Neerlandia. Jaargang 37

[p. 115]

Voetspoor der vaderen

Nederlandsche invloed in het buitenland in het verleden.
VII.

Was in het voorgaande slechts sprake van z.g. ‘kleine kunst’: altaren, beelden, sacramentshuizen enz., in het midden der 16de eeuw is, onder leiding van een Nederlandschen bouwmeester, in het nabij gelegen Westfaalsche gebied een belangrijk werk van ‘groote kunst’ gemaakt, n.l. het Slot Horst aan den straatweg Essen - Altenessen - Carnops - Horst, thans midden in het mijngebied gelegen. Die bouwmeester is geweest Arnt Johannessen, stadstimmerman van Arnhem, ook de schepper van het bekende, thans gerestaureerde ‘Duivelshuis’ te Arnhem. Aangezien zijn helpers, Laurens van Brachum en van de Vernukkens Hendrik en Willem, vader en zoon, uit Calcar afkomstig waren, wordt het slot ook wel gerekend te behooren tot de werken der ‘Calcarsche school’.

Helaas is van dit eertijds zoo rijke en fraaie kasteel nog slechts ongeveer een vierde gedeelte overgebleven; de rest is reeds in 1850 en '51 afgebroken, omdat het kasteel, volgens de bouwautoriteiten, dreigde in te storten. Ook het nog bestaande gedeelte verkeert uitwendig in zeer verwaarloosden toestand; van het eertijds zoo schoone beeldhouwwerk ter versiering is het meeste door den tand des tijds vernield. Inwendig zijn nog enkele zeer mooie beeldhouwwerken gespaard gebleven, onder andere een schouw van de hand van Willem Vernukken.

Gelukkig hebben de eigenaars een groot aantal bewaard gebleven stukken beeldhouwwerk opgeborgen in een tegen het kasteel aangebouwde houten schuur, die een waar museum vormt op het gebied van renaissancekunst. Drie fraaie schouwen zijn weggevoerd en thans opgesteld op het kasteel Hugenpoot nabij Düsseldorf.

De geheele, zeer belangwekkende geschiedenis van het kasteel is uitvoerig beschreven door Richard Klapheck, in zijn prachtwerk: ‘Die Meister von Schloss Horst im Broiche’.

Naast een groot aantal foto's van de behouden stukken, bevat het ook teekeningen omtrent het vermoedelijk oorspronkelijk uiterlijk van het gebouw en omtrent de plannen tot restauratie, die in vroeger tijd hebben bestaan. De bouw begon in 1558 en de bemoeiingen van Arnt Johannessen hebben geduurd tot 1567; de verdere afwerking is geschied onder leiding van den Franschen beeldhouwer Joist de la Court, een leerling van den beroemden Jean Goujon. Dientengevolge draagt ook het beeldhouwwerk uit de eerste jaren een ander karakter dan dat van de latere.

Arnt Johannessen was een leerling van de ‘Utrechtsche school’ van Colyn de Nole en het ornamentieke werk uit de eerste jaren van den bouw draagt daarvan den stempel. Colyn is ook bekend als de schepper van verschillende nog aanwezige grafmonumenten, o.a. het epitaaf voor Joost Sasbout in de St. Eusebiuskerk te Arnhem en het praalgraf voor Reinout van Brederode en zijn gemalin in de Protestantsche kerk te Vianen. Tot de school van Colyn wordt ook gerekend Meester Vrederick, die het interieur van de beroemde schepenkamer in het Raadhuis te Kampen heeft tot stand gebracht.

Willem Vernukken is, zooals vroeger medegedeeld, later zelfstandig als architect opgetreden, en is daarbij de klassicistische richting van Cornelis Floris gaan volgen.

De bouw van het slot Horst is van belang geweest, niet alleen als de schepping van een groot kunstwerk op zich zelf, maar ook omdat hij de aanleiding is geweest tot het bouwen door de helpers en leerlingen van Arnt Johannessen, van eenige andere kasteelen in Westfalen, alle van een min of meer Nederlandsch type, afwijkend van de overige kasteelen. Van die kasteelen is er alleen nog veel van het oorspronkelijke bewaard gebleven aan het Huis Assen bij Lippberg in den Kreis Beckum; de overige zijn nagenoeg verdwenen of geheel verbouwd.

