Neerlandia. Jaargang 29

[p. 151]

Nederlandsche Muziek in Concerten in Nederland.
I.

De tijd gaat snel! Nu ik het oude opstel, dat ik indertijd schreef onder den titel ‘Ons nationaal Muziekleven’, voor den dag haal, zie ik, dat het reeds elf jaren oud is.

Het is afgedrukt in het Julinummer van Neerlandia van 1914.

En nu vraagt de redactie mij wederom een artikel over hetzelfde onderwerp, dus van dezelfde strekking.

Ik voldoe gaarne aan dat verzoek, want in de eerste plaats is 't noodzakelijk, steeds weer op hetzelfde aambeeld te hameren, maar ook: er is thans aanleiding een vergelijkenden maatstaf aan te leggen; te onderzoeken, hoe de verhouding is tusschen toen en nu; te vragen, of wij op 't gebied, waar 't over gaat, van vooruitgang mogen gewagen.

Vooraf een waarschuwing aan de te heet gebakerden in 't algemeen, aan de - meestal alleen in eigen oog! - verwaarloosde toondichters: ik ga niet meezingen in 't klagende koor van hen, die vinden, dat ‘men niets voor de Nederlandsche componisten doet’, en evenmin zal ik mij scharen aan den kant van hen, die verlangen, dat in elke muziekuitvoering hier te lande ten minste een stuk van Nederlandschen oorsprong moet worden uitgevoerd.

Dien eisch wil ik nemen als het uitgangspunt van mijn betoog en dan stel ik voorop, dat hij in mijn oogen beteekent: een ongerijmdheid en - veel meer nog - een smakeloosheid.

Wij komen, nu ik dit zoo rondweg uitspreek, dadelijk in een belangenstrijd te staan: de nationalistisch gezinden laten dien eisch niet varen; zij, die vóór alles de rechten van de kunst willen laten gelden, denken er niet aan hem in te willigen.

En zij hebben gelijk!

In elke kunstuiting is ‘stijl’ een allereerste, nimmer te ontwijken, eisch. Wie zondigt tegen den stijl, zondigt daarmee ook tegen den goeden smaak; doet de kunst een beleediging aan.

Daarom, wanneer een goed samengesteld programma, door het invoegen van een Nederlandsch werk ‘stijlloos’ worden zou, dan mag dat stuk er niet in opgenomen worden.

Er valt hier te letten op een zeer bizonderen, maar ook hoogst belangrijken factor, waaraan zij, die steeds Nederlandsche muziek verlangen, veel te weinig aandacht schenken, en wel deze: het aantal belangrijke, onovertrefbaar schoone, onsterfelijke kunstwerken is zóó groot, het verlangen zulke werken altijd weer te hooren is bij de concertbezoekers zóó sterk, dat de Nederlandsche werken - die van minder groote beteekenis zijn - wel op het tweede plan moeten worden geschoven.

Die ‘minder groote beteekenis’ doet allicht sommigen de wenkbrauwen fronsen, maar ik vraag in gemoede: hebben wij - na Sweelinck - hier te lande ook maar één toondichter gehad, die de vergelijking met de groote, klassieke meesters kan doorstaan? Waar zijn de Nederlandsche Haydn, Mozart, Beethoven, Schubert enz. enz. te vinden?

Daarom, willen wij het eens worden over de middelen, die wij kunnen aanwenden, om de goede Nederlandsche toonstukken meer te doen uitvoeren, dan dient vooraf te zijn uitgemaakt, dat de ernstige muziekleiders, uitvoerders, muziekminnaars en -hoorders de werken der groote meesters als een heilig goed beschouwen, hetwelk zij niet verdrongen willen zien. Zij zullen iedere poging daartoe met al hun macht bestrijden.

Dat is dus uitgemaakt en overeengekomen. Zien wij nu, wat tot op heden voor de Nederlandsche kunst is gedaan; stellen wij de vraag, of dat voldoende was, en - zoo 't antwoord ontkennend luidt - zoeken wij naar middelen, om daarin verbetering te brengen.

Wanneer het, in 't geen nu volgt, van tijd tot tijd gaat over mijn persoon en mijn werk, dan beschouwe de lezer dit niet als een (volgens het aloude spreekwoord, kwalijk riekende) eigen-lofzingerij. Het is nu eenmaal een feit, dat de beweging, die beoogde, orkestwerken, door Nederlanders geschreven, te doen uitvoeren, haar oorsprong vond in de concerten van het Utrechtsch Stedelijk Orchest, dat van 1892 tot 1917 onder mijn leiding stond.

