Neerlandia. Jaargang 54

Everhardus Johannes Potgieter
1808-1875

Vijf-en-zeventig jaren geleden stierf een man, die behoort tot de bouwers van onze Nederlandse cultuur. Die alzo een herinnering waard is in ‘Neerlandia’. En meer dan een herinnering: een waardering vooral.

Maar wie kent hem nog uit zijn werk? En hoe velen of hoe weinigen hebben hem gekend?

Zelf heeft hij eens van Huygens, onze zeventiendeeeuwse dichter gezegd: ‘Wel dengene, die zich moeite getroost u te bestudeeren, Constantijn!’

Ik neem deze zin over en vervang Huygens' naam door de zijne. Want ja, men moet zich moeite getroosten om hem te kunnen lezen, te kunnen genieten.

Populair is hij niet geweest en kon hij ook niet zijn. Wie hem lezen wil, moet graven kunnen, moet uit de mijn zijner literatuur het erts kunnen delven en dit niet alleen. Hij moet het goud kunnen winnen uit dit erts en het kunnen omsmelten tot een sieraad, een rijkdom.

Als Albert Verwey dan ook schrijft over Potgieters moeilijk gedicht ‘Gedroomd Paardrijden’: ‘Alles in dit gedicht is helder’, dan ben ik zo vrij daar achter te zetten. ‘voor Albert Verwey’, zonder de waarde van dit kunstwerk voor onze cultuur te onderschatten.

Potgieter is doorgaans moeilijk, soms duister, maar dikwijls toch verstaanbaar voor wie verstaan wil. Hij wist zelf wel, dat zijn werk geen muziek was, om zó van 't blad te spelen; hij vroeg de inspanning zijner lezers. Hij leerde ze denken, analyseren en bouwen. In zekere zin wilde hij karaktervormende literatuur geven en volharding kweken. Hij wilde opvoeden tot zoeken, om de vreugde van het vinden te doen beleven. Met dit al is er in zijn werken genoeg, dat met een beetje goede wil te genieten is. In de onmiskenbare ingewikkeldheid schuilt toch een benijdenswaardige eenvoud en duidelijkheid.

Wie hem ouderwets wil noemen, doe het. Nieuwe zakelijkheid, die nu al weer op haar jaren komt, zo ze al niet de weg van alle vlees gegaan is - we leven ook op literair gebied snel - vindt ge bij hem niet.

Ja, hij is ouderwets. Wel te verstaan zoals de kathedralen van Utrecht en Haarlem en 's-Hertogenbosch, van Ely ouderwets zijn, zoals Rafaels en Rembrandts meesterstukken het zijn en Vondels en Shakespeare's poëzie het zijn en zoals zoveel het is dat behoort tot het allerschoonste, dat de wereld heeft opgeleverd.

Het is een moeilijke taak om in een paar kolommen Potgieters betekenis voor ons volksleven te schetsen.

Voor ons volksleven? Is hij dan tóch populair geweest?

Neen, als ge voorname, vaak ingewikkelde vormen, waarin hij zijn gedachen uitte. Ja, als ge de waarde van deze gedachten voor ons nationale en sociale leven hebt begrepen.

De mens Potgieter is - vergun me het hier eigenaardige beeld - de sleutel voor de dichter en prozaschrijver.

Men heeft Aart van der Leeuw met hem vergeleken en Pater J. van Heugten schreef eens, dat Van der Leeuws proza, zwaar van zin, gewrongen soms van gedachtenwending de moeilijk te bevredigen Potgieter zou bekoord hebben.

Omdat diens stijl dezelfde kwaliteiten heeft. Maar er is meer.

Beide aristocratische democraten hebben sympathie gevoeld met wat op de achtergrond van het leven bleef door allerlei oorzaken: door persoonlijke en maatschappelijke. En dit laatste raakt allereerst de mens en in de tweede plaats de kunstenaar.

Wat voor een mens was Potgieter?

