Neerlandia. Jaargang 33

[p. 78]

De oplossing van het spellingvraagstuk.
II.

Als vereenvoudiging hebben wij dus aan te merken het opheffen van een niet op de gesproken taal berustend onderscheid, waardoor wij in staat gesteld worden met aanzienlijk meer gemak en groter zekerheid zuiver te schrijven.

De meerdere of mindere mate van gemak en zekerheid drukt zich uit in het groter of kleiner aantal personen, dat de spelling werkelijk beheerst. Het is echter moeilijk, langs deze weg een helder inzicht te krijgen in de gebreken van het geldende spellingstelsel. En dit moet toch de grondslag van elke spellinghervorming zijn.

De mate van gemak en zekerheid weerspiegelen zich echter ook in de moeilijkheden, waarmede diegenen te kampen hebben, welke de spelling moeten leren, en wij beschikken over een zeer uitgebreide ervaring aangaande de spellingeigenaardigheden. die het verkrijgen van vaardigheid in het zuiver schrijven van het Nederlands in de weg staan. Vandaar dat het spellingvraagstuk prakties het best gesteld kan worden als een onderwijsvraagstuk, onder toezicht van de taalwetenschap en van het hogere schrijftaalgebruik.

Laten wij de moeilijkheden, die het stelsel-De Vries en Te Winkel het lerende kind in de weg legt, wat nader bekijken, daarbij in het oog houdende de gebiedende noodzakelijkheid, dat elke leerling van twaalf of dertien jaar, die de lagere school op regelmatige wijze doorlopen heeft, de spelling van zijn moedertaal onder de knie moet hebben.

Die moeilijkheden zijn van tweeërlei aard: de eerste soort vindt men in woorden en woorddelen met een vast gezichtsbeeld, de twede soort in de veranderende gedeelten van veranderlijke woorden.

I. Wat de eerste soort moeilijkheden betreft, is de algemene ervaring bij het onderwijs deze, dat zij door de gemiddelde leerling der lagere school met vrij groot gemak overwonnen worden. Het is daarbij onverschillig, of het woord tamelijk foneties weergegeven wordt in de heersende spelling, dan wel of het een van de spraakklanken vrij wat afwijkende vorm vertoont: tuin, thuis, natuurlijk, Zeeuwsche mosselen, blusschen, goederenvervoer, Haarlemmerolie, Dockumer taai, secretaris, contributie, felicitatie.

De zaak, waar het hier om gaat, is deze: dat het schriftbeeld vast is, en daarmee tevens aan de gezagsbehoefte van het kind voldoet, niet, of het rationeel is.

En wanneer het gezichtsbeeld (het visuele beeld) vast is, evenals het gehoorbeeld (het auditieve beeld), dan wordt de verbinding tussen deze beide zóó bestendig en hecht, dat de klank van het woord terstond het juiste schriftbeeld ter beschikking van de leerling stelt.

Zoo leert ook de ervaring bij het aanvangsonderwijs in de vreemde talen, dat het een van de geringste bezwaren is, dat de spraakklanken soms zoo verschillend en weinig foneties in het schrift weergegeven worden: sabot, couteau, chevaux; la mer, la mère, le maire. Bij de laatste drie woorden, zooals dikwijls bij homoniemen, ondersteunt de ongelijke schrijfwijze zelfs het verschil van betekenis.

Sterke individualiteit van het woordbeeld bevordert binnen zekere grenzen de juiste schrijfwijze. Zoo zou de moeilijkheid van onze o- en oo-spelling geheel opgeheven worden, als men de woorden met oo voortaan met au schreef (met oo-uitspraak natuurlijk), dus: laupen, stauten, graute. Het is juist het geringe waarnemingsverschil tussen lopen en loopen, dat twijfelen doet.

II. Nu de moeilijkheden van de twede soort. Vindt de veranderlijkheid van het gezichtsbeeld haar equivalent in de veranderlijkheid van het gehoorbeeld, dan is - zielkundig gesproken - het verschil in de moeilijkheden van deze en van de voorafgaande groep meer gradueel dan principieel. Ook in dit geval zal de leerling zich de juiste spelling der verschillende woordbeelden gemakkelijk eigen maken: mes, messen, haal, halen, haalt. Onder dit hoofd komt ook de schrijfwijze van de Duitse buigingsuitgangen: meinem Onkel, meiner Mutter (voor Duitse leerlingen altijd).

