Neerlandia. Jaargang 29

[p. 38]

Ons Dietsche Dicht
III.¹⁾

De stroom, uit Nederlandsche bron ontsprongen en zoo breed uitvloeiend in de zeventiende eeuw, is in alle tijden door zij-aderen versterkt en verdiept. Ons volk had niet alleen voor de stoffelijke voordeelen van andere landen, maar ook voor hun geestesschatten oog. De Renaissance werd hier verwelkomd als een verwijding van het vergezicht, als een versterking van het menschzijn. Zoo wist men zich in te leven in de klassieke schoonheid, dat het schoon van het eigen land er weleens onder leed. De Fransche geest heeft al zeer vroeg zijn bekoring doen gelden; later hebben onze dichters en schrijvers ook den Engelschen en Duitschers hun geheimen afgevraagd.

Uitheemsche invloeden zijn dikwijls heel machtig geweest. Wanneer de volksgeest verflauwde, weelde zelfcritiek in slaap wiegde, kreeg de bewondering voor buitenlandsche snoffen de overhand. In het bijzonder is de vereering voor al wat Fransch is herhaaldelijk in het buitensporige geloopen.

Reeds zeer vroeg werd de Fransche letterkunde hier bekend en niet altijd vond men de kracht - waarvan Jacob van Maerlant zich bewust werd, toen hij den brui gaf van 't vertalen van Fransche ridderromans - om zich aan de macht dier litteratuur te onttrekken. De dichters van den Nederduitschen Helicon (1610) hebben zoo goed als Jan van der Noot - die hem vertaalde - den invloed van Ronsard ondergaan. Spiegel volgde zijn ‘Abrégé de l'art poetique’ en Du Bellay's ‘Défense et illustration de la langue française’ in zijn ‘Tweespraeck der Nederduitsche letterconste’. Spiegel, zoowel als Hooft, danken veel aan Montaigne, die hier evenals Rabelais bekend werd gemaakt. Daarbij kon de Dietsche dichtkunst slechts winnen. Na den vrede van Munster werd evenwel de stroom zoo sterk, dat heel de Fransche tooneellitteratuur, rijp en groen, hier werd binnengehaald. De talentvolle kanselredenaars der emigranten brachten de zoetvloeiende en welluidende Fransche taal onder het volk; de beschaafden ondergingen den invloed van Pierre Bayle en Jacques Basnage, van Corneilles ‘Théories dramatiques’. De drama's van Corneille, Racine en hun volgelingen werden hier bij menigte vertaald en de invloed van het Fransche blijspel - schoon men hier te lande niet boven het peil der kluchten uitkwam - is tot in ‘Krelis Louwen’ en ‘De Wiskunstenaars’ van Pieter Langendijk (1683 - 1786) na te speuren. Fnuikend voor de kunst was de slaafsche navolging der Fransche kunstwetten, die Andries Pels' stichting ‘Nil Volentibus Arduum’ met haar gevaarlijke leus hier invoerde. Alsof de Kunst ook ingelijfd kon worden bij de exacte wetenschappen, die in de zeventiende eeuw in de Nederlanden tot zoo grooten bloei waren gekomen!

Den kloeksten verdroot dit wel. In Noord Nederland toornde Antonides van der Goes in ‘Ystroom’ en ‘Oorsprong van 's lands Ongevallen’ over het binnendringen van Fransche taal en zeden, die hier het pad voor den geweldenaar hadden geëffend en Nederland aan den rand van den afgrond hadden gebracht. In Vlaanderen trachtte Jan Lambrechts te Brugge den Franschen geest tegen te werken in een reeks van gedichten op den Fransch-Spaanschen vrede en een paar satirische tooneelspelen tegen de toenemende afgoderij van het Fransche. Zonder gevolg, het zou nog wel erger loopen; aan Napoleon zou gelukken wat stadhouder Willem III aan Lodewijk XIV had belet.

Tot in de achttiende eeuw was het Fransche burgerlijk drama hier in eere, Justus van Effen kon den invloed van refugiés als Prosper Marchand, Saint Hyacinthe en Sallengre niet ontgaan; later volgde hij de Engelschen na. Toen Aagje Wolff en Betje Deken hun roman ‘Sara Burgerhart’ in het licht gaven, zetten zij de kenschetsende bijzonderheid ‘niet vertaald’ op het titelblad. Later hebben Chateaubriand, Lamartine en Victor Hugo voor de Nederlandsche romantiek groote beteekenis gehad. Vernieuwingen der litteratuur in Frankrijk wekten ook hier te lande een nagalm en de Tachtigers zouden niet geweest zijn die zij waren zonder Flaubert, De Balzac, De Maupassant en Zola.

