Neerlandia. Jaargang 37

[p. 49]

Vlaanderen

Oranje, de Kamper! (1566-1567).

Wanneer Noord-Nederland in deze Aprilmaand hulde brengen wil aan de nagedachtenis van den grooten Zwijger, dan volgt Vlaanderen eerbiedig-stil, en legt vol piëteit zijn krans op het graf van den prins van Oranje. En het huldigt hierbij niet den mensch, noch den kamper Oranje alleen, maar brengt tevens zijn vereering tot uiting, welke het gevoelt voor dit edele huis van Oranje, ‘valeureux sang de Nassau’, dat in den zwaren kamp voor de vrijheid van het Dietsche volk zoo ongemeten het grootsche offer bracht.

Indien in den harden strijd van de ‘lage landen aan de zee’ onze gewesten zoo heldhaftig hebben gekampt, indien het Noorden in dezen strijd zijn vrijheid mocht veroveren, dan was zulks slechts mogelijk, omdat het zware lijden en de grootste ellende gedragen werden en gemilderd door dit grenzelooze betrouwen, en door dit eenvoudig-heerlijke geloof in de figuur van den Zwijger, geloof dat in zoo menig lied, in zoo menig dicht zijn uiting vinden mocht.

Wanneer onze gewesten weergalmden van het scherpe geroep der strijdenden, dan klonk daar rustig en gedragen, maar toch bezielingwekkend, dit manende woord van den ‘prince’: eendracht, eendrachtigheid.

En door dit gebed om eendrachtigheid wilde de Zwijger bereiken dat alle Nederlanders de godsdienstige geschillen zouden laten overbruggen door dit ééne machtige gevoel: de liefde tot het land, de liefde tot het volk. Al het andere moest wijken voor dit in hem zoo krachtig levende nationale bewustzijn. Terwille van het ‘gemeyne’ land moest de godsvrede door religievrede bereikt worden. Er ligt in dit opzet stellig een bleek schijnsel van een toekomstig wereldbeeld.

Vreemd mogen wij het heeten, dat een Duitsche prins, naar onze Nederlanden geroepen, hier zoo snel de plaats van een staatsman kon innemen. Reeds van in zijn vroege jeugd gemengd in het sterk-bruisende politieke leven van onze gewesten, gestreeld door de bewondering welke de durvende vorst, Karel V, voor hem gevoelde, ook voortgestuwd door de ongebreidelde jacht van het politieke hofleven, vond de jonge prins, amper negentien jaar oud, een werkkring naar zijn zin, beantwoordend aan de zucht naar avontuur, die zeker den jongen ridder van over den Rijn, zal hebben overmeesterd. Zijn huwelijk met de mooie en zachtzinnige Anna van Buren, - helaas zoo snel door het afsterven van de jonge gade verstoord,- het gemengd zijn in de onderhandelingen, gevoerd in verband met de aangelegenheden van het Rijk, zijn deel aan de oorlogen tegen Frankrijk, ten slotte de hooge plaats, welke hij in het leger bekleedt, dat alles heeft van den Duitschen ridder al spoedig een Dietsch voelend edelman gemaakt.

Doch eerst het harde leven legt in hem die kracht tot innerlijke grootheid, ontwikkelt in hem die dringende behoefte zich te verbruiken in dienst van een ideaal, dat boven elke berekening verheven is, doet in hem geboren worden, die overrijke offervaardigheid, waaraan het Noorden zijn vrijheid te danken heeft. Offervaardigheid, welke als een nooit versagende kracht, al de kampers in dien noesten strijd heeft bezield.

De Nederlandsche gewesten hadden door de vele oorlogen, door de aanhoudend over de velden heen trekkende strijdbenden, fel geleden. Drukkende belastingen waren geheven geworden; het krediet van koning Filips was fel geschokt. En nieuwe beden worden afgedwongen! Anderzijds drukt het absolutisme van den koning zwaar op onze door talrijke charters vastgelegde nationale instellingen. Het oude staatswezen, dit kompromis tusschen volk en vorst, lijkt weldra als ontwricht. De nationale eigendommelijkheid is ontnomen door het indringen van vreemde machten. De volksche kontrole, de Staten-Oeneraal, wordt van haar karakter beroofd.

En dan de onderdrukking van het geweten! De ligging van onze gewesten, kruispunt van alle ekonomische en geestelijke stroomingen, het kenschetsende aanpassingsvermogen van de Dietsche bevolking, het gescherpte intellekt van den koopmanstand, de typische beweeglijkheid van de arbeidersbevolking leenden zich toch uitermate tot het binnendringen van nieuwe gedachten. De hervorming had leemten geslagen in de sterke bres van het Katholieke geloof. De draconische tegenmaatregelen van de regeering hadden verbittering verwekt; het godsdienstig ekstremisme, het Calvinisme, had gemoed en geest veroverd. En waar de sociale toestanden, door ekonomische krises, niet al te schitterend waren, bleek de ontvankelijkheid voor een opstandige ideologie toch zeer groot.