Anders wordt het evenwel, als de veranderlijkheid van het schriftbeeld zonder auditieve basis is, d.w.z. deze verloren heeft; wanneer er is schrijfverschil zonder spreekverschil. Dan treedt in de rol van het gehoorbeeld een logies procédé, een denkverrichting, de bewust- en opzettelijkwording van een eertijds, toen de vormen nog gesproken werden, onderbewust meewerkend proces. Deze denkverrichting is dikwijls lastig, soms onuitvoerbaar voor het kind, en kan niet geautomatiseerd worden, laat staan, dat de verbinding tussen denkverrichting en schriftbeeld mechaniseerbaar zou zijn.

Een kind schrijft b.v.: Columbus was den ontdekker van Amerika. Fout!! Men haalt nu de leerling bij het bord en laat de zin opschrijven. In 7 van de 10 gevalle zal het aanstonds goed gaan, wanneer althans het schibboleth van de vereiste denkverrichting stelselmatig beoefend is; het is dus meestal voldoende de aandacht van de leerling in de gewenste richting te leiden. Deze zal zoo'n fout dan óók wel weten te vermijden in een lesje, dat volgepropt zit met soortgelijke moeilijkheden. Minder goed gaat het reeds in een dictee, waarin voetangels van verschillenden aard gezaaid zijn, en in het geheel niet in een opstel, dus in het vrije taalgebruik. Men verwijt het kind dan gewoonlijk, dat het gedachteloos schrijft. Dat is juist, maar spelling is dan ook een zaak, die ‘gedachteloos’ moet kunnen geschieden, opdat de gedachte zich uitsluitend richt op de inhoud, evenals de wielrijder automaties de verschillende hand- en voetgrepen verricht, trapt, remt, belt en zijn volle aandacht wijdt, niet aan zijn machine, maar aan de weg. Wordt het ons door spellingvereenvoudiging mogelijk gemaakt het onwerkelijke gezichtsonderscheid te verwaarlozen, dan vervalt de noodzakelijkheid ener kunstmatige, niet mechaniseerbare denkverrichting, die meestal als zoodanig van hoogst twijfelachtige waarde is.

Onder de hier behandelde groep valt de eis van de Vereenvoudigers om de buigings-n te laten vallen bij de, deze, onze, en andere bijvoeglijke woorden. Dit althans is de gave kern van hun dogmaties en onprakties gestelde negende regel. Deze eis is onafwijsbaar en vormt sedert lang de kurk, waarop de hele spellingbeweging drijft.

Om de n's, die De Vries en Te Winkel vorderen, naar behoren te schrijven, is nodig, om van een uitgebreid stel ‘geslachts’-regels, met talrijke uitzonderingen, die niemand kent, te zwijgen:

1e. Een geslachtslijst, welke ieder Nederlander, die

[p. 79]

niet uit hoofde van zijn ambt de drukpers bedient, op school achterlaat. Het gebruik ervan aan de gewone ontwikkelde Nederlander te willen opleggen, zou een belachelijke eis zijn. Daarom moet men inzien, dat taaltucht nooit te bereiken is, wanneer die van raadpleging van geslachtslijsten afhankelijk gesteld wordt.

2e. De bewuste ontleding van de zin. Daarvoor kan men zich niet tevreden stellen met het onderwerp, het gezegde en het lijdend voorwerp; men zal ook in allerlei vermomming het naamwoordelijk deel van het gezegde, de bijstelling, de bepaling van gesteldheid, de andere bijvoeglijke en bijwoordelijke bepalingen moeten leren onderscheiden, ook in samengesteld zinsverband:

Columbus zou niet de eerste zeevaarder geweest zijn, die in Amerika voet aan wal gezet heeft. Koster wordt door ons als de uitvinder der boekdrukkunst beschouwd. De eerste Mei is een regendag geweest. Den eersten Mei heeft het gerekend. Dat goed kost twee gulden den meter. De meter komt op twee gulden.

