Neerlandia. Jaargang 40

[p. 5]

Voetspoor der Vaderen

Nederlandsche invloed in het buitenland in het verleden.
XXXIII.

De Compagnie begon, met behulp van de op de Oostkust van Voor-Indië gevestigde kantoren, daar een geregelden handel. Zij ondervond daarbij veel tegenwerking van de Portugeezen, die er ook grooten invloed hadden en te S. Thomé, dicht bij het tegenwoordige Madras, een sterk fort bezaten. Ten einde eenheid in het bestuur te krijgen en de ter kuste geplaatste ambtenaren beter te kunnen controleeren, werden in 1610 al die kantoren onder het toezicht gesteld van een ‘hooft ende continueel president van alle cantoren en plaatse van de Custe’; daarmede was het gouvernement van Coromandel ingesteld. De eerste gouverneur was Jan van Wesick, een paar jaren later opgevolgd door Wemmer van Berchem.

De vestiging aan de kust van Coromandel gedurende de eerste jaren is uitvoerig beschreven in het academisch proefschrift van Dr. H. Terpstra ‘De vestiging van de Nederlanders aan de kust van Coromandel’ 1911, waarin tevens is opgenomen een rijke literatuuropgave, en ook in het werk van den vice-admiraal Mac Leod ‘De Oost-Indische Compagnie als zeemogendheid in Azië’.

Voor het tegengaan van de vijandelijkheden

Cornelis Speelman

der Portugeezen werd in 1612, met toestemming van den Naik van Karnataka, te Paliakata een fort gesticht ‘Geldria’, terwijl daar ook geregeld een stationschip op de reede gehouden werd. Dit werd een tegenhanger van S. Thomé. Het was een zeer wijze maatregel; dit bleek vooral spoedig daarna uit de waardeering van de vestiging door de bevolking, die den Portugeezen niet goed gezind, maar bang voor hen was, en nu een gevoel van veiligheid kreeg. Voor de Portugeezen is daarmede hun ondergang op de Oostkust ingeluid. S. Thomé is door Paliakata overvleugeld. Na een wisselvallige geschiedenis en na herhaaldelijk in andere handen te zijn overgegaan, is het tenslotte door den Sultan van Golconda met den grond gelijk gemaakt.

In Havarts ‘Op en ondergangh van Coromandel’ treft men een plattegrond van het fort ‘Geldria’ en ook van de later om de stad Paliakata aangelegde vestingwerken aan. De uitbreiding van de oorspronkelijke vestingwerken heeft plaats gehad niet alleen tot betere bescherming van de Compagnies dienaren, maar ook van de inlandsche schilders, wevers en verdere werkers, die

[p. 6]

aan de Compagnie leverden, zoowel tegen aanvallen van de Portugeezen als met het oog op aanvallen van inheemschen, waarmede de stad, tengevolge van den burgeroorlog in Karnataka en den lateren strijd van dat rijk tegen Golconda herhaaldelijk bedreigd is geworden.

De overige loges of factorijen der Compagnie op de kust zijn niet versterkt geweest, met uitzondering van Negapatnam, dat later door Van Reede tot Drakestein tot een sterke vesting is gemaakt.

Een loge bestond in den regel uit een steenen ringmuur, waarin een of meer toegangspoorten. Daar binnen bevonden zich de woning van het opperhoofd, die gewoonlijk den rang van kapitein had, de verblijven voor de kooplieden, commiezen en assistenten tot het kantoor behoorende, die voor de meestal zwakke militaire bezetting, in hoofdzaak bestemd voor politiediensten en tegen aanslagen van kwaadwilligen; ruime pakhuizen voor het opslaan van goederen en lokaliteiten voor het in- en uitpakken, wegen en ter verzending gereed maken daarvan; open plaatsen of pleinen tusschen de gebouwen en in den regel ook een flinke tuin voor het opperhoofd; soms ook een begraafplaats; de laatste was zeer noodig, want de sterfte was groot. De tuin en de begraafplaats waren vaak

Compagniesloge te Agra. (Naar een teekening in het Algemeen Rijksarchief).

gelegen buiten de omheining van de factorij of loge.

In Dr. Aalbers' belangwekkende studie over Rijcklof van Goens komen aardige teekeningen van factorijen voor. De onderstaande prent, voorstellende de loge te Agra (in het rijk van Hindoestan, een eind bezuiden Delhi, aan de rivier de Dzjoema, een zijrivier van de Ganges) geeft een goed beeld van de inrichting. Het meergenoemde boek van Havart geeft platte gronden van bijna alle loges, die de Compagnie in Coromandel bezeten heeft. Hier is opgenomen die van de loge te Golconda, een der weinige, die evenals de loge te Agra in het binnenland lag; de meeste lagen aan zee. De loge te Golconda was van belang met het oog op den diamanthandel; later ook omdat men gaarne een resident had in de nabijheid van de woonplaats van den Sultan.

