Neerlandia. Jaargang 40

[p. 31]

Negapatnam (Uit W. Schouten. Oost-Indische Voyage. Amst. 1676)

Voetspoor der vaderen

Nederlandsche invloed in het buitenland in het verleden
XXXIV.

Matsjlipatnam, de meer Noordelijk ge legen belangrijke nederzetting der Compagnie, heeft niet minder roerige tijden doorleefd dan Paliakata. Het is de residentie geweest van het ‘Opperhoofd om de Noord’, onder wiens toezicht ook de volgende kantoren gesteld waren: Nagelwanza, dat maar kort bestaan heeft, Golconda, Palicol, Daatzerom en Bimlipatnam, de meest Noordelijk gelegen Coromandelsche factorij. De Golconda'sche, Musulmansohe vorsten en ambtenaren waren over het algemeen hooghartiger en lastiger dan de Hindoes in Karnataka. Met hen heeft de Compagnie eigenlijk van het begin af aan moeten kibbelen over uitlegging van de gesloten verdragen, terwijl de Aziatische gouverneurs of stedehouders meesters waren in het bedenken van middelen om haar geld af te persen. De ‘opperhoofden’ stonden daartegenover in den beginne vrijwel machteloos. Op den duur wist evenwel de Compagnie, door versterking van hare machtsmiddelen en door van tijd tot tijd krachtig op te treden, hen wel tot rede te brengen. Havart heeft in zijn boek verschillende ‘firmans’ van de sultans woordelijk vertaald opgenomen. Ik wil er hier één van aanhalen, n.l. van het jaar 1639, nadat er weder moeilijkheden waren geweest. Aardig blijkt daaruit wat een hoogen dunk die heeren van zich zelf hadden; maar ook dat het dien vorsten en hoogwaardigheidsbekleeders niet aan geletterdheid ontbrak en dat zij over vaardige penvoerders beschikten.

‘Daar is een bevelschrift van de wereld te gehoorzamen en verheven als de Zon, van het hoog aanzienlijke Hof, overvloedig in heerschappije op cue Regenten en officiers en bedienaars van de quartieren, omtrent de woning van veyligheyd de Stad Hyderabad en den oord van Wildenda, tot aan de volkrijke zeeplaats van Matzulipatnam toe, in dezer voege met een luijster uitgegaen,

[p. 32]

namelijk dat: Alzo het puijk van de Hollandsche natie, volgens het beleijd van een vèrziend, oordeel, zich in de schaduwe en beschutting van het dagelijks vermeerderende hof begeven hebbende, in de Zeekoopplaats Matzulipatnam is komen wonen, zo hebben wij uijt een Koninklijke gonste en beleeftheyd have verzoeken en begeerten met de eere van inwilliging te zamen gevoegd en bij dit bevelschrift geboden.

Dat zij Hollanders in de bovengenoemde quartieren allerley zoort van koopmanschap en goederen mogen kopen en verkopen, naar of in die Zeeplaats aanbrengen en wederom van die Zeeplaats naar andere plaatsen, om te verkopen, vervoeren, hebbende zij (Regenten) haar hierin de behulpzaamheyd te betonen, zonder haar ter zake van ‘Pullery’ (d.i. een geschrift wegens de gerechtigheyd, die aan den Heer voor het wegden van draagbeesten betaald werd), weegs- en plaatsgerechtigheyd, ‘Moetawizaal’ (d.i. een recht van iedere overdracht van goed) en sommige andere afvorderingen moeylijk te vallen; zich daartegen te stellen of yet te eysschen en te vorderen; noch in geene manieren yet te begeeren ofte verwagten, aangezien alle have goederen en koopmanschappen, zoowel die zij kopen als verkopen, aan haar (Hollanders) vrij verklaard zijn; dierhalve moeten zij (Regenten) zich naar luyd van dit werelds onderdanige bevelschrift gedragen en zich van het zondigen daartegen wagten en houden dit voor een hoognoodige zaak van sterken aandrang. Geschreven in de grote eerwaardige mane ‘Sjaban Anno Mohammed 1049. Anno Christi 1639’.

Werd door den gouverneur van den Sultan vaak onredelijk tegen de Compagnie opgetreden, toegegeven moet worden, dat zij zelve ook soms allesbehalve schuldeloos was. Meermalen heeft zij Portugeesche of Engelsche schepen bedreigd of vernield, die in de havens of op de reeden van Golconda, dus onder de bescherming van dat rijk lagen. De sultan had dan volkomen gelijk, dat hij zulke inbreuken op zijn recht niet over zijn kant wilde laten gaan en een vijandelijke houding aannam.