Ook Arnt Johannessen zelf verbouwde nog het kasteel Frens in den Kreis Bergheim, weder in den stijl van Colyn en van Hans Vredeman de Vries.

Is dit Noordelijk Duitsche Rijngebied en het Zuidelijk deel van Westfalen dus eenigermate een centrum geweest voor de bouwkunst onder Nederlandschen invloed, hetzelfde kan gezegd worden van het Noord-Oostelijk daaraan grenzende Westfaalsche gebied, vooral Hameln en Münster, en van het Wesergebied.

Wij zullen dit voorloopig laten rusten; in een volgend artikel komen wij daarop terug.

Een enkele kolonie van het jaar 1621 verdient nog een afzonderlijke bespreking, n.l. die van Friedrichstadt aan de Eider, de nederzetting van uitgeweken Nederlandsche

Voorgevel van het Slot Horst (Rich. Klapheck: Die Meister von Schloss Horst im Broiche).

[p. 116]

Remonstranten, die daar inderdaad een Nederlandsche stad hebben gesticht.

Bij de staatkundig-kerkelijke troebelen in de Republiek der Gëunieerde Provinciën, die aanleiding hebben gegeven tot de terechtstelling van Oldenbarneveld en de vervolging van zoovele, tot de partij der Remonstranten behoorende predikanten, ambtenaren en regenten, heeft tot de verbannenen ook behoord Johan de Haen, pensionaris van Haarlem. Hij heeft een toevluchtsoord gevonden op het gebied van den zeer verdraagzamen hertog Frederik III van Sleeswijk-Holstein, die hem spoedig daarna benoemd heeft tot raadsheer, en hem het kasteel Tönningen tot woonplaats gaf. Deze begaafde en ondernemende, maar wel wat fantastische vorst had het plan opgevat in zijn rijk een handelsstad te stichten aan de Noordzee. Dit is volstrekt geen op zichzelf staand geval; de Duitsche vorsten en ook de Zweedsche koningen hebben in hunne landen tal van steden gesticht; men denke bijv. aan Gothenburg in Zweden.

Het groote verschil van de bovenbedoelde stichting met die in Sleeswijk is echter daarin gelegen, dat in de eerstgenoemde gevallen de stedenstichters een juist staatkundig en economisch inzicht bezaten, waardoor hunne werken geslaagd zijn, terwijl dit bij den Sleeswijkschen vorst ontbrak, waardoor zijn stichting: een havenstad zonder achterland van beteekenis, op een mislukking is uitgeloopen.

Frederik wilde zijn stad bouwen voornamelijk voor

Schouw afkomstig uit het slot Horst. (Rich. Klapheck: Die Meister von Schloss Horst im Broiche).

den handel op Spanje, waarbij hij, naar zijne meening, dan zeer in het voordeel zou zijn boven de Republiek, die met Spanje in oorlog was, en hij minder dan deze, van de onder den Spaanschen koning staande Duinkerker kapers te lijden zou hebben. Als plaats voor die stad had hij uitgekozen een terrein, gelegen tusschen de Eider en een zijtak van dat riviertje, de Treene, op korten afstand van de zee. Voor het volvoeren van die plannen ontbrak het hem echter aan kapitaal, kooplieden, schepen en scheepskapiteins. Door De Haen bekend gemaakt met de toestanden in de Nederlanden, waar de, in zoo groote moeilijkheden verkeerende Remonstranten onder hunne leden een groot aantal vermogende kooplieden met uitgebreide handelsrelaties telden, knoopte hij met de leiders der uitgewekenen onderhandelingen aan, om hen er toe te bewegen, aandrang op hun geloofsgenooten uit te oefenen, zich op voordeelige voorwaarden in zijn land te vestigen. Voorloopig was het succes van die onderhandelingen gering. Maar de zaak kwam in een beter spoor toen een aanzienlijk Amsterdamsch koopman, Willem van den Hoven, ook wel Van Wedde genoemd, een neef van Hugo de Groot, zich daarmede ging bemoeien. Over de voorwaarden werd men het toen eens; Van den Hoven liet op eigen kosten Hollandsche werklieden naar Sleeswijk overkomen, en in September 1621 was men zoo ver, dat de eerste steen kon worden gelegd.

