Neerlandia. Jaargang 18

[p. 147]

Ons nationaal muziekleven¹⁾
door Wouter Hutschenruijter.

Het is mijne vaste overtuiging, dat het punt van den beschrijvingsbrief, hetwelk thans aan de orde is, en hetwelk ik de eer geniet bij U te mogen inleiden, door de leden van het A.N.V. met zéér verschillende gewaarwordingen zal zijn begroet.

Daar zullen er zijn die dachten: ‘Wat gaat het Hoofdbestuur nu beginnen? Is dat nu iets voor de Algem. Vergadering van ons Verbond?’ Anderen weer zullen vragen: ‘Zijn er dan toch werkelijk Nederlanders die goede muziek geschreven hebben?’ Terwijl weer anderen zullen hebben gedacht: ‘Dat is alles mooi en goed, maar 't zal tòch niet helpen! Het publiek wil nu eenmaal liever buitenlandsche kunst genieten!’

Laat mij hun die gevraagd hebben: ‘Wat gaat het Hoofdbestuur beginnen?’ antwoorden: ‘Het doet een goed, een uitmuntend werk!’ Want, al staan de zaken niet zoo wanhopig slecht als 25 jaren geleden, 't kon en moest nog veel beter zijn. De werken der toonkunst, door landgenooten gecomponeerd, komen nog veel te weinig op de concert-programma's voor, niettegenstaande ze in waarde niet behoeven onder te doen voor veel, wat in 't buitenland geschreven en met goed gevolg uitgevoerd wordt. En ik voeg daarbij een woord van dank voor de tot mij gerichte uitnoodiging, dit punt in de Algem. Vergadering in te leiden. Ik heb die uitnoodiging reeds op prijs gesteld om haarzelf, maar meer nog omdat 4 er - laat mij ronduit bekennen, met voldoening - in meende te mogen zien eene erkenning van dat, wat sedert ik door mijne betrekkingen in de muziekwereld invloed uitoefenen kon, mijn voortdurend streven is geweest: het veroveren van eene gelijke plaats voor onze nationale toonkunst, naast die van andere landen.

Met deze laatste woorden heb ik de vraag ‘of er goede Nederlandsche muziek geschreven is’, reeds beantwoord. Maar, men zou mij kunnen toevoegen: ‘Gij spreekt wel eene eigen meening uit, maar gij verzuimt ze op goede gronden te bewijzen.’ Niets zal mij liever zijn dan, door het aantoonen van de juistheid mijner overtuiging, ook anderen daartoe te bekeeren, maar eene meer uitvoerige beschouwing wordt dan onvermijdelijk. Wilt daaraan Uwe aandacht schenken!

Wanneer wij spreken van ‘Nederlandsche muziek’ moeten wij twee begrippen scherp en duidelijk van elkander onderscheiden. Het ééne verstaat onder zulke muziek, eene typisch-nationale toonkunst, waarin de eigenaardigheden van de Nederlandsche natie zich met eene duidelijkheid die niet misverstaan kan worden, weerspiegelt; het andere bedoelt alleen, muziek door Nederlanders geschreven.

Eene muziek van het eerste type is bij verschillende volkeren te vinden: wij denken hier aan de Schotsche en Hongaarsche nationale muziek gebouwd op de eigenaardige toonladder met twee overmatige seconden; aan de muziek der Russen en van andere Slavische volkeren, waaraan het droefgeestig karakter en het in hoofdzaak aanwenden van de kleine-terts toonsoorten een specifiek zwaarmoedigen aard geeft; aan de Spaansche wijzen met haar prikkelende rythmiek en eigenaardig-onregelmatigen periodenbouw; aan de zachtvloeiende Italiaansche zangen, waaraan de tweede stem in tertsof sext-afstand eene milde weekheid verleent.

Wie nu zou gaan zoeken naar eene muziek die op dezelfde wijs het Nederlandsche volkskarakter weerspiegelt, zou bedrogen uitkomen: zij bestaat niet. Als tak van den grooten germaanschen stam, heeft ons volk, in de muzikale kunst, steeds sterk den invloed ondergaan van het groote, naburige Duitschland; vele Nederlanders hebben hunne gansche opleiding in Duitschland genoten; Duitschers bekleedden vaak plaatsen in de Nederlandsche kunstwereld, van waaruit zij eenen krachtigen druk op het jonge geslacht konden uitoefenen, en zoodoende ontstond de toestand waarin wij tegenwoordig verkeeren, en dien ik zóó zou willen teekenen:

Ons vaderland bezit tegenwoordig een groot aantal componisten, waaronder verscheidene van onmiskenbare beteekenis, maar hunne kunst is niet eene typisch-Nederlandsche; veel meer eene beslist germaansche.

Velen klinkt dit misschien teleurstellend. Ook ik gevoel het zoo, maar alleen omdat het zoo geheel anders had kunnen zijn! Wanneer niet Nederland zijn onuitputtelijken schat aan volksliederen, dien het bezat in de tweede helft der 16de eeuw, had verwaarloosd, ja zoo goed als geheel had laten ondergaan in den stilstaanden poel, gevormd uit een verwaterd bezinksel van 't minst karakteristieke van wat andere nationaliteiten ons overlieten, dan zou het thans met trots op eene eigen toonkunst kunnen bogen.

