Neerlandia. Jaargang 32

Boekbespreking.

Nieuw Groninger Woordenboek, door K. ter Laan. Met Kaarten en Platen van Johan Dijkstra e.a. J.B. Wolters, Groningen, Den Haag 1924.

Mot zit allereerst in het stadsdialect. Toen Groningen nog vesting was en buitenpost, toen lag het tusschen wallen en grachten schijnbaar veilig. Maar toen reeds, al kwamen en gingen door haar poorten zelden anderen dan gelijktaligen, was de eigen aard niet ongerept gebleven: onderwijs, gesteund door hoogeschool en een kleine maar invloedrijke kern van vreemdelingen in dienst van stad en land, hadden sedert lang reeds bres geschoten in het dialect; al voor 1850 waren er in de stad geboren Groningers, die het goed vonden voor de keuken, maar niet goed genoeg voor de kamer. Wel werd het in breede kringen trouw gesproken, maar zoodra vreemden aan den gezichteinder waren, werd het verwisseld met een provinciaal Hollandsch. Kenschetsend is in dit opzicht het Groninger volkslied, steeds met plechtigheid, enkel onder soortgenooten, aangeheven:

'k Wijd aan Groningen mijn lied,
Aan 't gewest waar 'k werd geboren,
Waar ik het eerste licht zag gloren,
Waar ik zooveel heil geniet,

om na eenige uitweiding te sluiten met een dreiging, zoodat elke niet-Groninger het zich voor gezegd kon houden:

Maar voor vreemden,
Zing ik niet.

Intusschen er was geen letter Groningsch bij. Zingen op eigen voois, in eigen taal, dat kwam niet voor: eigen lied hebben de Groningers nooit gekend; alles wat gezongen werd, was ingevoerd uit Holland.

Toch, ondanks opdringing van de algemeene landstaal, het dialect der stad heeft geen kamp gegeven. Dit is vooral te verklaren door de groote aanwinst onder de vaste bevolking van gezinnen uit de provincie en door het nog steeds overdrukke verkeer uit de omstreken op de beide wekelijksche marktdagen. Er is dus gestadig toevoer van levend spraakmateriaal. Hoe rijk thans nog die stadstaal is, wordt in dit woordenboek herhaaldelijk bewezen, ook in hoeveel zij afwijkt van de taal van het platteland. Als geheel overzien is echter ondanks de vele schakeeringen, het Groningsch een eenheid, niet als het Friesch een taal met eigen dialecten, maar zelf een dialect met vele tinten. Het heerscht nog oppermachtig overal, waar de bewoners trouw zijn gebleven aan hun geboortegrond; daar is het het voertuig der gedachten; daarin leeren de kinderen spreken en de laatste levensklank is een zijner klanken. Losgeraakt van de kluit, waarin hun jeugd geplant is geweest, gedijen Groningers in den vreemde, maar zelfs na langen tijd, al hoorden zij zelden meer de taal hunner jonge jaren, is deze bloedeigen gebleven. Dialect raakt de onderziel.

Die aanhankelijkheid heeft stellig bij den heer Ter Laan den doorslag gegeven. Want hoe taai gewesttalen mogen zijn, zij worden belaagd, alle, door overmacht; ook de nog zoo taaie Groningsche cultuur heeft bij tijds een ruggesteun noodig. Molema's woordenboek kan dien niet langer geven; het is niet meer in omloop. Verouderd is het anders niet zoozeer, want zijn woordenschat heeft nog vrij wel de waarde, die hij gehad heeft, maar wat uitvoerigheid betreft en aankleeding, is het niet bij, al doet die erkenning niets af van zijn groote verdiensten.