Maar bovendien, lezers, die het begin van dit opstel met half juist of onjuist begrip hebben aanvaard en er uit hebben opgemaakt, dat ik de uitvoering van Nederlandsche muziek niet noodig acht, zullen, wanneer zij vernemen, dat ik die zaak wel degelijk bevorderd heb, allicht tot een andere opvatting komen.

Het is zóó geloopen: ook ik heb in mijn jonge jaren gemeend te moeten toondichten.¹⁾

Ik ondervond, hoe moeilijk 't was, eigen werk op de concertprogramma's geplaatst te krijgen; ik begreep, dat, daar 't mij, die een in de kunstwereld bekenden naam droeg, zelden gelukte bij de leidende kunstbroeders belangstelling voor mijn werk te wekken, het ten eenenmale onbekende zoo goed als onmogelijk moest zijn.

Eén was er - 't zij tot zijn eer gezegd - die een uitzondering maakte en 't goede werk van zijn jonge kunstbroeders steeds ter uitvoering aannam: Richard Hol.

Toen ik, na herhaaldelijk bij anderen 't hoofd te hebben gestooten, bij hem gehoor vond; toen hij mij mijn pianoconcert liet spelen en een concert-ouverture liet leiden in de concerten van het ‘Collegium Musicum Ultrajectinum’, heb ik - in gedachte - den duren eed gezworen, zijn voorbeeld te zullen volgen, wanneer ik daartoe in de gelegenheid zou zijn.

Die gelegenheid kwam spoediger, dan ik had durven verwachten: in 1890 riep Willem Kes mij naar Amsterdam, waar ik naast hem als tweede leider aan 't Concertgebouw zou werkzaam zijn; twee jaar later ging ik als leider van 't (zoogen.) Stedelijk Orchest naar Utrecht. En - 't is hierboven reeds gezegd - de programma's van dat orkest bevatten - van toen af - regelmatig muziekwerken van landgenooten.

Het juiste getal van de onder mijn leiding gespeelde orkeststukken van Nederlandschen oorsprong kan ik niet opgeven, maar wel weet ik, dat het in 1915 reeds boven de 150 gestegen was.

Mijn bereidvaardigheid tegenover mijn toondichtende landgenooten had een eigenaardig gevolg: al wat noten neerschreef, meende, dat men mij maar iets te zenden had, om zeker te zijn van een uitvoering. Zoo ging 't echter niet!

Heb ik meer dan 150 stukken laten spelen, het aantal waarvan ik - omdat het 't uitvoeren (n.m.m.) niet

1) Sedert ongeveer dertig jaar heb ik 't gestaakt; daarover nog iets in mijn naschrift!

[p. 152]

waard was - de opneming in mijn programma's weigerde, is zeker veel meer dan het dubbele.

Dat beteekent, dat ik mij in de jaren van mijn leidersambt een dikke driehonderd doodsvijanden heb verworven!

Want, daar schijnt geen grooter beleediging mogelijk, dan verklaren dat een toondicht niet gelukt is: en de hoegrootheid van die beleediging staat in omgekeerde reden tot den leeftijd van den toondichter. Men kan nu eenmaal niet alle papieren, die men ontvangt, bewaren; daarom heb ik voor eenige jaren alle brieven, waarin de teleurgestelde toondichters hun hart uitstortten, vernietigd. Maar, deze verzekering neme men aan: het was stichtelijke lectuur! Inhoud, strekking en vorm doorliepen de gansche, lange, genuanceerde gamma tusschen de toornende volzinnen van den bliksem-slingerenden Zeus, en de verwenschingen der, door afdingen verbolgen, vischvrouw.

De goede invloed echter bleef ook niet verborgen.

De toondichters, die hun werk hadden kunnen hooren, toetsten den uitslag aan de verwachtingen, die zij hadden gekoesterd; zij leerden inzien, wat hun ontbrak, wat zij anders moesten doen, en de verstandigen onder hen profiteerden van deze les, die de praktijk bun bood, en toonden dit in hun volgende werken.

Zoo mag dan van dit Utrechtsche tijdperk worden getuigd, dat het vruchten heeft afgeworpen voor de Nederlandsche toonkunst, trots de niet immer bevredigende gevolgen, trots ook de dwalingen van mijn kant.