Matsjlipatnam is minder dan Paliakata door den vijand bedreigd geworden. Maar toch is het in 1673 maanden lang door de Franschen bezet geweest. Ook heeft het veel rampspoeden van anderen aard moeten doormaken: in 1666 een geweldige brand; in 1679 een overstrooming, die een groot deel van de stad en ook de loge vernield heeft; in 1687 een hongersnood als gevolg van den oorlog van Golconda tegen Hindoestan, die met de inlijving van eerstgenoemd rijk bij Hindoestan gevolgd is. Bij al die rampen zijn tallooze menschenlevens verloren gegaan; ook aan vele compagniesdienaren hebben zij het leven gekost.

Eigenaardig is, dat onder die rampen Havart ook rekent de, op het einde der 17de eeuw, door de Bewindhebbers ingevoerde bezuinigingen, misschien nipt ten onrechte, en heeft ook daar, als in zooveel gevallen, de zuinigheid de wijsheid bedrogen.

Matsjlipatnam heeft een tijdlang uitmuntende opperhoofden gehad; een tweetal moge ik hier met enkele woorden herdenken. Zoo Willem Carel Hartsinck, die zich ook als officier bij het beleg van Jaffnapatnam op Ceilon zeer heeft onderscheiden. Hij was een hoogst bekwaam man, volkomen met de landstaal en de zeden en gebruiken van het volk bekend en die daardoor uitstekend met den Sultan en zijn vertegenwoordigers over weg kon. Verder Laurens Pit de Jongere, als krijgsman en als bestuurder eveneens een man van beteekenis. Hij heeft zich o.a. onderscheiden door met zijn scheepsmacht een Fransch eskader te verslaan, dat nog wel stond onder het bevel van den beroemden Du Quesne, bekend uit zijn strijd tegen De Ruijter.

In 1685 is hij gouverneur-directeur van Coromandel geworden en in verband daarmede naar Paliakata verplaatst. Hij stond bekend om zijn tact en zijn humaniteit. Pit is ook bekend door een groote ambassade naar Golconda, waarvan hij zelf aan het hoofd heeft gestaan. Hij is daarheen gereisd voor het oplossen van moeilijkheden, gerezen over de pacht van het dorp Palicol, ten Noorden van Matsjlipatnam gelegen, en dat geheel onder het beheer van de Compagnie

[p. 33]

stond; verder gold die reis een quaestie neet een Aziatisch koopman, op wiep de Compagnie een zeer groote vordering had, maar waaraan die koopman niet kon voldoen tengevolge van knevelarijen door een van des Sultans ministers.

Havant heeft van dien tocht een aardige, uitvoerige beschrijving gegeven, toegelicht door een fraaie teekening van den grooten stoet, bestaande uit honderden ruiters en voetgangers; en waarin zich ook olifanten en kameelera bevonden. Tot mijn spijt heb ik in mijn artikel

Oude Hollandsche kerk te Zjinsoera.

geen reproductie van die teekening kunnen opnemen.

Pit is met dat gezantschap niet gelukkig geweest; na maandenlang oponthoud is hij terug gekeerd zonder zijn doel te hebben bereikt. Hij was er echter de man niet naar het daar bij te laten zitten. Kort na zijn thuiskomst heeft hij spoedig door geweld gedaan weten te krijgen, waartoe de Sultan niet goedschiks te bewegen was. Hij bezat ook, evenals ik eens in een korte karakterschets van den maarschalk Hindenburg door Ir. Mussert las, dat mengsel van hardheid en zachtheid, dat den man van karakter van den bruut en van den zwakkeling onderscheidt. De Compagnie was in hare goede dagen zoo gelukkig velen van dat slag onder hare dienaren te tellen.

Mijn artikel zou te lang worden wanneer ik ook de overige loges, die de Compagnie in Coromandel gehad heeft, ging bespreken. Negapatnam, dat in 1658, na afloop van de expeditie van Van Goens tegen Ceilon, door de Portugeezen bij verdrag werd overgegeven, Porto Novo, Tegenapatnam, Sadrangapatnam (of Sadraspatnam) in het Zuiden; Palicol, Daatzerom en Bimlipatnam in het Noorden. Van Golconda in het binnenland heb ik reeds het een en ander vermeld.

Van Benggala in het Noorden en Madoera in het Zuidelijkste gedeelte van de Oostkust, beide niet behoorende tot Coromandel, dient echter nog het een en ander te worden medegedeeld, vooral omdat Benggala een van onze belangrijkste vestigingen geweest is.

Met Benggala heeft Sebalt de Weert, die later op Ceilon vermoord is, al in 1603 betrekkingen voor de Compagnie aangeknoopt. De uitvoerproducten waren in hoofdzaak opium, salpeter, gomhars, zijde en prachtige weefwerken. Tot de vestiging van een kantoor, en wel te Hoegli aan de Ganges, ongeveer 40 km.