Het kan met wat minder ook wel toe, hoor ik zeggen. Nu, laat ik U verzekeren, dat men het ook met vrij wat minder doet. De ontleedkunst der lagere school in dienst van het zuiver schrijven is in de meeste gevallen niet veel meer dan een ezelsbruggenbouwerij, waarvan het hoofdbeginsel vervat is in het schibboleth: Kun je hij zeggen of kun je hem zeggen?

Ik voor mij ben een groot voorstander van de zinsontleding, ook in de lagere school, niet in dienst echter van de ‘mannelijke n-netjes’, maar ten behoeve van een goed inzicht in de Nederlandse zinsbouw. Het is van groot belang voor het stijlbegrip, dat de leerling het onderwerp en het gezegde in hun verschillende vormen, ook in de vragende, de omgekeerde en in de afhankelijke woordorde, vinden kan.

Ook van de voorwerpen en bepalingen kan het een en ander aan de orde komen. Wat de bevatting van 12- en 13-jarigen te boven gaat, laat men weg en doet het bruikbare op de juiste wijze. Wie echter de ontleding in dienst van de n stelt, die moet het ganse strand ploegen, op straffe van de hele n-schrijverij in de war te sturen, wat dan ook geregeld geschiedt. Wie zich tot de ‘eenvoudigste gevallen’ beperkt, staat tegenover de rest ongewapend en kan weldra in de chaos ook de ‘eenvoudige gevallen’ niet meer onderscheiden, ondanks het gebruik van ezelsbruggen, die een redelijk inzicht in de bouw van de zin eer belemmeren dan bevorderen. Wie dan nog bedenkt, dat de leerlingen bij het verlaten van de school de geslachtslijst voorgoed aan hun laars lappen, kan zich bij benadering een denkbeeld vormen, niet van het feit, dat er met de buigings-n op de willekeurigste wijze omgesprongen wordt (dat is bekend), maar van de onontkoombare noodzakelijkheid van dat feit.

Het onderwijs in de Nederlandse ‘naamvalsleer’ is niets anders dan een van staatswege argeloos bevorderde opvoeding tot tuchteloosheid.

Door onze voorgaande beschouwingen hebben wij getracht, enige beginselen en enige feiten vast te leggen, om de regelen van de Vereniging tot Vereenvoudiging van onze Spelling wat doorzichtiger te maken.

Wij zullen deze regels nu stuk voor stuk, zij het in enigszins verkorte vorm (verkort door beperking der voorbeelden) aanhalen, om ze aan de boven ontwikkelde beginselen te toetsen:

Reg. 1 en 2. Op het eind van een lettergreep worden e en o niet verdubbeld: leren, lopen. Aan het eind van een woord de e wel: zee, mee, maar: stro, zo, vlo.

De hier gestelde hoofdregel is een aanbevelenswaardige vereenvoudiging, daar hij een onderscheiding opheft, die in het beschaafde spraakgebruik geen enkele grond heeft en het schriftbeeld niet voldoende kenmerkt. Daar om begrijpelijke reden voor zee en mee niet ze en me geschreven kan worden, had men stroo, zoo en vloo ook onveranderd moeten laten, in plaats van die naar de a- en u-spelling te richten. Niet alleen hebben e en o tot heden steeds in elkaars lotgevallen gedeeld, er komt bij, dat naast vlo en stro vormen met ooi (vlooien, strooien) zouden blijven bestaan, terwijl de veel gebruikte samenstelling zoeven zonder deelteken tot verkeerde lezing aanleiding zou geven.

Reg. 3. De ie wordt in Nederlandse woorden steeds door ie (niet door i) aangeduid.