Want ook ik heb gedwaald!

Zei ik hierboven, dat ik ruim 150 werken heb doen uitvoeren, maar meer dan dubbel zooveel heb geweigerd, dan moet ik nu als mijn vaste overtuiging uitspreken, dat dit laatste getal nog veel grooter had moeten zijn. Bezie ik 't geval achteraf, dan moet ik erkennen ten opzichte van verscheidene middelmatigheden veel te voorkomend te zijn geweest. Niets is geschikter om zelfoverschatting te kweeken, dan onvolmaakte kunstwerken de wijding te geven van de openbaarmaking.

Die klip, ik moet het nu erkennen, heb ik niet altijd omzeild.

Maar - aan den anderen kant - de uitvoering van onbekende toondichten van landgenooten heeft zeker veel goeds gesticht. Het heeft den ongeloovigen de oogen (en de ooren!) geopend; het heeft het nationaal bewustzijn, ook op dit gebied, gewekt en verstevigd; het heeft den buitenlanders getoond, dat hier te lande ook iets tot stand was gebracht, - ten slotte - het heeft tot navolging geprikkeld.

En - 't moet worden uitgesproken, 't mag niet worden geloochend - wij zijn thans zoover, dat wij, wat de Nederlandsche orkestmuziek betreft, niet meer mogen spreken van achterstelling van landgenooten bij vreemdelingen. De Nederlandsche orkesten spelen ook Nederlandsche muziek.

Daar is 't Concertgebouw, dat werken van Diepenbrock, Dopper, Pijper, Van Goudoever, Landré en Voormolen speelt. Men zal mij tegenwerpen: ‘dat is alles modern: de muziek van hun voorgangers hoort men niet meer.’ Daarop antwoord ik: ‘gelukkig!’

Wie nu nog een symphonie van Verhulst, Hol of Nicolai zou laten spelen, zou zijn publiek een slaapdrank ingeven. Die muziek zijn wij ontgroeid! Die meesters, hoe groot hunne verdiensten mogen zijn, hebben niet gewerkt voor de eeuwigheid. Hun roem is vervlogen, hun tijd is voorbij!

Dat lot deelen zij met duizend anderen van alle mogelijke nationaliteiten.

Ik keer terug tot mijn uitgangspunt en herinner dan er aan, dat het Haagsch Residentie-Orkest niet achterblijft, (al kon 't wellicht meer doen), dat het in 't afgeloopen seizoen nog een Symphonie van Leo Ruygrok heeft gespeeld en geregeld de mooie orkestwerken van Joh. Wagenaar, en natuurlijk de Piet-Hein Rhapsodie van zijn leider op zijn repertoire houdt.

Zie ik van tijd tot tijd een programma van de orkestconcerten te Haarlem en te Arnhem, dan vind ik ook daarop Nederlandsche werken; het Symphonie-Orkest te Leeuwarden, een jonge, nog niet heel sterke instelling, doet op dat gebied zelfs veel; van Groningen durf ik niet spreken; daarvan ben ik niet voldoende op de hoogte.

Moeten wij dus erkennen, dat de Nederlandsche toondichters van orkestwerken wel degelijk aan 't woord komen, dan verzwijg ik toch de opmerking niet, dat de keus der opgevoerde werken vaak zeer willekeurig lijkt.

Voor mij ligt het programma, door het Concertgebouw-Orkest op 26 Mei '23 te Dordrecht uitgevoerd, ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van het A.N.V.! Een voortreffelijk samengesteld programma! De eerste afdeeling geheel Nederlandsch, de tweede gevuld met slechts één werk, maar met een der belangrijkste uit de orkestlitteratuur: de derde Symphonie van Beethoven. Bij die Nederlandsche stukken vind ik er twee, die ik niet ken: een Andante grazioso van Dopper voor orkest met een solo-violoncelpartij, en een Introductie en Rondo voor viool en orkest van Zimmermann. Die twee stukken heb ik later op geen enkel programma meer vermeld gezien. Hierin ligt een aanwijzing voor de Nederlandsche muziekleiders, in welke richting zij nog meer kunnen doen: het uitvoeren van kleinere nummers voor vol of voor beperkt bezet orkest. Voor zulk een stukje is veel gemakkelijker een plaats te vinden, dan voor een symphonie, die toch altijd ten minste een half uur duurt. Bovendien, ik geloof niet mij te vergissen, wanneer ik zeg, dat onze toondichters nog wel 't een en ander van dien aard in portefeuille hebben.