De taak van het opperhoofd was veelzijdig en moeilijk. Hij had in de eerste plaats toe te zien, dat tegenover de Compagnie geen onrechtmatige handelingen werden gepleegd, en wanneer deze voorkwamen, daartegen beklag in te dienen. Dit vereischte veel beleid, waarbij nog kwam, dat de ambtenaren, wegens onvoldoende bekendheid met de taal, zich bij onderhandelingen vaak van tolken moesten bedienen, die lang niet altijd betrouwbaar waren. Verder was het opperhoofd belast met het verkoopen van de aangevoerde waren en het inkoopen van de voortbrengselen van het land, en daarbij zooveel mogelijk de geldelijke belangen van de Compagnie te behartigen. Werd de loge bedreigd dan moest hij optreden als militaire commandant, soms als leider van een belangrijke expeditie, aan het hoofd van door de Compagnie gezonden hulptroepen; zelfs wel als eskader-commandant.

Er is altijd veel geklaagd over geknoei: ‘particulariteyten en vuyligheden’ door de dienaren der Compagnie. In hoofdzaak bestonden die daarin dat dezen, tegen het strenge verbod in, eigen handel dreven en daarmede groote winsten behaalden, die voor de Compagnie verloren gingen, en in het aannemen van fooien of geschenken voor van hunne zijde be-

[p. 7]

toonde welwillendheid. Hoewel dit inderdaad een groot euvel is geweest, heeft de Compagnie zelf daaraan toch veel schuld gehad. Zij betaalde zelfs hare hooge ambtenaren, die een geweldige verantwoordelijkheid droegen, zoo schriel, dat zij eigenlijk niet van hun salaris met bijkomende toelagen overeenkomstig hunnen rang konden leven.

Bovendien waren die menschen geplaatst in een land, waar niets te bereiken viel, wanneer men niet begon met

Plattegrond der Compagniesloge te Golconda. (Ontleend aan Havarts ‘Op en ondergangh van Coromandel’).

het aanbieden van geschenken aan den vorst of zijne ambtenaren, waarbij men dan nog soms openlijk ten antwoord kreeg, dat de ‘schenkage’ te klein was. Het personeel der Compagnie bestond verder voor een gedeelte uit avonturiers, die wel kerels van durf waren, maar nu juist niet tot de braafsten behoorden. Niettegenstaande zeer krachtige pogingen is het den Bewindhebbers nooit gelukt dit kwaad geheel den kop in te drukken.

De Compagnie heeft echter onder hare dienaren ook tal van mannen gehad, die niet alleen uitmuntten door flinkheid en bekwaamheid, maar die ook door het hooge zedelijke peil, waarop zij stonden, zelfs de bewondering van de, in mentaliteit zoo zeer van hen afwijkende, Aziaten opwekten. Een van die mannen is geweest de gouverneur en directeur van Coromandel Arent Gardenijs, die door zijn wijs en krachtig beleid grooten invloed op de elkaar vijandige partijen in Karnataka bezat. Herhaaldelijk heeft hij, in het belang der Compagnie, een openlijken burgeroorlog weten te voorkomen. Door zijn toedoen verkreeg de Compagnie ook vergunning tot het oprichten van een loge met het recht tot vrijen handel te Teganapatnam. Zooals meer gebeurt heeft hij van zijn meesters, die hij zoo trouw gediend heeft, niet altijd de behandeling ondervonden, waarop hij aanspraak mocht maken. Hij ligt begraven op het kerkhof te Paliakata, waar zijn grafsteen nog aanwezig is.

