Neerlandia. Jaargang 18

[p. 173]

Nederland op de Bugra^*).

‘Holland bloeit weer,
Holland groeit weer’.

Zaterdag 20 Juni heeft de Nederlandsche Vereeniging te Leipzig haar maandelijksche vergadering gehouden, waarbij de heer J.L. Kouwenaar, vertegenwoordiger van den Ned. Boekhandel, een voordracht hield over ‘Nederland op de Bugra’, de wereldtentoonstelling voor het boek en de grafische kunsten te Leipzig. Men kan het Bestuur geluk wenschen met de keuze die zij gedaan heeft, dezen goeden spreker voor dien avond te winnen. Talrijk vas het bezoek en met groote belangstelling hebben de toehoorders de hoogst belangwekkende voordracht gevolgd. Na een zakelijke beschrijving der tentoonstelling liet de spreker als ‘nagerecht’ een gedicht volgen, dat op meer gekruide wijze het verloop van een tentoonstelling, van de geboorte af tot de begrafenis toe weergaf. Nadat de spreker niet verzuimd had de bibliotheek met eenige, met dank aanvaarde, geschriften te vermeerderen, besloot de Vereeniging tot een gezamelijk bezoek aan de tentoonstelling, dat ook inmiddels plaats gevonden heeft onder leiding van den heer K. de Leder.

Na het betreden der tentoonstelling door ingang 2 bevindt men zich in de Straat der Natiën, waar de paleizen der Mogendheden staan. Nederland heeft geen eigen paviljoen, maar deelt met Zwitserland; Denemarken, Noorwegen, Zweden, Spanje en België het groote gebouw ‘Halle der fremden Staaten’. Spreker wees met recht op de verkeerde uitdrukking ‘vreemde staten’, en z.i. ware buitenlandsche staten beter geweest. In onze tentoonstelling zijn vertegenwoordigd 30 uitgevers, zoowel van boek- als van kunstwerken, 11 boek- en steendrukkers, 3 papierfabrikanten, 2 lettergieters, 2 clichémakers, 15 boekbinders, waaronder ook goudleerbewerkers, 21 sierkunstenaars, welke laatsten samen de afdeeling ‘toegepaste kunst’ uitmaken, en dan de topographische afdeeling van het Ministerie van Oorlog.

Het door onze Hollanders verrichte werk is reusachtig geweest; toen men 19 April naar hier kwam, was zelfs het huis niet voltooid, en reeds den 6 Mei is de tentoonstelling geopend. Alles was toen bij ons gereed. De Hollanders hadden de handen uit de mouwen gestoken en hard gewerkt; men had zich het woord van den ouden Tacitus ‘Labor improbus omnia vincit’, een hardnekkige arbeid komt alles te boven, voor oogen gehouden en was als een van de weinigen op tijd gereed. Hulde aan de wakkeren die Holland's eer hooggehouden hebben, maar onzen dank moeten wij vooral betuigen aan de heeren M. Mouton, Den Haag, voorzitter; W. Nijhoff, Den Haag, 2e voorzitter; C.A.J. van Dishoeck, Bussum, secretaris, als leden van 't bestuur en niet in de laatste plaats aan den heer Prof. Dr. T.K.L. Sluyterman, Delft, die de versiering der zaal op zich genomen had, welke 35 × 15 Meter oppervlakte beslaat^*).