Beets noemt hem prikkelbaar, lichtgeraakt, achterdochtig, ontevreden, al is dit overkoepeld door eerlijkheid, rechtschapenheid en meer. Door ‘karakter’.

Hij zal genoemde gebreken wel gehad hebben. Zelf noemt hij zich bij het aanschouwen van zijn portret ‘Toch een burgerman’ , wat nog iets anders inhoudt dan Bakhuizen van den Brinks zelf-karakteristiek: ‘van Hollandsche potaard’.

Genoemde eigenaardigheden zijn bij Potgieter alleszins verklaarbaar.

Zijn ontevredenheid had haar oorzaak mede in een soort minderwaardigheidsgevoel tegenover klassiek gevormden. Telkens beklaagt hij er zich over, dat hij de Griekse en Romeinse schrijvers niet lezen kan, al kunnen we moeilijk veronderstellen, dat ze hem in ‘alle vertalingen duister gebleven zijn’. Maar klassiek gevormden hebben dit manco in de omgang met hem nauwelijks gemerkt en het hem zeker zelf nooit laten merken, waar men onder de indruk kwam van zijn wijsheid en oorspronkelijkheid, zijn diep inzicht en wetenschappelijke kwaliteiten. In zeker opzicht kan men hem ook harkerig noemen. Hij was het liever met iemand niet dan wel eens. Hij was wel sterk in zijn sympathieën, getuige de hechte vriendschap met Busken Huet, die bewezen heeft tegen een stootje te kunnen, maar nog sterker in zijn antipathieën, die vaak op het onverzoenlijke af waren.

Hij had de ‘gave’ zich te kunnen ergeren, zich hevig te kunnen ergeren en deze ergernis te conserveren.

Als de Utrechtse Universiteit haar tweehonderdjarig bestaan viert, valt hij uit tegenover al zulke feestelijkheden - was dit het gevoel van spijt dat hij geen hogeschool zijn alma mater kon noemen? en als dan zijn vrienden hun teleurstelling uiten over het gevierde feest, heeft hij daar schik van. Hij hield bovendien toch al niet van Utrecht, deze rasechte Amsterdammer, had een afkeer van ‘de grijze mijterstad’, zelfs van de Vecht, die hij nooit met pleizier langs kon rijden. Er zit in deze antipathie iets overdrevens als in de meeste antipathieën, wat wel duidelijk blijkt uit de zure opmerking, dat de hogeschool ‘zestiende dichters’ en ‘achtste geleerden’ het leven ingestuurd had.

Maar ondanks de gebreken, die we overigens verantwoord kunnen combineren met zijn deugden tot een karakteristiek geheel, is Potgieter geweest, zoals Albert Verwey hem noemt, een feestelijk mens.

Hij verstond de kunst: het leven te genieten, al heeft dit leven hem veel onthouden. Hij verstond de kunst van het reizen. Hij reisde graag en gaf zijn ogen en oren de kost. Hij maakte van zijn leven een feest, omdat hij allerlei kleinigheden waarderen kon, zodat ze hem geen kleinigheden bleven. Hij was de man van de vormen. Van de sierlijke vormen. En hij kon geven. Geven zijn

[p. 3]

hart. Er zat wat achter de geschenken en geschenkjes, waarmee hij anderen verblijdde.

Tante Van Ulsen die hem in zijn jeugd verzorgde en die hij later verzorgde, kende hem zoals bijna niemand hem kende.

Hij had behoefte aan vriendschap en liefde. En hij ontving die, omdat hij die gaf, al zou hij nooit het genoegen smaken van een eigen gezinsleven. Hij genoot in het kleine gezin van Busken Huet, al heeft hij deze nooit anders dan mijnheer Huet genoemd en al sprak hij zijn vrouw niet met haar naam Anne aan. Toch was hij er thuis en kon hij met de kleine jongen spelen als een vader.