Rond de gedachte van politiek, nationaal herstel en godsdienstige tolerantie wordt dan omstreeks het jaar 1561 de strijd ingezet en gericht tegen het regeeringslichaam, dat deze verknechting van onze gewesten moest invoeren, de ‘Consulta’. En waar deze consulta geleid werd door kardinaal Granvelle, Anioon Perrenot, was tegen dezen staatsman de oppositie gericht. De heeren van den lande wilden aan de regeering deelnemen, indien zij voor de getroffen besluiten de volle verantwoordelijkheid konden dragen, doch weigerden slechts en alleen als dramatis personnae te fungeeren. In uiterst scherpe, doch waardige vertoogen richtten zij zich tot den koning en verzochten hem om het herstel van de vroegere bestuurlijke instellingen, en tevens om wegzending van den kardinaal Granvelle. Oranje had in deze oppositie het hoofdaandeel. In den Raad van State hekelde hij het regiem, alhoewel hij wist hoezeer hij zich hierdoor bij den koning en zijn aanhangers verdacht en gehaat maakte. Ook na het vertrek van kardinaal Granvelle blijft Oranje voor het nationale rechtsherstel ijveren. Aan hem is in deze stonden elke gedachte van geweld totaal vreemd. Hij wil herstel langs den weg en met de middelen, door 's lands statuut gewettigd. Hij sluit zich niet aan bij het Eedverbond der Edelen, omdat hij het gevaar van een voorbarig radikalisme, beïnvloed door het Calvinisme ducht, doch is zeker niet vreemd aan de aanbieding van hun rekwest, omdat hij deze daad als waardig en wettelijk beschouwde.

Wanneer de toestand zoo verscherpt is, dat allerwegen de Calvinisten in openbare preeken hun religie belijden en wanorde en ontreddering overal dreigen; wanneer de geuzenleider Brederode te Antwerpen als een held onthaald wordt en de opstandige kreet van het geuzenvendel overal weerklinkt, dan geschiedt door den Antwerpschen magistraat het beroep op den prins van Oranje. Hij zou als gouverneur, als vertegenwoordiger van de regeering orde en rust in dit opstandige Antwerpen moeten brengen. Het is tijdens dit gouverneurschap dat zich, in bijna tragische omstandigheden, de eenvoudige grootschheid van den Zwijger het sterkst heeft geuit.

Hij zag al dadelijk in dat van verbod der preeken geen kwestie zijn kon; hij wilde daarom door ordening de verschillende kerkgemeenten terug inschakelen in het normale stadsleven, en vooral het opstandige karakter

[p. 50]

aan de prediking ontnemen. De beeldenstorm bood hem hiertoe de gelegenheid: uit die bijna wanhopende wanorde zou Oranje de heelende orde scheppen. Hij vaardigde daarom het religieakkoord uit, waarin hij aan elke kerkgemeente plaatsen aanwees, alwaar hunne prediking kon geschieden. Hierdoor slaagde hij er wel in de Roomsche kerk van verdere aanvallen te vrijwaren; hij slaagde er evenwel niet in, die onderlinge verstandhouding te bereiken, welke hij met het oog op de sterke ontluiking der nationale gedachte onontbeerlijk achtte. Bitter kloeg hij aan zijn verwanten over die menigvuldige geschillen, welke elke eeniheid beletten.

Wel rijpt nu bij Oranje de gedachte van het gewapend verzet; althans in de vergadering van Dendermonde, door zijn toedoen beroepen, verklaarde hij zich akkoord met de eventueele aanwerving van legerbenden, en wees er op, hoe onder de mom van het herstel der Katholieke religie, de regeering trachten zou de wreedste verdrukking over onze gewesten te brengen. De Zwijger doorgrondt hier echter de psychologische gesteldheid, de onbestendigheid in de gevoelens van edelen en volkslieden, de wankelmoedigheid van zoovelen, die voor een oogenblik slechts belofte van strijderschap hadden afgelegd. Wanneer hij in Oktober voor het eerst de stad verlaat, teneinde in de Noordelijke gewesten ook orde en veiligheid te brengen, dan is het niet zonder zeker gevoel van ontmoediging over de duidelijke mislukking van zijn poging tot bewerken van eendrachtigheid.