* _* *

Na deze inleidende woorden wil ik tot het eigenlijke onderwerp overgaan en met U in gedachten door onze zaal wandelen en U op het een en ander wijzen. Vlak voor U, bij den ingang, het oude vermaarde huis P.N. van Kampen & Zoon, Amsterdam, waar de Gids van 1906-1913, romans, kinderboeken, gedichten van Helène Swarth en andere liggen; de volgende is L.J. Veen, Amsterdam, bekend als uitgever van Noord- en Zuid-Nederlandsche schrijvers, waarvan ik alleen Coupérus en Gezelle noemen wil; W.J. Thieme & Co., Zutphen, heeft school- en kinderboeken en is met zijn Klassiek letterkundig Pantheon de Reclam van Holland. Naast hem de uitgever van Protest. lectuur, in hoofdzaak bijbelteksten en kinderboeken, I.M. Bredée's Boekh., Rotterdam, en dan een specialiteit in kinderboeken W. de Haan, Utrecht. Technische werken, bij voorkeur in gebruik bij het Hooger Onderwijs der Akademie te Delft, vormen den stand van Waltman te Delft. Dan Tjeenk-Willink, Haarlem, een bekend oud huis, met romans en belletrie (Busken Huet, Potgieter enz.). Het bekende ‘Boefje’, werken over de stad Rotterdam, verschillende uitgaven op modern gebied zijn het, die de afdeeling van Brusse's Uitgevers-Maatschappij, Rotterdam, uitmaken. A.W. Sijthoff, Leiden, volgt met zijn ‘Codices Graeci et Latini’ en zijn beroemd ‘Breviarium Gramani’; Van Lennep's rom. werken; Blok: Geschiedenis van het Vaderland, Biografisch woordenboek, Onze gouden eeuw, Panorama (het eerste Nederl. weekblad in diepdruk), e.a. De Uitgevers-Maatschappij Elsevier, Amsterdam, komt met Multatuli's werken; dan Winikler-Prins: Geïll. Encyclopaedie, 16 deelen (het Hollandsche Meyer's of Brockhaus Convers.-Lexikon),

*) Afkorting van Buchgewerbe und Graphik. Red.

*) De heer Kouwenaar vergat hierbij op bescheiden wijze zijn eigen bemoeijngen. (Noot van den Schrijver).

[p. 174]

Kuipers' woordenboek, Vlaanderen door de Eeuwen heen, Elseviers bekende tijdschrift en werken over kunst en schilders als Van Dijck, Rubens en Jordaens. In Bussum, het kleine Hollandsche plaatsje, woont de uitgever van vele moderne schrijvers, de heer C.A.J. van Dishoeck. Hij is een van de grootste uitgevers van de Noord- en Zuid-Nederlandsche moderne schrijvers en van kinderboeken als van Rie Cramers e.a., vooral moet Teirlinck met zijn eigen banden genoemd worden. Nu volgt de koning van den kunsthandel ‘Scheltema & Holkema, Amsterdam’. Vooreerst zijn Rembrandtbijbel hier in 't Duitsch, die algemeene belangstelling wekt; dan werken van Vermeer, Breitner, Maris, Van Dijck, Jan Steen, de jubelfeestuitgave Rembrandt 1606-1906 (Amsterdam en Londen), verder ligt hier een schat van werken over kunst en wetenschap. Ook zijn door kunstenaars bewerkte boekenkast en staffeleien (ezels) zijn bezienswaardig. Kath. werken van de beste schrijvers vormen de afdeeling van Malmberg, Nijmegen, en romans en kalenders die van Albert de Lange, Amsterdam (Les 100 chefs d'Oeuvres des Peintres Néerlandais). Erven Bohn, Haarlem, is een der grootste wetenschappelijke firma's, haar hoofdkracht ligt op medisch gebied; bijna al onze groote mannen op dat gebied als Treub, Da Costa, Pel, Burger, Zwaardemaker, Hermonides, Rotgans, Zeehuizen, Bolk e.a. zijn bij hem te vinden. Dan heeft hij een geïllustr. prachtuitgave van Gijsbrecht van Aemstel en Hildebrand's Camera Obscura. Er naast vindt men de Nederlandsche Bijbelcomp. en die der Evang. Gezangen, voor druk- en bindwerk.