Het werk van Ter Laan nadert zijn voltooiing; het is in zijn soort een modelboek, ongekend rijk aan gegevens van allerlei aard, waardevol niet alleen voor wetenschappelijke onderzoekers van taal en folklore, maar ook voor de velen, die argeloos genieten. Voor hen toch in de eerste plaats geuren de taalbloemen. Dat de heer Ter Laan, Burgemeester, Kamerlid, voorman mee in een groote politieke partij, op zijn reeds zoo volgetaste vork nog deze extra plok hooi heeft genomen, geeft hem van alle dialectvrienden wel recht op groote waardeering. Als hoofdman over vierhonderd, medewerkers onder wie de beste deskundigen, is hij uitgetogen, den boer op, en voor dat geoefende legertje is niets ondoorzocht gebleven.

Zoo komt dit woordenboek bij tijds, want de belangstelling voor alle gewesttaal is thans grooter dan zij ooit is geweest, schoon ook zij de grenzen van het intellect slechts zelden overschrijdt. Die uitzonderingen neemt men vooral waar bij de Groningers in de verstrooiing; die hebben behoefte aan aansluiting, aan weer doorleving op feestavonden; maar de uiterlijkheden kunnen het in den vreemde op den duur niet harden; de olle wieven mit lange piepen, kroantjepot, klondies, toeterdies en kouke, hebbn kroajmars bloazn, ooriezers en klödden achterheer. En dan worden er voordrachten gehouden van een verdienstelijke schrijfster als wijlen Mevrouw De Haas-Okken, en van vele nog levenden, juweeltjes van kleinkunst, niet onderdoende voor de verhalen van Cremer, wiens voordrachten door ouderen onder ons nog niet zijn vergeten. Dialect als taal, geen ontwikkelde twijfelt er meer aan, is gelijkwaardig aan de landstaal, het zoogenaamde Hollandsch, dat door Ten Kate zoo juist ‘gemeenlandsch dialect’ is genoemd. En men begrijpt den Vlaardinger dichter-wiskunstenaar Jacob van Dijk, als hij zich beroemde buiten het Nederduitsch drie talen te kennen, het Vlaardingsch, het Nieuwerkerksch en het Kralingsch.

Wat de wetenschappelijke dialectstudie betreft, die heeft sedert meester Molema's boek in navolging van Duitschland en Frankrijk ook bij ons een vlucht genomen. De eerste, die als streng beoefenaar hoog boven zijn omgeving uit steeg, was dr. Jan te Winkel, de man, die het gebied van Nederlandsche taal en letterkunde beiden, heeft beheerscht als nooit een vóór hem, en bij de steeds verder noodige splitsing op beide gebieden, wel nooit door iemand zal worden geëvenaard. In den jaargang 1895 van het Aardrijkskundig Genootschap vindt men zijn antwoord op de vraag van het bestuur omtrent de mogelijkheid van samenstelling eener Noordnederlandsche taalkaart. Dit artikel, zoo eenvoudig geschreven, maar zoo rijk aan inhoud, zal voor altijd een legger blijven. Te Winkel heeft het zeer omvangrijke en moeilijke werk, dat in dien tijd alleen hij kon aanvatten, ondanks over kropping van anderen arbeid, met zijn gewone bereidvaardigheid en toewijding op zich genomen, maar hij heeft het na twee kaarten laten rusten. Bij eene simpele aankondiging van Ter Laans Woordenboek is er geen plaats voor nadere uitweiding in dezen en kan worden volstaan voor den belangstellenden leek met een verwijzing naar dat artikel, waarin tevens de voorloopers van Molema te vinden zijn. Maar daarbij mag niet worden vergeten de Geschiedenis te raadplegen van het Noordnederlandsche Dialectonderzoek van dr. G.G. Kloeke, in de Handleiding door dr. L. Grootaers en hem (Mart. Nijhoff 1926). Op Kloeke en dr. F.G. Schuringa hebben als vervolgers der kaartenreeks, de vrienden van dit taalkundig en historisch onderzoek in

[p. 110]

de eerste plaats hun hoop gevestigd. Verheugend en vol beloften is het, dat de Nijmeegsche Professor, dr. Jac. van Ginneken, taalman van gansch nieuw allooi, zijn machtigen greep heeft gedaan, behalve naar hetgeen nu nog leeft, ook naar wat van oudsher als dialect heeft bestaan. Hij heeft de leiding gevat voor een Verzameling van Historische Dialect-Bloemlezingen, waarvan reeds een eerste deel, Het Westvlaamsch, door Jozef Jacobs, bij Wolters is verschenen. Aan deze Bloemlezingen mag op den duur die van het Groningsch niet ontbreken.