Een ander was de opperkoopman van Henssen, die als commandant van Paliakata, de stad met goeden uitslag verdedigd heeft, toen Karnataka door de troepen van Golconda werd overstroomd en ook Paliakata werd aangevallen. Een gewezen makelaar der Compagnie Si Rangga, een schatrijk, eerzuchtig Malabaarsch koopman, heeft daarbij een allergemeenste rol gespeeld. De vice-admiraal Mac Leod vertelt in ‘De Oost-Indische Compagnie als zeemogendheid’ van Van Henssen onder meer, dat bij een gesprek tusschen den veldheer van Golconda, Moestapha, en Si Rangga, eerstgenoemde zijn verwondering te kennen gaf, dat de Hollanders

[p. 8]

niet de zijde van Golconda hadden gekozen, want dat dat toch in hun belang was geweest; en dat zelfs een schurk als Si Rangga toen geantwoord had, dat zij te eerlijk waren om Paliakata, dat zij van den Naik van Karnataka in gebruik hadden gekregen, aan den vijand te geven; dat men van hen kon leeren wat deugd (blijkbaar in de beteekenis van karakter) was. Ook na de verovering van het geheele rijk van Karnataka door den Sultan van Golconda toonde van Herassen zijn diplomatiek beleid door van zijn vroegeren vijand, die nu meester in het land was geworden, zelfs nieuwe handelsvoordeelen voor de Compagnie te verkrijgen. Tot de gouverneurs van Coromandel heeft ook behoord de later zoo beroemd geworden Cornelis Speelman. De Oost-Indische Compagnie heeft in haar goeden tijd ook daar prachtkerels aan het werk gehad!

De bloei van Paliakata heeft geen stand gehouden; de handel heeft zich langzamerhand naar elders verplaatst; en, wijl het wegens gebrek aan goed drinkwater niet tegen een langdurige belegering bestand was, is het door toedoen van Van Reede tot Drakestein later als residentieplaats van den gouverneur vervangen door Negapatnam.

De Portugeezen bleven daar niet de eenige vijanden of concurrenten. Weldra verschenen er ook andere kapers op de kust: Engelschen, Denen, Franschen. Met de eersten heeft men zoolang mogelijk getracht - althans voor het uiterlijk - vrede en vriendschap te onderhouden, omdat men in Europa geen vredebreuk aandurfde; de Franschen waren den eersten tijd niet gevaarlijk; voor de Denen heeft men zich nooit ongerust gemaakt. Hoewel het den Engelschen, vooral in de eerste jaren, niet om grondgebied, maar alleen om handelsbelangen te doen is geweest, hebben zij toch al spoedig het voorbeeld der Portugeezen en der Hollanders gevolgd, en waar noodig, gezorgd voor versterkte posities. Kort na de verovering van S. Thomé door de Hollanders hebben zij de nabijgelegen stad Madraspatnam tot een sterke vesting gemaakt; veel krachtiger dan Paliakata.

Volgens Havart - als predikant in dienst van de Compagnie ter plaatse - was de Engelsche Compagnie in het algemeen minder bang dan de Nederlandsche om geld uit te geven, dat niet dadelijk rente opbracht. Ook met het uitdeelen van geschenken was zij royaler, tot groote ergernis van de Nederlandsche ‘opperhoofden’, die zich daardoor menige kans zagen ontgaan.

Onder de brave Nederlanders van die dagen zijn er ook hier velen geweest, die, wanneer zij het met de Compagnie niet konden vinden, zich tot hare buitenlandsche mededingers wendden, evenals ik in vorige artikelen over Brandenburg, Zweden en Denemarken daarvan reeds voorbeelden heb besproken. Bakhuizen van den Brink heeft in een studie over Isäac Lemaire (Studiën en Schetsen, 4de Deel) uitvoerige mededeelingen gedaan over de onderhandelingen, welke deze te Parijs heeft gevoerd om te komen tot een Fransche Oost Indische Compagnie; en hoe Lemaire daar een heel gezelschap Nederlanders aantrof, die daar voor een overeenkomstig doel aanwezig waren; onder meer een van de De Moucherons en zijn beroemde trawant Joris van Spilbergen, de eerste Nederlander die later te Ceilon voet aan wal zette, en die in 1614-'16 zijn merkwaardige reis voor de Compagnie door Straat Magellaans maakte, door Mac Leod uitvoerig beschreven; ook de beruchte Algerijnsche zeeroover Simon de Danser was daar van de partij. Maurits Wagenvoort noemt in zijn verhaal over de Hollanders in Noordelijk Indië (Elsevier's Maandschrift 19....) ook verschillende Hollandsche namen onder de eerste Engelsche pioniers in Indië en elders: Pieter Florisz. opende voor de ‘East Indian Company’ den handel op de kust van Coromandel; Lucas Antheuniszoon en Jan Joosten werkten voor haar in Siam; Jacob de Hollander in Agra; en zoo waren er meer.

F. DEKKER.

(Wordt vervolgd.)

Van den Kalender Groot-Nederland 1936 zijn nog een zeer beperkt aantal exemplaren verkrijgbaar. Wie hem nog niet heeft, bestelle hem nog heden.