[p. 34]

stroomopwaarts van het tegenwoordige Calcutta, is het eerst in 1632 gekomen. Men heeft toen gebruik gemaakt van het gunstige oogenbilk, dat de Benggaleezen de Portugeesche ‘bandieten’ met groot verlies uit Hoegli hadden verdreven. Men hechtte aan dat kantoor waarde vooral met het oog op de mooie verbinding langs de rivier met het binnenland, de zich daar bevindende talrijke steden en met de Compagniesloge te Agra. (Zie de kaart op blz. 182 van het Decembernummer 1935). Die loge was wel gesteld onder het beheer van Soerate aan de Westkust, maar langs de Ganges veel gemakkelijker en althans veel veiliger te bereiken dan over land van Soerate uit, waarop ik hierna zal terug komen. De vestiging te Hoegli viel in den beginne alles behalve mede. De tegenwerking zoowel van de zijde der bevolking, als van den gouverneur des Sultans was een tijd lang zoo groot, dat de directeur van Coromandel, Carel Reynierse, ernstig geadviseerd heeft het kantoor op te heffen en te Pipeli, aan de zee te gaan zitten. De gouverneur-generaal Van Diemen zag evenwel in den Gangeshandel een groot belang en heeft doorgezet. Machtsvertoon, geduld en beleid hebben toen ook hier tot een bevredigenden toestand geleid. Het kantoor is eerst ondergeschikt geweest aan den gouverneur van Coromandel; later is het rechtstreeks onder de Regeering te Batavia gesteld.

De vestiging beperkte zich niet tot Hoegli, later vervangen door die in het nabij gelegen Zjinsoera, maar ook honger de rivier op, te Razjimahal, te Patna, te Zjapara, te Kazima Basar, een voorstad van Moersjedabad, te Dakka, aan de uitwatering van de Brahmapoetra, werden met toestemming van den Keizer, compagnieshuizen gebouwd. Overal waar wij zaten, had ook de Engelsche Compagnie een loge; op enkele plaatsen zaten ook de Franschen.

Behalve een groot aantal grafsteenen en graftomben - waaronder zelfs zeer monumentale - waarop wij later zullen terugkomen, herinneren nog verschillende bouwwerken, aan die vestigingen. Maurits Wagenvoort heeft zijn reeds meer genoemd artikel, waarin de geschiedenis onzer vestiging in Benggala levendig wordt beschreven, met eenige fraaie foto's van nog bestaande gebouwen der Compagnie verlucht. Zoo treft men daarin aan afbeeldingen van de vroegere opiumfactory te Patna, die hoewel vergroot, thans nog als zoodanig in gebruik is; van het Hollandsche kerkje te Zjinsoera, eveneens nog in gebruik bij de Engelsche High Church; van een Hollandsch woonhuis aldaar, nog bekend als ‘The Dutch villa’.

Langen tijd is de vestiging in Benggala vooral financieel voor de Compagnie van belang geweest. Wel ondervond men nog af en toe moeilijkheden van de knevelarijen der onderkoningen en stedehouders en later ook van de herhaalde opstanden en burgeroorlogen in het groote Hindoestansche rijk, die vooral in Benggala werden uitgevochten, maar ondhr de leiding van flinke directeuren gingen de zaken over het geheel niet kwaad en wist de Compagnie ook goed haar gezag te handhaven. De tweede helft der 18de eeuw bracht hierin, evenals elders, verandering.

De Engelsche Oost-Indische Compagnie, die in den beginne minder in de melk te brokken had dan de Nederlandsche, nam in de 18de eeuw in beteekenis toe, terwijl onze Compagnie, al was het nog niet in het oog vallend, verzwakte. Kort na den dood van den grooten keizer Aurengzebe trad in het rijk een toestand van anarchie in. De Mahratta's, de Perzen, de Afghanen uit het Westen, de krijgshaftige volken uit de bergen in het Noorden deden invallen en drongen ver over de grenzen door. De vroegere onderkoningen en stedehouders gedroegen zich als onafhankelijke vorsten; de verwarring, die tientallen van jaren duurde, nam hand over hand toe. Van dien chaos wist de plaatselijke leider van de Engelsche Compagnie, de geniale en energieke Robert Clive, handig en door alle mogelijke middelen, ook omkooperij, intriges, geweld, gebruik te maken om de Engelsche macht sterk uit te breiden en hoe langer hoe meer over de Indische onderkoningen den baas te spelen.

F. DEKKER.

(Wordt vervolgd.)