deze warme, droge avond een feestelijk karakter.

De plechtigheid, die door vele honderden personen werd bijgewoond mag in elk opzicht zeer geslaagd heten en wij twijfelen er niet aan of in volgende jaren zal deze worden herhaald.

Rest ons nog onze bijzondere dank te betuigen aan de Stichting ‘Delfesta’ te Delft, die ons bij de organisatie van deze avond met raad en daad heeft ter zijde gestaan. Aan haar is het te danken, dat alles tot in de puntjes kon worden geregeld.