Weer een koning ontmoeten wij in Martinus Nijhoff, Den Haag, en voornamelijk op wetenschappelijk terrein, doch ook op dat der kunst b.v.: ‘Radierungen’ van Rembrandt, Binnenhuizen van Sluyterman, Oude schilderkunst in Nederland; zeer mooi zijn ook zijn boeken over visschen, eieren en vlinders, dan zijn werken over Assyrische en Egyptische kunst en ethnografische beschrijvingen, en niet te vergeten Scheurleer: Het muziekleven in Nederland, Duyse: Het oude Nederlandsche lied. W. Versluys, Amsterdam, de volgende, komt met 100 teekeningen van Van Gogh, Rijksprentenkabinet Amsterdam, Delftsch Aardewerk in het Rijksmuseum voor den dag, dan heeft hij nog vele werken op letterkundig gebied van moderne schrijvers, als Van Eeden, Kloos en Verwey. Paul Brandt, Bussum, laat ons een werkelijk mooi boek zien, Roomsche Schoonheid, met band van Molkenboer. A. Oosthoek, Utrecht, heeft een rijk geill. prachtuitgave, zooals een tweede in de wereld niet te vinden is en wel: ‘Hortulus Animae’, het zielentuintje, het oude document hiervan bevindt zich in de K.K. Bibliotheek te Weenen, dan een groot werk van Rouffaer en Juynboll, ‘Battikkunst in Nederlandsch Indië’, Albrecht Dürers Niederländische Reise, Cuypers, ‘le chateau de Haar à Haarzuylen’ en uitgaven van 't Utrecht's Oudheidkundig Genootschap.

Medische werken vormen de inzending van Van Doesburg, Leiden, en christ. kunst die van den grootsten Kathol. boekhandel in Nederland C.L. van Langenhuizen, Amsterdam. Foto's en kalenders met Hollandsche landschappen, die van Abrahamson, Amsterdam. D. Bolle, Rotterdam, toont vele uitgaven, als romans, letterkunde en protest. godsdienstige werken (Bosboom-Toussaint. Werumeus Buning e.a.). Een groot werk van Jozef Israëls geeft Scholtens & Zoon te Groningen (70 bladen, Mk. 275.-).

Nu blijft van de uitgevers noch de vierde, de laatste tafel, te bekijken en daar is de deftige, voorname W.P. van Stockum & Zn., Den Haag, de eerste, die zoowel het Nederlandsche Adelsboek (de Holl. Almanach de Gotha) en andere genealogische werken uitgestald heeft, als ‘Amsterdam in de zeventiende eeuw’, ‘'s Gravenhage in den loop der tijden’ en een werk van groote waarde voor de geschiedenis en voor allen, die belang in het Holland van voorheen stellen namelijk reproducties van de eerste Engelsche Couranten, die in Holland, ten deele in Amsterdam bij G. Veseler, 2 Dec., of Broer Janson 9 Juli, of in Den Haag bij Adriaan Clarke 10 Aug. uitgegeven zijn in den tijd van 1620-1621. En niet te vergeten het kleine maar keurige werkje ‘Wilhelmus van Nassouwen’. De randversieringen en hoofdletters zijn in zulk een kleurenpracht weergegeven, dat men onwillekeurig aan het oude monnikenwerk denken moet.

Rechtswetenschappelijke werken als ‘Leons Rechtspraak’, 16 deelen, Professor van Hamel, ‘Strafrecht’; Levy, Duitsch Handelswetboek, het Weekblad voor het Recht en andere stellen Gebr. Belinfante, Den Haag, ten toon. Van Holkema & Warendorf, Amsterdam, laat ons zijn prachtigen ‘Juliana Bijbel’ zien en verder het groote werk van Ter Gouw, ‘Geschiedenis van Amsterdam’, De Roever, ‘Het Leven van onze Voorouders’ (dat zoo wat de plaats van Hofdijk, ‘Ons Voorgeslacht’ ingenomen heeft), Blink, ‘Ons heerlijk Vaderland’, en andere romans en kinderboeken. Technische werken o.a. het viertalig technisch woordenboek, maken de afdeeling Van Kluwer, Deventer, uit en muziek die van H. Rahr, Utrecht en G. Alsbach & Co., Amsterdam en lest best komt E.J. Brill, Leiden. Om het verschil tusschen de oostersche talen duidelijk te laten zien heeft de laatste het ‘Onze Vader’ in 30 verschillende Oostersche talen gedrukt. Dan ligt hier nog het eerste deel van Giles, Chineesch-Engelsch Dictionnary, een Engelsche uitgave bij Brill gedrukt, de Encyclopaedie d'Islam, in 't Engelsch, Fransch en Duitsch.