Deze regel treft maar enkele woorden, die nu onder de bijtoon i (of ij) hebben: kieviten, bijzonder en kon dus evengoed achterwege blijven, te meer, daar er toch altijd iets tegenstrijdigs in is, onder de bijtoon het dubbele teken in de plaats van het enkele te stellen, terwijl men er bij e, o, u en u naar streeft, zelfs onder de hoofdtoon in open lettergrepen het enkele teken algemeen te maken. We zullen aanstonds bij de spelling der vreemde en bastaardwoorden zien, hoe ver deze schijnbare stelselmatigheid gaat. Voor een algemene doorvoering van enkele i in open lettergrepen, behalve aan het eind van een woord, dus geheel in overeenstemming met de e en o spelling, ware veel te zeggen: giten, drie, politie, (dus ook in vreemde woorden). Wil men die niet, dan doet men beter van de hele i-spelling af te blijven.

Reg. 4. De toonloze klinker wordt, evenals in gelukkig, in de uitgangen -lik en -liks door i aangeduid: mogelik, dageliks.

Voor deze ‘vereenvoudiging’ bestaat geen enkele grond; ze is van zuiver statistisen aard: men krijgt nl. twee tekens i.p.v. drie voor de toonloze klinker. Maar geen enkele leerling schrijft na enige schooljaren woorden als natuurlijk en dagelijksch in de klinker van het achtervoegsel fout, dank zij het afzonderlijk voorkomen en het bizondere gezichtsbeeld van het achtervoegsel. Overbodig en dus verkeerd.

Reg. 5. Alleen dan wordt sch geschreven, wanneer men na de s de ch uitspreekt, dus: eis, wensen, Hollandse, bars, onverhoeds, ras.

De dubbele schrijfwijze s en sch voor gesproken s heeft voor de tegenwoordige taalgebruiker niet de minste grond meer. Zij maakt echter de onderscheiding, de gemechaniseerde onderscheiding van bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden noodzakelijk, (wat voor de leerling der lagere school niet te bereiken is) en wordt dan nog door de uitzonderingen aan weerszijden (bijv. nw. als paars en spits naast bijwoorden als barsch en hoofsch) te niet gedaan. Ziehier een vereenvoudiging van enige betekenis en zonder nadelen.

Reg. 6. De n en s worden niet als ‘tussenletters’ geschreven, wanneer ze in de beschaafde uitspraak niet worden gehoord: sterrekunde, oorlogschip (wel in toetssteen, lansstoot, evennaaste, tegennatuurlik, waar men niet met een tussenletter te doen heeft).

Deze regel is onlogies: hij verbreekt de analogie. Wat is een tussenletter? Zal die benaming zin hebben, dan kan er alleen mee bedoeld worden een toonloze e zonder levende functionele betekenis: rozeknop, bruggehoofd. Kunnen s en n tussenletters zijn? In de s in volkskerk, de n in sterrenkunde een tussenletter? Volgens de Vereenvoudigers blijkbaar wel. Wie zal echter de functionele betekenis van de s (de genitiefs-s) in volkskerk, stadsgracht, landstaal, of van de n (de meervouds-n) in sterrenkunde, wegenbouw, stratenplan ontkennen? Er zouden dus tussenletters met functionele betekenis zijn. En deze worden volgens regel 6 niet geschreven, als ze niet gehoord worden.

[p. 80]

a. Wanneer wordt de ‘tussenletter’ s niet gehoord? Als het twede deel van het woord met s begint: volksschool, oorlogsschip. Men zou dus moeten schrijven: volkschool, oorlogschip.

Men schrijft wel loopplank naast loophek, leesstof naast leesplank, lansstoot naast lanspunt. Waarom dan niet volksschool naast volkskerk, oorlogsschip naast oorlogsvaartuig.

Wil men nu waarlijk om de paar s-jes uit te winnen op het grote aantal woorden, waarin bij samenstelling twee gelijke medeklinkers op elkaar stoten, het gevoel voor analogie bij de leerlingen geweld aandoen?