Sterk en langdurig was ook de invloed van het klassicisme. Heeft niet Hubert Cz. Poot door zijn voorliefde voor de Grieksche en Romeinsche halfgodenwereld den roem verspeeld van de zuivere natuurdichter te worden, dien zijn eerste verzen schenen aan te kondigen? Een uit velen! Wel opmerkelijk is het dat de navolging van Duitschers en Engelschen op verre na nooit zoo algemeen is geweest.

Veeleer heeft Nederland aan Duitschland gegeven. Beider liefde voor het klassisisme bracht Nederlanders en Duitschers tot elkaar. In onze dichtkunst vonden dezen een grooter volkomenheid van uitdrukking, meer bezonkenheid van gedachten. Van de Leidsche hoogeschool ging een beschavende werking uit als tot dusver alleen van Bologna. Duitschers kwamen te Leiden de vrije kunsten beoefenen en tot in de 18de eeuw behoorde het tot de eerste eischen eener goede opvoeding, in Nederland gestudeerd, althans gereisd te hebben. De Nederduitsche poezie gaf den toon aan in het drama zoowel als in de lyriek. Martin Opitz (1620) de vernieuwer der Duitsche dichtkunst, Chr. Hoffman v. Hoffmanswaldau, Chr. Warnecke, frhrr v. Canitz en, in de 18de eeuw, Abr. v. Haller studeerden te Leiden, Opitz, Gryphius en anderen bewerkten Vondels treurspelen. Men kan de oudste Duitsche letterkunde zonder kennis van de Nederduitsche dichtkunst der 17de eeuw niet verstaan. Op Opitz, die veel te danken had aan Hugo de Groot en Jan van der Does, is deze invloed naar zijn eigen getuigenis machtig en beslissend geweest; zijn landgenooten spoorde hij tot navolging van de Nederlandsche dichters aan. Vondels drama's zijn in 1662 en 1672 te Leipzig, Hoofts ‘Granida’, ‘Gerard van Velsen’ en ‘Bato’ in 1666 te Hamburg gespeeld. Nederlandsche tooneelgezelschappen traden op te Dantzig, Lubeck, Kiel en zelfs te Kopenhagen en Stockholm, waar in 1661 een Nederlandsche schouwburg gebouwd werd. Mocht het niet zijn om sierlijkheid en zwier - om geleerdheid, dege-

1) Zie Neerlandia van 1 Febr. 1925.

[p. 39]

lijkheid en werkkracht kon de vreemdeling bij de Nederlanders ter schole gaan.

Tegen de zucht tot navolging van den vreemdeling is het verzet nooit geheel uitgebleven. Aan den naam van Antonides van der Goes kunnen worden toegevoegd die van Simon Stijl, die de ‘belachelijke’ ingenomenheid zijner landgenooten met alles wat uit den vreemde, met name Frankrijk, kwam naar verdienste kastijdde, en, tevoren die van de Van Harens: Willem met zijn ‘Friso’, door Klopstock en Voltaire geprezen, Onno Zwier met ‘De Geuzen’. Met overtuiging spoorden deze dichters aan tot vaderlandsliefde en terugkeer tot de oude zeden en deugden, die alleen in staat waren geweest het land van zijn toen dreigende vernederingen te redden. Nadat ‘de dag des jammers’ gekomen was, heeft Bilderdijk Hollands herrijzenis voorspeld, heeft vooral Potgieter Jan Salie den mantel uitgeveegd, den volksgeest tot daden aangespoord, het volksbewustzijn trachten te verlevendigen. Dit heeft slechts langzaam doorgewerkt. Eerst moest nog Multatuli met zijn sarcasme de Slijmeringen en Droogstoppels geeselen, vóór het volk als geheel zich begon op te richten, zich bewust werd wat goeds en grootsch er in den zandgrond was geraakt en vast besloot, zichzelf weer te zijn.

*_**

Een andere strooming, die onze letterkunde in het tijdvak, dat op onze ‘Gouden Eeuw’ volgde, vertroebeld heeft, is de leerings- en nuttigheidszin.