Verder zien wij eene inzending van het Nederlandsche Ministerie van Oorlog, dat met zijn uitstekend bewerkte kaarten van Nederland en Indië een zeer goed figuur tegenover andere landen op de tentoonstelling maakt.

Geuze & Co., Dordrecht, neemt de volgende afdeeling in beslag en trekt vooral de aandacht door den druk van geldswaardig papier en een diepdruk ‘Groote Kerk te Dordrecht’, benevens een grappige reclameprent door Willy Sluiter geteekend.

[p. 175]

De Bussy, Amsterdam zond slechts drukken van waardepapieren, benevens eenige prospectussen van Levensverzekerings- en Stoomvaart-Maatschappijen! Fijne kunstreclame laat ons Levison, Den Haag, zien; ook hebben wij hier gelegenheid den druk van het reeds bij Van Stockum, Den Haag, bewonderde ‘Wilhelmus van Nassouwen’ iets nauwkeuriger te bekijken. Specialiteit in lithografische en chromolithografische drukken is S. Lankhout & Co., Den Haag. Na het genot van het Wilhelmus zijn wij juist in de stemming, die wij hebben moeten, om de inzendingen van Joh. Enschedé & Zonen, Haarlem, te bekijken. Hoe prachtig zijn niet de boeken in 15e,

Straat der Natiën

16e, 17e en 18e eeuwsche typen gedrukt. Dat hij ook Oostersche talen drukt zien wij uit ‘De ontwikkeling van schrift tot boekdruk’ in Javaansch en Balineesch. Vergeet niet Dupont's paarden en ossen te bekijken. Uitmuntend in de fijne, vooral moderne procedés is de firma Emrik & Binger, Haarlem, en prachtige reproducties brengt ons Mouton & Co., Den Haag, in etsen van Bauer en Witsen. Hij is de drukker van den Rembrandtbijbel, die bij Scheltema & Holkema te zien is; alles wat Mouton uitgeeft munt uit door fijnheid en pracht, beziet bijvoorbeeld alleen eens zijn werken over ‘Vlechten-en Weven in de Indische kunst’, of de ‘Inlandsche Kunstnijverheid in Nederlandsch-Indië’. Zeer fijn in kleurendruk is ook L. van Leer & Co., Amsterdam, die onder anderen H.M. de Koningin, geschilderd door Th. Schwartze, tentoonstelt. Een specialiteit in reproducties en gravuren is Roeloffzen, Hübner & Van Santen, Amsterdam, werken van Ruysdael, Israëls en het beroemde werk van Nieuwenkamp, den op ‘den Zwerver’ de wereld bereizenden teekenaar, Mooie drie- en vierkleurendrukken heeft Ellerman, Harms & Co., Amsterdam, die ook in Oostersche talen drukt. Een der oudste papierfabrieken in Holland is Pannekoek & Co., Heelsum, die voor het grootste gedeelte geschept papier vervaardigt.

Als derde, naar het voorbeeld van den Bijbel, is de koning der drukkers in vierkleuren en diepdruk zonder twijfel Dirk Schnabel, Amsterdam. Men beschouwe eens de Staalmeesters en de Nachtwacht van Rembrandt, hoe fijn zijn die bewerkt; zelfs de weergave van het linnen en andere bijzonderheden zijn in de puntjes! De prijs van Mk. 85 - voor elk moet zeer laag genoemd worden, in aanmerking genomen, dat aan ieder stukje ongeveer 6 maanden gewerkt werd. Wat hij ons in diepdruk zien laat, is schitterend. Dan een tot werkelijkheid geworden oud Grieksche mare! Na de opschriften bedekt te hebben, vraag ik U wat is nu echte kant en wat is de afdruk, zelfs met een vergrootglas zult U geen verschil vinden; het eenige verschil is dat U het eene opbeuren kunt en het andere niet. Ook geen onderscheid is te vinden tusschen het oorspronkelijke en een afdruk van een aquarel. De Lettergieterij Amsterdam, voorheen Tetterode, laat in tal van afdrukken hare groote uitgebreidheid en beteekenis kennen, Geschept papier, ten deele bedrukt, geeft het wereldhuis Van Gelder & Zonen, Amsterdam. O.a. is hier papier uit 1673 in oorspronkelijke verpakking (een model van zijn papiermolen ‘De