Als tante Van Ulsen overleden is, schrijft Mevrouw Basboom-Toussaint, met wie Potgieter een veelvuldige briefwisseling onderhield, een troostbrief, die de man dâárom zo heeft getroost, omdat de schrijfster ‘zijn smart niet wilde verstoren door banale troostredenen.’ Zij herinnert er alleen aan, hoeveel hij voor haar en zij voor hem geweest is. En dan deze zin: ‘Ik kan nog zoo in stilte leven met mijn vader, dien ik liefhad als Gij haar.’

Het leed verklaart Potgieters eenzaamheid. Maar Gods goedheid doorbrak deze met het zonlicht van de vriendschap, die mensen hem bewezen.

Hij was van geboorte een Zwollenaar, maar onaamgename familieomstandigheden deden hem op zijn dertiende jaar naar Amsterdam verhuizen. Daar woonde hij dan bij zijn tante, een zuster zijner moeder. Zij voedde hem op en haar vriendin, met wie zij samenwoonde, had een leerhandel en in deze handel wordt Everhardus opgeleid.

Zo wordt hij handelsman, kantoorman. In 1827 vertrekt hij met de twee vrouwen, die hem als moeders verzorgden, naar Antwerpen en gaat hij in de suikerhandel. Hij maakt kennis met Jan Frans Willems, die hem vormt tot een mens met een warm nationaal gevoel. Met de Belgische opstand wijkt hij uit naar Amsterdam. Hij vervalt in een sombere stemming, niet het minst veroorzaakt door de gedachte dat zijn ‘arme moeder’ geen gelukkig leven had.

Op het terrein der liefde volgt de ene teleurstelling de andere.

Ook in Zweden, waar hij voor zaken enige tijd vertoefde en waar hij genoot van natuur en volksleven, wat blijkt uit zijn mooie bundel ‘Het Noorden’.

Meer dan één gedicht is gevuld met het verdriet, dat deze teleurstellingen met zich brachten. Lees maar ‘De Zangeres’, ‘De jonge Priester’ en ‘Hilda’ al is hier het leed van de dichter als weggestopt in anderer leed, een vorm van beheersing, die weer anders de zielestemming camoufleerde in zijn luchtige scherts en tintelend oog.

Potgieter heeft later bij gelegenheid van de Dantefeesten Italië bezocht met Busken Huet en we danken aan deze reis zijn gedicht ‘Florence’.

Wat is nu de betekenis van Potgieter voor ons nationale en sociale leven geweest?

Van Deyssel wilde in de tachtiger jaren Holland ‘hoog opstoten midden in de vaart der volken’. Ik wil in het midden laten wat daarvan terecht gekomen is. In dertig jaren kan er veel gebeuren, maar op literair gebied is de invloed der tachtiger beweging toch tot ongeveer die tijd beperkt, al heeft ze ook ongetwijfeld heilzame vernieuwing gebracht. Maar ze is bezweken aan haar eigen eenzijdigheid.

Potgieter heeft vóór Van Deyssel hetzelfde doel beoogd als deze onbarmhartige criticus en dit doel met vernuft gesteld. Z'n critieken overtreffen in waarde Van Deyssels bijna geniale scheldpartijen. In ‘De Gids’, enige jaren zijn tijdschrift, heeft hij de Jan Saliegeest gestriemd, gevonnist, verbannen. Wat hij óók deed in ander bouwend proza en levenskrachtige poëzie. Al heeft hij zich weleens verkeken op literatuur - ik denk aan de ‘Camera Obscura’.

In de allegorie ‘Jan, Jannetje en hun jongste kind’ blijft er voor Jan Salie alleen nog beschikbaar een plaats op een hofje, waar hij zich zat drinken mag aan slemp, wat Potgieter betreft.

In ‘Haesje Claesdochter’ klaagt de Stedemaagd van Amsterdam over het verval, de verkwijning van het eens zo krachtige leven.

‘Heugenis van beter dagen
Scherpt den angel van het leed’.

Ze toornt over de verslapping, de verdorring, die zich allerwegen openbaart, herinnert aan de gouden eeuw, toen de Nederlandse leeuw de sleutels van de Sont droeg om de krachtige nek en de admiraalsstaf in de sterke poot. En roept tot vernieuwing.