Ter Laans Woordenboek dus, in tegenstelling van zijn droge naamgenooten, die ware knekelhuizen zijn om in te rommelen, als men wat zoeken wil, is een prettig boek, dat men kan lezen, woord voor woord, waar men genoeglijk kan in vallen zonder iets te zoeken; altijd als men belang stelt in de ontelbare gegevens, die steeds doen glunderen om hun krachtig gezonde oorspronkelijkheid. Natuurlijk zullen de Groningers zelf daarvan het meest genieten, want al lezende zien zij, en hooren, want spreken is dood, als wij niet zien of ons herinneren; dat weten wij nu allen uit de radio.

Een geweldige stap vooruit op taalgebied is de gevoelige plaat geworden, vergeleken bij het fonetisch schrift, dat niemand nog heeft leeren spreken. Op die plaat wordt taal vastgelegd, verduurzaamd, voor onafzienbaren tijd, ook dialect dus, en wat op verdwijnen staat, kan zoo ten minste bij benadering blijven bestaan, tot groot nut voor de taalwetenschap vooral. Maar ook hier, het leven is weg, 't is kunstig vermummied. Daarom moet aan de uitbeelding van de uitspraak, ook bij Ter Laan, niet te veel worden gehecht. Daarvan is hij zich zelf goed bewust, want al was hij voor de eenheid gedwongen een uitgangspunt te kiezen, vele varianten in uitspraak heeft hij met plaatsaanduiding vermeld. Dat ten slotte elk mensch, als het op fijne onderscheidingen aankomt, zijn eigen taal spreekt, is een gelukkig algemeen erkend feit geworden; onbewust staan wij allen bloot aan endosmose, infiltreering van taal in taal. Al bereiken wij daarmede niet het volmaakte, ook voor het Groningsch zou de opneming op de plaat, van taal uit met deskundigheid gekozen streken, in hooge mate gewenscht zijn. Het is aangewezen taak voor de Vereeniging Groningen. Dan kan daarbij ook nog tijdig worden vastgelegd de daverende Veendammer kermisdeun:

Van nacht nait op berre.
Van nacht nait op stroo,
Wi binn'n Veendamers,
Wi doun dat moar zoo.

En het Verbond?

Toen in Dordt het 24ste Taal- en Letterkundig Congres werd ingeleid, doelde de spreker ook op het feit, dat zoo velen nog om het verschil in taal tusschen ons en de Vlamingen het geloof aan een gemeenschappelijk Nederlandsch weigerden. Gij, benoorden den Moerdijk, zoo ongeveer sprak hij, verstaat niet de straatbevolking van Brussel en Gent, maar dacht gij in uw eigen land die van Goes of Winschoten te verstaan, als zij op dreef is? De vraag is, of in Groningen, Drente, Zeeland, den Achterhoek, in Vlaanderen ook, de beschaafden een voor het geheele land volkomen verstaanbare, al is het lichtelijk gekleurde, gemeenschappelijke taal spreken en in schrift een gemeenschappelijke taal schrijven. Eenheid in beschaafde spreektaal, eenheid in schrijftaal en daarnaast de heerlijke tongval, de taal van het intieme, huiselijke leven, de taal van het eigenlijke volk bovenal.

Dat was in '97, dus ruim 30 jaar geleden. En nooit heeft ons Verbond in dezen zijn geloof verzaakt. In het vorige jaar heeft ons Hoofdbestuur een ‘Streektalencommissie’ ingesteld, waarover onlangs dr. Endepols een radiotoespraak heeft gehouden.

Wat tusschen 1897 en 1928 in woord en schrift door bestuur en leden aan de verzorging van onze dialecten is gedaan, ligt wijd en zijd verspreid over de jaargangen van ons Neerlandia.

De J.