Want - laat het mij hier nog eens met nadruk zeggen - alleen die toonkunst, die rusten kan op het stevig fundament van een oerkrachtig volkslied, heeft een eigen karakter en heeft levenskracht.

Wilt gij een bewijs? Hoor de muziek van Gustav Mahler, den man die in de verzen van ‘des Knaben Wunderhorn’ zijne bezieling zocht en vond, en uit wiens werken, juist door zijn steunen op de volkswijzen, eene frischheid ons tegenwaait, die men in de werken van het jonge Duitschland, niet licht zal gewaar worden.

Zoo hevig was het verval van onze toonkunst in de eerste helft van de 19de eeuw, dat een ernstig kunstenaar niet zonder een blos van schaamte, voortbrengselen uit dien tijd onder de oogen krijgt.

Dat omstreeks 1850 een omkeer kwam (ik onthoud mij, om 't beginsel, van het noemen van namen, en verzwijg dus ook de algemeen bekende uit dien tijd), dat onze toonkunst zich met kracht verder ontwikkelde, en thans eene meer dan achtenswaardige hoogte heeft bereikt, dàt mogen we dan toch wel beschouwen als een bewijs van hare sterke levens-

1) Rede gehouden op de Alg Verg. van het A.N.V. te Leeuwarden, ter inleiding van punt 1 der dagorde. (Zie Neerlandia, Maart-nr. blz. 57.)

[p. 148]

kracht; en daaruit moeten we zeker het bewustzijn putten, dat het onze plicht is den Nederlandschen componist tegemoet te komen, hem te steunen in zijn streven, en hem den (waarlijk niet onbezwaarlijken) weg te vergemakkelijken.

En hier ontmoet ik nu hen, van wie ik U sprak in den aanvang van mijne voordracht; hen, die beweren ‘dat het toch niets geeft!’

Voor den oppervlakkigen toeschouwer zijn er teekenen die zouden doen denken dat dezulken gelijk hebben. Uit mijne eigene ervaring een voorbeeld: verleden jaar richtten wij te Utrecht een concert in, waarvan het programma was samengesteld uit werken van Noord- en Zuid-Nederlandsche toondichters; werken die bovendien, met eene enkele uitzondering, voor de eerste maal zouden worden uitgevoerd. Daarenboven - omstandigheid die in ons goede vaderland meetelt! - het behoefde geen geld te kosten, want het programma werd gespeeld in een Abonnements-Concert waartoe dus alle geabonneerden toegang hadden.

En toch... - zonder overdrijving - de zaal waar anders vaak geene goede plaats meer te krijgen is, was voor geen tiende gedeelte gevuld. Dat was teleurstellend, maar 't heeft me toch niet ontmoedigd, vooral omdat ik tot het besef kwam, zelf ook eene fout te hebben begaan, die ik bij volgende gelegenheden vermeden heb. Maar daarover straks!

Zooals ik zei, oppervlakkig beschouwd ziet het er treurig uit, maar wie 't op den keper bekijkt, vindt heel wat waaruit hij moed voor de toekomst putten kan.

Waar voor 20 à 25 jaren een Nederlandsch orkestwerk op een concert-programma zoo ongeveer de rol vervulde van de komeet van Halley (met dit onderscheid dat men er heel wat minder aandacht aan schonk) zien we tegenwoordig met korter of langer tusschenpoozen zulk een werk aangekondigd.

Een juisten blik op den toestand zou alleen een statistisch overzicht over de laatste 20 jaren kunnen geven; daarvoor heb ik de gegevens niet bij de hand, en - had ik ze - ik zou niet weten waar ik den tijd zou vinden om ze te bewerken. Zeker is 't dat zulk eene statistiek bemoedigende resultaten zou aanwijzen.

Ook op een ander gebied is vooruitgang te zien: de solisten, zangers, zoowel als instrumentalisten schenken meer dan vroeger hunne aandacht aan de voortbrengselen van hunne tijdgenooten. Het aantal liederen, solonummers, kamermuziekwerken van Nederlandsche toondichters, dat tegenwoordig op de programma's wordt gebracht, is aanmerkelijk grooter dan vroeger.

Maar, hoor ik reeds vragen, wanneer de toestand verbeterd is, en hoop geeft steeds beter te worden, waarom zal dan het A.N.V. nog moeite doen? Krachten verspillen, die elders nuttiger besteed konden worden?

Mijn antwoord is: juist nu is 't oogenblik gunstig!

Wat reeds gedaan is, heeft wel den bodem voorbereid, maar 't is nog niet genoeg! Het toont den onverschilligen, dat het materiaal aanwezig is; dat waar dit verwerkt werd, het met goed gevolg geschiedde, en het recht van bestaan der Nederlandsche kunst naast die van andere natiën bewezen werd. En wanneer nu een krachtig lichaam als het Alg. Ned. Verbond, welks volstrekt onzelfzuchtige beweeggronden algemeen bekend zijn, een forschen druk naar alle zijden zou uitoefenen, dan moeten dien onverschilligen (en er zijn er nog véél te véél) toch wel de oogen opengaan.