Hoewel de toevloeiing van uitwijkelingen nog niet heel groot was, ontstond er toch langzamerhand een stadje, naar den landsheer genoemd, dat geheel in den Hollandschen bouwtrant werd aangelegd, omringd en doorsneden door grachten, waartoe men gebruik maakte van kanalen, die tusschen Eider en Treene gegraven werden. De Treene werd afgedamd en door sluizen met de zee in gemeenschap gebracht.

Aan Van Wedde, den leider der kolonie, die bij den hertog in hoog aanzien stond; schonk deze verschillende monopoliën: voor steenbakkerijen, kalkovens en een zoutkeet, aan de oprichting waarvan Van Wedde zich met veel ijver en geestkracht wijdde. Ook liet hij voor de stad een wetboek samenstellen en verordeningen opmaken, betreffende het bestuur, geheel volgens het model van die der Hollandsche steden.

Hij had het bij dat alles verre van gemakkelijk; de omwonende bevolking, die zich door de Hollandsche ‘indringers’ in hare belangen benadeeld achtte, was hem n.l. weinig gunstig gezind, legde hem bij allerlei gelegenheden ernstige moeilijkheden in den weg en dreigde zelfs herhaaldelijk met brandstichting, zoodat de hertog meer dan eens strenge maatregelen, tot bescherming van hem en de kolonisten treffen moest. Ook van de kolonisten zelf ondervond hij lang niet altijd voldoende medewerking; vaak zelfs tegenwerking.

Ten einde aan die moeilijkheden een einde te maken, stelde de hertog een stadhouder aan, die namens den vorst, voortdurend ter plaatse het hertogelijk gezag zou uitoefenen. Zijne keuze viel op een Utrechtsch edelman, Adolf van de Waal, Heer van Moersbergen. Die keus was niet gelukkig en heeft den toestand niet beter gemaakt; Van de Waal was voor die betrekking niet de geschikte persoon, toonde weinig tact bij den omgang met de kooplieden, leden der vroedschap; tot voortdurende moeilijkheden en onaangenaamheden heeft dat aanleiding gegeven, en dat is zoo gebleven tot de stadhouder in 1635 zijn ontslag nam.

De inrichting van het stadsbestuur was, zooals gezegd, geheel volgens het model van de Hollandsche steden: een aristocratische republiek. De bevolking bestond echter niet alleen uit Nederlanders; ook vele Holsteiners en andere Duitschers vestigden zich in de stad,

[p. 117]

doch de aanzienlijke families waren alle Nederlandsche; zij vormden het patriciaat en de regeerende klasse.

Op het gebied van den handel heeft de hertog verstrekkende plannen gehad; niet alleen had hij het oog

Hollandsche huizen aan de markt te Friedrichstadt.

op den handel met Spanje; zelfs naar den Czaar van Rusland en den Sjah van Perzië heeft hij gezantschappen gezonden, om met die Oostersche potentaten handelsverdragen te sluiten; maar het succes is onbeteekenend geweest. Ook de handel met Spanje beantwoordde niet aan de hooggespannen verwachtingen. Na langdurige onderhandelingen kwam men in 1627 tot een handelstractaat; daarbij had de Spaansche regeering bedongen, dat te Friedrichstadt een rijkscommissaris namens haar verblijf zou houden, met zeer vèrstrekkende bevoegdheden. Deze gingen zelfs zoo ver, dat die commissaris te beslissen had wie tot verblijf in de stad zou worden toegelaten en wie niet. Natuurlijk gaf dat aanleiding tot hoogst onaangename verhoudingen zoo wel ten opzichte van het stadsbestuur als de landsoverheid. Het is dan ook uitgeloopen op een langdurigen strijd tegen dien commissaris, welke tenslotte tengevolge heeft gehad, dat de Spaansche regeering hem, als ongeschikt voor zijn taak, teruggeroepen heeft. Of hij een opvolger gekregen heeft, is mij onbekend. In alle geval is zijn vertrek voor de kolonisten een ware opluchting geweest, evenals dat van den stadhouder van Moersbergen.