‘Achter raakt, wie stil blijft staan.’
‘Ieder repp' zich, koen en knap’.

Stiltaanders straft hij meedogenloos af in zijn gedicht, waarin de twijfelaars met hun remmende bezwaren de Salies stijven in hun domme vooroordelen en vadsigheid. De smakeloosheid bespot hij in de poëzie over de Beurs van Zocher met het malle geveltje, dat door statige zuilen wordt gedragen.

Jan Salie! Jan Salie! ge komt hem telkens weer tegen in Potgieters vaderlandse poëzie en de dichter zelf erbij, die hem altijd weer over de knie legt.

‘Een wonder is de nieuwe Beurs’.

Wie gelooft het nog, behalve de Jan, die overal zijn congé kreeg vanwege zijn onbruikbaarheid! Lees de Liedekens van Bontekoe met de schalkse tafereeltjes en toneeltjes, die de oude tijd te over deed genieten. Toen Jan Compagnie wat in de melk te brokkelen had en de duiten verdiende onder de roffels der trommen, al had hij ook wel wat op zijn kerfstok. En die papegaai, ‘Lorretjen Kaporretjen’ - die een leventje had op zijn bruin gewreven stok in zijn glad geschuurde kooi en zich te goed deed aan vele klontjes ....

Hij kent wel ‘zijns gelijken die wandlen over straat, die met een degen prijken, die zitten in den raad en krijgen 't beste hapjen door krek te doen als Papjen’.

Ik weet wel, dat ook Potgieter niet ontkomen is aan eenzijdigheid, met name als hij gevuld met historische belangstelling het Rembrandt bijna kwalijk nam, dat hij de geschiedenis van land en tijd vergeten kon voor een oud wijfje, dat Hollands intieme leven beeldde.

Potgieter is de auteur van ‘Het Rijks-Museum’: het proza-monument voor onze zeventiende eeuwse grootheid, waartegen eigen tijd zo armelijk uitkomt.

Is er in onze literatuur proza, dat evenaart die meesterlijke vergelijking tussen de tijd, waarin ‘de Hollandse maagd haar oorlogszwaard of haar olijftak wierp in de weegschaal der volken van Europa’, waarin de marine haar triomfen vierde, de handel bloeide, waarin Holland ‘in menig vak van studie de vraagbaak was der beschaafde wereld’ en met zijn kunst aan de spits stond en de tijd, waarin de ‘roemloze rust’ in het binnenland en de wegstervende herinnering aan onze handelsgeest met de onverschilligheid voor onze schrale produkten

[p. 4]

der wetenschap in het buitenland - de tijd van de eerste helft der negentiende eeuw - ons met een algemene vergetelheid dreigde!

Is er proza, dat evenaart die sublieme beschrijving der Griekse en Italiaanse kunst met beitel en penseel en de beelding van verleden, heden en toekomst op die denkbeeldige schilderij die Karel V's afstand voorstelt?

Of die tekening onzer zeventiende-eeuwse dichters, waarbij dat toneeltje aan de grens, waar Huygens ‘Scheepspraet’ met enthousiasme wordt begroet!

Of die vergelijking van Cats, Hooft, Huygens en Vondel, met trekvaart, beek en binnenzee, vijver en wereldstroom!

Hij mag dan die eeuw wat flatteren en ook hier leven bij de ‘droom’, als is deze door de ‘tucht’ als steeds geleid, Potgieter heeft in dit prozawerk zichzelf een eerzuil gesticht, zoals onze schilderschool het voor zich deed met haar doeken. En zolang er bewondering zal zijn voor de schoonheid onzer taal, zal op dit werk de krans worden gelegd.