[p. 176]

Eendracht’ kunt U zien in het huis Papierindustrie). Reusachtige monsterboeken zijn het die de firma Gerhard Loeber, Amsterdam, in gebruik heeft, een bijzonderheid van dit voorname Hollandsche papierhuis is geschept papier Baarloo, met een molen als kenmerk.

Wij hebben tot nu toe verzuimd de afzonderlijke kamer ‘Boekbinderijen’ te bekijken, wat wij daarom nu doen zullen. Het is moeilijk te zeggen wie hier het beste is, maar C.J. Mensing en J. Brandt & Zn., beiden te Amsterdam en Rijmenam, Den Haag, munten uit door de prachtige leerbewerkingen, zoowel de voortreffelijke geheel met de hand bewerkte stukken van Mensing, als ook de machinaal bewerkte van Brandt. Werkelijk een kunstwerk is de opgelegde band van Rijmenam, Den Haag, om de Heerlijkheid van Renswoude. En dan die sneê met wapens. Het, op het boek prijkende borstbeeld is met de hand bewerkt, niet geperst.

De inzending in de afdeeling toegepaste kunst is zoo rijk en belangwekkend, dat iedereen die maar zelf bekijken moet, ik durf geen oordeel over onze sierkunstenaren aan en wil daarom alleen hun namen noemen: B. Bake, Bloemendaal; De Bazel, Bussum; Nelly Bodenheim, Amsterdam; Briédé, Rijswijk; W.C. Drupsteen, Amsterdam; Dijsselhof, Overveen; Baronesse van Haersolte, Arnhem; Hahn, Watergraafsmeer; v.d. Hart, Den Haag; J.B.-van Heukelom, Amsterdam; Lion Cachet, Vreeland; H. Meyer, Haarlem; Midderigh, Amsterdam; Midderigh-Bokhorst, Amsterdam; Nieuwenhuis, Amsterdam; Oosterbaan, Amsterdam; De Roos, Heemstede; G. Rueter, Sloterdijk; Veldheer, Bergen (N.-H.); Corn. Veth, Amsterdam; A. Vlaanderen, Amsterdam.

Wij zijn aan het einde van onze wandeling en ik durf gerust zeggen, dat wij trotsch kunnen zijn op onze zaal, die een zeer goeden indruk op allen maakt en toch kon het meer zijn, daar velen niet meegewerkt hebben! Om het ronduit te zeggen, acht ik het jammer, dat zoo velen ‘hinter dem Ofen sitzen geblieben sind’, zooals de Duitscher zegt. Waar zijn Van Looy en Meulenhof, Amsterdam; Kluitman, Alkmaar; Hilarius, Almelo; Slothouwer, Amersfoort; Römelingh, Noordhoff, Wolters, allen te Groningen; Adriani, Leiden; Erven Loosjes, Haarlem; Callenbach, Nijkerk, Bruna, Utrecht; Honig, Utrecht; Van Leeuwen, Leiden; Ten Brink, Meppel; Roelants, Schiedam; Hollandia Drukkerij, Baarn en anderen. Op het appèl kunnen zij niet ‘present’ roepen, wat ik in het belang van onzen boekhandel, die toch hier toonen wil, wat voor een kracht in Holland zit, zeer betreur! En... dreig niet met Uw vuist, rechtgeaard Boekhandelaar, waar is de Wereld-Bibliotheek van Simons? Maar laten wij ons door dezen onvermijdelijken tegenvaller niet uit ons goed humeur brengen en beschouwen wij alleen dat, wat wij voor ons hebben en dat is groot, goed en mooi.

Leipzig, Juni 1914.

J.H. PERSIJN.

☛ Steunt eigen Handel en Nijverheid!