Waar men mij de eer gunde het voorafgaande voor U uit te spreken, zal men mij ook wel willen toestaan uiteen te zetten hoe naar mijne meening deze druk zou moeten worden uitgeoefend; te waarschuwen voor 't begaan van fouten, die - gemakkelijk bedreven maar moeielijk hersteld - meer zouden bederven dan in jaren kan worden goed gemaakt.

In de eerste plaats dan, men hoede zich voor ‘chauvinisme’! Zoodra de beweging den schijn zou gaan aannemen van andere muziek te willen verdringen om der Nederlandsche een plaats te veroveren, zullen de kunstenaars gevoelen dat hunne heiligste goederen worden bedreigd, en zich pal stellen ter verdediging.

Want men vergete niet dat het gezegde: ‘de kunst is internationaal’ in zijn diepste wezen volstrekte waarheid bevat, vooral wat de toonkunst betreft. Die taal, verstaanbaar voor ieder wiens hart ontvankelijk is voor het ‘schoone en goede’ stoort zich aan grenzen noch landpalen. Daarom men eische - en dat met kracht en klem! - voor onze Nederlandsche toonkunst eene plaats naast die van andere natiën, maar houde ook hare kunst in eere.

Een tweeden goeden raad zou ik willen geven: Overdrijf niet! Hoed U voor een ‘te veel’.

Hier is 't de plaats nog eens terug te komen op 't geen ik hierboven gezegd heb omtrent de fout door mij begaan, met de inrichting van een geheel Nederlandsch concert. Het programma daarvan bleek in zijne samenstelling te lijden aan een gebrek aan afwisseling, dat eene onvermijdelijke vermoeidheid bij de hoorders ten gevolge had.

Daarmee waren natuurlijk zij, die van 't concert wegbleven, niet verontschuldigd, want zij kenden aard noch karakter van de (geheel nieuwe en onbekende) uit te voeren werken; en evenmin is daarmee gezegd dat het niet mogelijk zou zijn een boeiend, geheel Nederlandsch programma samen te stellen. Een indertijd door het Utr. Stedel. Orchest onder mijne leiding gegeven concert, voor de leden van den Kunstkring te Rotterdam, bewijst het tegendeel.

Een ander gevaar, 't geen volstrekt niet te licht te achten is, ligt in het streven van sommigen, de volksmuziek - voornamelijk het volkslied - tegen elken prijs - gelijke rechten te verschaffen als de - als ik 't zoo mag uitdrukken - ‘kunstmuziek’.

Ik zou er niet aan gedacht hebben dit punt aan te roeren, wanneer niet in eene vergadering van eene mij zeer sympathieke vereeniging, het denk-

[p. 149]

beeld was geopperd, dat we zoover moesten komen, dat op geen concert-programma een (gezongen of gespeeld) Nederlandsch volkslied zou ontbreken.

Dit nu verraadt een gebrek aan stijlgevoel, dat onvoorwaardelijk elk recht van meespreken uitsluit.

Men vergete niet dat stijl in de kunst een der voornaamste factoren is, en dat die stijl ook uit de programma's blijken moet. Stel U voor dat in 't Concertgebouw zou worden gegeven in de eerste Afdeeling eene Symphonie van Beethoven of Brahms, in de tweede ‘Heldenleben’ van Strauss, en dat daarvoor of daartusschen zou worden gespeeld ‘In een blauw geruiten kiel’ of ‘Een karretje op een zandweg reed’!

't Zou belachelijk zijn, wanneer 't niet zoo misdadag on-artistiek ware.

Ziet, voor dergelijke buitensporigheden zal men zich moeten hoeden, wtl men goede gevolgen zien van den stap, dien het Hoofdbestuur voorstelt.

Maar, wordt al 't bovengenoemde in acht genomen, dan zijn - dunkt mij - de goede gevolgen verzekerd. Immers, zoovelen hebben zich niet geregeld op de hoogte laten houden van 't geen in de kunstwereld gebeurt, en weten daardoor niet dat ook in ons vaderland langzamerhand eene muziek-literatuur is ontstaan van - gedeeltelijk - hooge waarde.

Anderen hebben 't nog niet aangedurfd (ze bestaan werkelijk!) en zullen uit de krachtige aansporing van het Algem. Nederl. Verbond allicht moed putten tot doortasten.

En eindelijk, bij de breede massa zal het begrip worden gewekt, dat ook op muzikaal gebied Nederland mag meespreken. Het volksbewustzijn zal, eenmaal wakker geworden, de latende geringschatting voor de kunst van eigen bodem vervangen door gevoelens van waardeering en bewondering, en het gansche muziekleven zal er de levenwekkende gevolgen van ondervinden.

Daaraan te hebben meegewerkt met zijn krachtigen invloed, zal het Algem. Nederl. Verbond tot eere strekken; zijn recht van bestaan voor de zooveelste maal bewijzen; zijn invloed vergrooten en uitbreiden tot kringen die het tot nu toe nauwelijks bereikt heeft.