Wat zeker ook meer zou kunnen (en moeten!) worden uitgevoerd, is de Nederlandsche kamermuziek; ook op dat gebied is de voorraad grooter dan men, oppervlakkig oordeelend, zou meenen. Ik onthoud mij van 't noemen van namen, om geen verwijten te hooren van hen, die ik - met opzet of bij vergissing - niet vermeld.

Een groote leemte noem ik: 't bijna nooit uitvoeren van de muziek der Zuidnederlandsche toondichters. Men herinnert zich hier te lande, dat Benoit geleefd heeft en men weet, dat Hullebroeck een aantal - zeer populair geworden - liederen heeft geschreven. Maar daarmee houdt het dan ook op!

En toch! Zuid-Nederland heeft op orkestraal gebied reeds heel wat geboden. Denk ik terug aan mijn Utrechtsche jaren, dan komen mij een, wel zeer ‘Wagnersche’, maar overigens vèr boven de middelmaat uitstekende ‘Homerische Symphonie’ van Mortelmans, en een paar kleine stukken van den zéér begaafden Lod, de Vocht in de herinnering.

Wie een jaargang van het, te Antwerpen verschijnende, muziektijdschrift ‘Onze Symphonie’ doorbladert, ontmoet 'n aantal, tot op heden in Nederland onbekende, namen; leest van toondichten, zóó hoog geprezen, dat al nemen wij dien lof aan tegen den

[p. 153]

koers van 60%, er nog genoeg overblijft om jaren op te teren.

Ook hier, zoo schijnt het mij, zou nog meer kunnen worden gedaan.

Maar.... daar bestaat tusschen de kunstopvatting en de kunstuiting van de Zuid- en Noord-Nederlanders een verschil, dat toenadering dikwijls moeilijk maakt; erger nog: dat vaak een niet te overbruggen kloof veroorzaakt.

Ik wil trachten daarvan de oorzaak aan te wijzen, zonder mij te begeven op 't terrein der waardebepaling en allerminst met de bedoeling af te keuren, wat niet in mijn lijn ligt.

Wanneer de Hollander toondicht, is hij veel ingetogener dan zijn kunstbroeder van over de zuidergrens; hij uit zich niet gemakkelijk, legt ongaarne zijn diepste binnenste bloot, laat altijd nog iets onuitgesproken.

De Zuid-Nederlander daarentegen heeft het hart op de tong, is naief in zijn uitingen; zegt het, juist zooals 't hem voor den geest komt, en is in de keus van zijn (muzikale) uitdrukkingen niet immer kieskeurig.

Hij heeft ook enkele zwierige melodische lijnen en verschillende typische accoordverbindingen, waarvan hij zich gaarne bedient ('t zou - geloof ik - niet moeilijk zijn den oorsprong van een en ander tot bij Benoit, wiens reuzekrachtige invloed nog steeds doorwerkt, op te sporen) maar de Noordnederlandsche toonkunstenaar houdt juist niet van deze wendingen, hij vindt, dat ze de grens van't ‘banale’ overschrijden.

Die bizonderheden, geworteld in den aard der verschillende takken (tóch van één stam!) zullen wel lang nog de beletselen blijven voor een algeheele en algemeene wederzijdsche waardeering.

Het moeilijkst zal ons, Noordelijken, dat vallen, waar het geldt de zangen van Vlaamschen oorsprong. Uitzonderingen daargelaten - alweer, om alle gevoeligheid te sparen, onthoud ik mij van 't noemen van namen - zijn de meeste liederen voor één stem. voor ons moeilijk genietbaar.

Daarmee is niet bedoeld, dat in 't Zuiden geen muziekleven klopt! Integendeel, dat schijnt mij dáár krachtiger, ‘schuimender’, meer spontaan dan bij ons. De uiting echter is anders dan wij 't ons denken.

Deze ietwat lange uitweiding moge aan velen de bevredigende verklaring geven, van 't geen schijnt te zijn: miskenning.

WOUTER HUTSCHENRUIJTER.

(Slot volgt.)

Zoek in het Verleden al het schoone en edele en schep daaruit uw Toekomst.
(President Krügers laatste woorden)