Vondels neiging tot het didactische, die hij met Coornhert gemeen had en die uit ware en diepe vroomheid ontsproot, heeft zijn navolgers tot het preekerige verleid. De moraal, die bij Vondel zoo liefelijk en onbedwongen klinkt, bijv. in de laatste regels van ‘Wildzang’; het geloof, dat ‘Kinderlijck’ tot een juweeltje maakte; de ootmoed, die zoo warm ons toestraalt uit de beroemde rei van den ‘Lucifer’:

O Vader, die geen wieroockvat
Noch gout noch lofzangh waerder schat
Dan godtgelatenheyt en stilte....

verschieten van kleur in min-dichterlijke handen, bij minder fijnvoelende geesten. Zoo zijn de meeste gedichten van Elisabeth Hoofman, Jeremias de Decker, Joachim Oudaen, Joannes Vollenhove slechts een flauwe nagalm van Vondels forschen en helderen zang. De groote Antonides van Goes wordt dikwijls wijdloopig. Ook wel raakt Pegasus op hol: Reinier Anslo, waar en vurig dichter als hij is, slaat door in zijn ‘Pest te Napels’ en kwetst den goeden smaak in zijn doldriftige vaart.

Het is alsof Vondel het gevaar der preutschheid heeft zien aankomen, toen hij den strijd aanbond tegen de predikanten, die twee eeuwen lang ons letterkundig leven zouden beheerschen. Van Vollenhove moet hij gezegd hebben: ‘Een groot licht, jammer dat hij predikant is.’ De neiging tot leering en stichting, die den Hollander in het bloed zit, krijgt van nu aan groot overwicht en stijft de dichters in het kwaad; de eenen om schoonheidszin te verwarren met zedelijkheid, de anderen om hun boertigheden in het kleed van vermaning en waarschuwing aan den man te brengen. Terwijl een groot kunstenaar als Breero op den achtergrond raakt, dringen minder begaafden aldus naar voren, vergenoegt een fijne geest als Constantijn Huygens (1596 - 1687) zich met den roem van wijzen, degelijken godsdienstigen Hollander, hoe kunstvaardig hij ook schildert in zijn ‘Scheepspraet’, hoe knap hij de zeden te teekenen weet in ‘Trijntje Cornelis’, dat Potgieter ‘weergaasch aardig’ noemt.

Van zijn Engelsche reis brengt hij geen liefde voor Shakespeare en Milton, alleen bewondering voor den zedepreeker Donne mee. Heeft alleen zijn vereering voor Erasmus hem er voor behoed, een figuur te worden als Jacob Cats? In pittig verwerkte wijsheid overtreft hij dezen; en veel dichter bij Vondel dan bij Cats staat hij wanneer hij in zijn ‘Daghwerck’ zichzelf en zijn vrouw vermaant, bij alle leed te denken aan hetgeen het voorgeslacht voor de Vrijheid geleden heeft. Wij houden van hem om zijn warme vaderlandsliefde, al vertoont zij zich in ‘Costelick Mal’ weer in het gewaad der vermaning -: kleedt u in ‘eigen gesponnen linnen’, doet de ‘overzeesche prachten’ in den ban! Teekent het niet den tijd, dat juist waar Huygens zich het zuiverst kunstenaar toont - in ‘ Trijntje Cornelis’ - de berijmde critiek hem treft van Oudaen, die zich aan deze ruwe schoonheden verergert:

‘Ja, treur, want Huygens heeft de deftigheid verlaten’

en hem noopt, vol schaamte, het eigen werk te verloochenen?

Slechts in één vorm keurt die deftigheid deze dingen goed. In het verguldsel van waarschuwing of wijzen raad. Aldus vindt menig gewaagd vers van Starter genade. En Cats lijvig berijmd levenswerk kon alleen tot een tweeden bijbel worden voor ons volk, doordat bijbeltaal en schijnvroomheid tot geleide dienden voor de platste zedeleer.

Cats was dichter. Hij was waar, want hij gaf zich overal onverschrokken zooals hij was. Hij was oorspronkelijk - zijn groote belezenheid heeft zijn persoonlijkheid niet gerimpeld. Hij was nieuw. In zijn soort was hij groot. Maar doordat hij ons volk stijfde in zijn hoofdgebreken, is de invloed ten kwade van den dichter van ‘Trouringh’, ‘Selfstrijt,’ ‘Houwelijck’, ‘Twee-en-tachtigjarig Leven’, den man, die, naar Huets zeggen ‘de taal der goden uit den hemel in de keuken’ bracht, ook zeer groot geweest. Die invloed heeft onze letterkunde bedorven tot in de negentiende eeuw.