Men leert: hond moet met d, omdat men zegt honden. Het schip strandt. Strandt moet met t, omdat men zegt: het vaart met t. Wat zal de onderwijzer zeggen, als een schrandere leerling schrijft: volksschool, omdat men zegt en schrijft: volksgebouw? Als hem loopplank en dwarsstraat voorgehouden worden? Hij zal vermoedelijk een diepzinnige ‘tussenlettertheorie’ opzetten, aan de moderne filologie ontleend.

b. Wanneer wordt de ‘tussenletter’ n niet gehoord? Als het twede deel met een n begint, natuurlijk, dus: sterrenevel i.p.v. sterrennevel. Zie boven. Maar daar zijn we er niet mee af. Het voorbeeld sterrekunde overtuigt ons, dat volgens de Vereenvoudigers de meervouds-n in samenstellingen nooit wordt gehoord. Men zal dus ook moeten schrijven: sterregroep, sterrehemel, sterrekaart, sterrekijker, sterredak, sterrebeeld, sterreregen. Of staat het vrij, hier wat anders te horen? Zal men moeten of mogen schrijven: bruggebouw, strateplan, wegenet, schoon het meervoudsbegrip kenmerkend is voor deze laatste woorden? Hoe zal de tussenlettertheorie van de meester zich tegen het gezond verstand van de schrandere leerling verdedigen?

Reg. 7. Bastaardwoorden en -uitgangen.

Aan het eind van bastaardwoorden schrijve men ie, waar nog i staat: Junie.

Ie aan het eind blijft in het meervoud, dus: genieën, maar ook lelieën.

De uitgangen: -isch, -ische worden -ies, -iese.
ae wordt e: ether.
c wordt k: aktrice.
ph wordt f: fysika.
rh wordt r: rododendron.

Algemeen gebruikelijke woorden worden vernederlandst: kanapee, bloeze, boeket, faljiet.

Wanneer er één der negen regels ‘gefaljeerd’ is, dan is het wel deze:

1e. Het is uit een oogpunt van taalzuiverheid volstrekt niet gewenst, deze vreemdelingen, al zijn vele er van onmisbaar, in een zoogenaamd Nederlands pakje te steken. Men werkt er slechts mee in de hand, dat bij de ongeleerde menigte het onderscheidingsvermogen voor vreemd en eigen afgestompt wordt.

2e. Waar is de grens tussen nog-vreemde en bastaard-, tussen meer en minder gebruikelijke bastaardwoorden? Welke moeten vernederlandst worden, welke niet? De Vereniging heeft ons reeds, om het gemis van de zoozeer geliefde geslachtslijsten te doen vergeten, een vreemde- en bastaardwoordenlijst geschonken.

3e. Er ontstaat verwijdering tussen de schrijfwijze der woorden bij ons en in de talen, waaraan ze ontleend zijn, wat voor de zeer vele kinderen, die tegenwoordig de beginselen van vreemde talen leren, onzekerheid schept.

4e. Langdurige ervaring heeft geleerd, dat het volstrekt niet moeilijk is, ook niet voor middelmatige leerlingen, vreemde woorden behoorlijk te leren schrijven, als het woordbeeld maar vaststaat. Woorden als contributie, felicitatie, actrice gaan er bij enige opzettelijke en op het woord-individu gerichte oefening, vrij gemakkelijk in.

5e. Het neusje van de zalm is de ie-spelling: ook hier onder de bijtoon ie in de uitgang -iese: afgodiese, ook in lelieën, Junie. Maar in tal van woorden is men genoodzaakt onder de bijtoon en zelfs onder de hoofdtoon (aktrice, politie), de i te laten bestaan, zoodat de ‘vernederlandsing’ uiterst onvolledig en de i-spelling het toppunt van inconsequentie is.

Slotsom: De bastaardwoordenspelling van de Vereenvoudigde brengt niet eens statistise, laat staan practise vereenvoudiging. Zij heeft niet anders dan nadelen, geeft geen gemak, veel onzekerheid en moet, in zijn geheel, verworpen worden.

Reg. 8 zegt niet anders dan dat de eigennamen (familieen aardrijkskundige namen) de gebruikelijke spelling behouden.

Ons rest nog de bespreking van de 9de regel, voor zoover die nog niet behandeld is. Want met het laten vervallen van de buigings-n zijn wij nog niet van de geslachten af.

Dr. M. DE JONG Hzn.

(Slot volgt).