Potgieter leefde in de tijd, toen het sociale bewustzijn begon te ontwaken. En dit, vond zijn neerslag in de literatuur. Bij Beets, Van Koetsveld, Cremer en niet het minst bij Potgieter. Men begon in te zien, dat men niet kon volstaan met een aanvaarding der maatschappelijke tegenstellingen zonder meer, ook al rammelden medelijdende dichters als Tollens permanent met de armenbus. De aalmoes begon haar waarde te verliezen, waar deze met breed gebaar werd uitgereikt en de aansporing tot de rijken om veel te geven, ging minder betekenen, nu men meer oog kreeg voor een menswaardig bestaan.

Potgieter voelde zich mens tegenover zijn medemensen, was begaan met het lot van verdrukten, behoeftigen eenzamen en trachtte op te wekken tot wegneming van grieven op sociaal terrein en zo tot verbetering der toestanden. Met deernis denkt hij aan het weeskind, dat in de stilte der onaandoenlijkheid wordt begraven.

‘Waar ook de buurt om rouw' of treur'
Niet om een wees ter baar geheven’.

En het is usantie dat de droeve stoet het tweespan, dat de weelde rijdt, laat passeren. Er is nu eenmaal voorrang in het leven.

Een blauwbessenvrouwtje sjokt van de ene stoep naar de andere, om iets te weten te komen van de dochter, die het verkeerde pad is opgegaan. Ze buigt voor de rijkdom, vetend dat ze maar een arme vrouw is, die als een vreemde verschijning staat te wachten in de vestibule van een herenhuis. Maar de auteur heeft in dit vrouwtje de liefhebbende moeder getekend, die haar verloren kind zoekt en thuis brengt.

Hanna, de vondeling, wordt verstoten om haar onbekende afkomst, wordt er om nageroepen, maar ontwikkelt zich door alle miskenning heen tot een vrouw, die tot respect dwingt door haar goedheid en trouw.

Potgieter voelt al het leed van de pennelikker, die heel z'n leven op de kruk de belangen van zijn superieuren heeft behartigd om dan, oud en stijf geworden, af te wachten waarmee men hem zal afschepen.

‘Hoe weinig leden van de Tweede Kamer huldigen de billijkheid van het beginsel, dat dertig jaren trouwe dienst aanspraak maken op een onbezorgde oude dag’.

En als de oude Loman, die in een halve eeuw niet meer gezien heeft van de natuur dan de slatuintjes en de Amstelveense weg, ziek wordt en half genezen terug komt op het kantoor, krijgt hij ontslag en - behoudt hij zijn loon. De oude stakkerd wil zijn heer bedanken, maar deze trekt zijn handen terug. Hij is toch aan zijn positie verplicht tot op het laatste moment de afstand te bewaren.

Potgieter meent, dat de vernieuwing van het leven in humaner beschouwing van de mens, komen moet uit de middenstand, met name uit de intellectuële, industriële en handelskringen.

In Beets' jeugdwerk hoort hij de goedkope spot met de burgerij. Hij wil deze zien op hoger plan. Hij uit zijn ergernis over de fabrieksarbeid, zoals deze in zijn dagen georganiseerd was en hij pleit voor goed en verplicht onderwijs aan het werkmanskind in zijn gedicht: ‘Aan Twenthe’.

Potgieter staat, zoals Prof. De Vooys het uitdrukt in zijn rede over de sociale roman en de sociale novelle, in hei midden van de negentiende eeuw, op het standpunt der opkomende liberale bourgeoisie. Maar is dan toch één der eersten geweest, die de noodzakelijkheid der overbrugging van de twee ver van elkaar staande sociale groepen heeft gezien, al heeft hij daarbij misscheen te veel verwacht van een literatuur, die ‘afdalen moest tot beneden de middenstand en zich verdiepen in de ellende van het volk.’

Ook hier zocht hij in de droom de bevrediging voor zijn gemoedsleven.

We eren in hem de man, die zich neerboog in oprechte bewogenheid tot het zwakke, het veronachtzaamde, het vergetene, als mens tot de mens, om dit op te voeren tot de hoogte van een leven, waarin de mensenwaarde naar Christelijk beginsel wordt beleden.

A.L. VAN HULZEN