De tijd staat evenwel niet stil. De gedachte van verzet groeit elken dag en weldra beukt als een zondvloed het geweld over het land. De regeering grijpt in met harde middelen; honderden geuzen worden op het slagveld in Zuid-Vlaanderen gedood, en hierdoor wast het getij dat naar gewapend verzet stroomt. En Oranje wordt voortgestuwd: hoezeer hij ook wenschte de opstandige idee te laten zegevieren, steunend op de middelen welke de rechtsstruktuur van het land hem in de hand gaf, toch kon hij de machtige geweldsgedachte niet stremmen. De vergadering, einde Januari te Breda gehouden, bekrachtigt zijn houding; hij zal voortaan de politiek van het fel verzwakte, doch tevens verbitterde Eedverbond der Edelen volgen. Te Antwerpen, waarheen hij begin Februari 1567 was teruggekeerd, krijgt het voorspel van den opstand zijn ontknooping. En deze ontknooping was rijk aan tragische gebeurtenissen. De regentes wilde door de onderwerping van Antwerpen de onderwerping van alle opstandigheid bereiken. En aan Oranje, als gouverneur van de stad, was het opgedragen die onderwerping, door het schorsen van de preeken, het uitwijzen van de predikanten, de verjaging van geuzenbenden en leiders, voor te bereiden. Begrijpt men de kracht van dit gebod? Oranje moest hier vernietigen het werk, dat hij zelve had opgebouwd, dat in hem gegroeid was als een schoone droom, als een ver ideaal. Maar Oranje had tevens gemeten aan zoo vele aanduidingen, hoe zwak de beweging, spijts alle geroep en beloften, was. Het Eedverbond verzwakt, de geldmiddelen karig toegemeten, de benden uiterst woelig, lawaaierig, doch zonder eenige voorbereiding en leiding. En daarom begreep Oranje dat het een moord zijn zou op het ideaal, op de gedachte van den opstand, nu het teeken tot het verzet over heel het land te geven. En daarom gaf Oranje dit teeken tot den opstand niet. Die aarzeling kostte een zwaar offer; de uitgewezen Geuzen werden als dieren uitgemoord in den slag van Oosterweel, in den vloed gejaagd, in den gloed van brandende hoeven gestuwd! Maar die aarzeling bewaarde voor den lateren strijd die vele krachten, die moreele sterkte, welke de opstandige gedachte gedragen hebben over de jaren van felle ‘albaansche’ verdrukking heen.

Cliché uit A. den Hertog: Willem van Oranje.

Intusschen trekken de laatste dagen van vrijheid over de ‘benaude’ stad. De onderhandelingen met de regentes zijn stellig op aanstoken van Oranje ingezet; het is geen wanhoopspolitiek; waardig is de houding van den magistraat; men vraagt geen pardon, maar wel een overeenkomst. En alhoewel de stad op haar laatste krachten moet beroep doen, toch wordt in de onderhandelingen vastgehouden aan de principes, welke Oranje in verband met zijn nationale gedachte had opgesteld; het gezag van de Staten-Generaal moest geëerbiedigd worden; en tegenover de schuldige protestanten verzocht men om een eerbiedigende houding.

Het antwoord blijft uit! De bevolking dringt zich rond den prins, hopend van hem te hooren het woord dat geloof en berusting schenken zal. Oranje heeft de stad nog niet verlaten, hij zal bij deze bedrukte bevolking blijven, totdat over haar verder lot zekerheid zal bestaan. Voor zich zelven heeft Oranje reeds met de regeering afgerekend. Hij weigerde den eed af te leggen, die hem binden kon daden te verrichten tegen zijn geweten. Te kiezen tusschen de belangen van een verfoeid regiem en die van zijn volk was hem niet zwaar. Hij koos de zijde van het volk. En hierdoor verwierf hij het zedelijke recht later op te treden in naam van dit volk.

Rond 8 April kwam het antwoord van de regentes op de onderhandelingen van den magistraat. De vrijheid van de vermaarde koopmansstad was bepaald geknakt. Met honderden wijken de opstandelingen en protestanten uit de stad. Ook Oranje zal den moeizamen tocht naar

[p. 51]

het vreemde land aanvangen. Den 12den April verliet zijn stoet het rouwende Antwerpen.

Oranje had hier meer dan een grootsch offer gebracht. Zijn ideaal van eendrachtigheid had hij ingeboet in den strijd tegen de realiteiten. De zwakheid van de nationale gedachte was hem in deze droevige stonden gebleken, zijn tijd was nog niet gekomen. Maar in dezen kamp had Oranje toch nieuwe krachten geput; zijn wil was er gestaald, het betrouwen in zichzelven gesterkt. Uit Antwerpen draagt Oranje met zijn tijdelijke wanhoop, het betrouwen in een dag van opstanding. En die dag kwam!

Wanneer wij in verband met die korte spanne tijds de figuur van Oranje in haar pogen en haar kampen nader beschouwen, dan rijst voor ons de groote beteekenis van den man, die de opstandige gedachte had opgewekt en levendig had gehouden. De man, die de nationale gedachte verhief boven elke klein-menschelijke beschouwing, die de oppositie vervormde, niet tot een muiterij van ontevreden onderdanen, maar tot de gewettigde revolutie van een volk, in zijn heiligste bezit en zijn opperste recht aangetast door een verfoeilijk regiem. Hij schonk aan de beweging wettelijkheid en gezag en schakelde haar juist hierdoor in die beweging van demokratische strekking in, welke op dit oogenblik West- Europa scheen te beroeren.

Oranje rijst voor ons als een baken in dien strijd van het volk; zijn offervaardigheid, zijn geloof, zijn betrouwen zijn de krachten, welke voor later het welgelukken hebben voorbereid. Oranje groeit als een kamper voor Dietsche vrijheid, voor volksche souvereiniteit.

Antwerpen, Maart 1933.

Dr. ROB. VAN ROOSBROECK.