Een groote opbloei van de kolonie is er echter niet op gevolgd. De handel bleef een kwijnend bestaan leiden; de Duinkerkers, zich aan geen nationaliteit storende, berokkenden groot nadeel, waar tegenover men weerloos stond; plunderende krijgslieden veroorzaakten - hoewel het land in den 30-jarigen oorlog neutraal is gebleven - af en toe veel last. Het is te begrijpen, dat verschillende Remonstrantsche families, toen de omstandigheden voor hen, tijdens het stadhouderschap van Frederik Hendrik, weder gunstiger waren geworden, er weinig voor gevoelden langer in Friedrichstadt te blijven, en naar het vaderland terugkeerden; en dat waren juist de flinkste en de meest vermogende. De overblijvenden waren over het geheel geen menschen om zaken flink aan te pakken. De onderneming is dan ook op een mislukking uitgeloopen; in plaats van zich tot een groote handelsstad, eene mededingster van Amsterdam en Hamburg, te ontwikkelen, is Friedrichstadt een onbeteekenend provinciestadje gebleven. Ook Willem van den Hoven, de stichter der kolonie, die gedurende vele jaren zijn groote werkkracht en zijn aanzienlijk vermogen ten dienste van de goede zaak had gebruikt, heeft doodarm en diep in de schuld, de stad moeten verlaten.

Hoewel het Hollandsche aandeel in de bevolking na al die tegenslagen hoe langer hoe kleiner geworden is, heeft toch het stadje nog twee eeuwen lang, naar het uiterlijk, het Hollandsch karakter bewaard. Een aanmerkelijke verandering is daarin eerst gekomen door de belegering in 1850, waarbij het voor het grootste gedeelte is verbrand; veel schilderachtige gevels in Hollandschen renaissance-stijl zijn daarbij verloren gegaan; bij den wederopbouw van de stad zijn zij meest door nuchtere, meer moderne gevels vervangen. Toch maken enkele stadsgedeelten ook nu nog een sterk Nederlandschen indruk. Het hiernaast voorgestelde stadsbeeld, ontleend aan het Gedenkboekje bij het 300-jarig bestaan der stad in 1921, is dat van een stille Hollandsche provinciestad, al is het waarschijnlijk niet meer het oorspronkelijke. Het mooiste gebouw, dat dagteekent uit de eerste jaren na de stichting, is de ‘Oude Munt’ (hoewel nooit munt in de stad geslagen is) ook wel ‘de Waag’ genoemd, dat een tijdlang heeft gediend voor de godsdienstige bijeenkomsten der mennonieten; een gebouwtje, dat door zijne verhoudingen en de schilderachtige uitvoering tot de fraaiste overblijfselen der Hollandsche renaissance in Noord-Duitschland behoort. Verder vindt men op het Remonstrantsche kerkhof nog enkele grafsteenen met Nederlandsche opschriften, terwijl in verschillende gevels nog oude gevelsteenen zijn aangebracht, jaartallen dragende van de eerste jaren van het bestaan der stad; doch daarmede is de lijst van oudheidkundige monumenten in het stadje ten einde.

Voorgevel van de Waag te Friedrichstadt.

Wat de bevolking zelf aangaat, heeft de stad haar Hollandsch karakter geheel verloren. Reeds een halve eeuw geleden is de laatste nakomeling van de oorspronkelijke Hollandsche bevolking overleden; zij is thans geheel Duitsch.

[p. 118]

Op één gebied is de stad bijzonder merkwaardig geweest, n.l. op dat der godsdienstige verdraagzaamheid. De oorspronkelijke bevolking, welke die onverdraagzaamheid aan den lijve heeft gevoeld, heeft dat ondervonden leed niet, zooals vaak geschiedt, op anderen gewroken. In het octrooi betreffende de stichting van de stad was vrije uitoefening van godsdienst bedongen, en men heeft zich daar trouw aan gehouden. Remonstranten, Doopsgezinden, Lutherschen, Katholieken, Kwakers en Joden hebben daar in vrijheid en verdraagzaamheid samen geleefd in een tijd, waarin elders nog niemand er aan dacht, dat zoo iets mogelijk was. Zoo is dat onbeduidende, door Frederik III en door Nederlandsche Remonstranten gestichte, stadje langen tijd geweest een monument op ethisch gebied.

F.DEKKER.