Neerlandia. Jaargang 14

[p. 2]

Nederlandsche Toonkunst.

Wie hoort spreken van Nederlandsche Toonkunst kan meenen dat daarmee bedoeld wordt òf de muziek geschreven in Nederland, en door elders wonende Nederlanders, die een bepaald nationaal karakter draagt; òf, in 't algemeen genomen, alle muziek van Nederlandschen oorsprong.

Werken die onder de laatste rubriek behooren te worden gerangschikt zijn er vele; veel meer dan de oppervlakkige beoordeelaar vermoeden zou; of er ook te vinden zijn van de eerstgenoemde soort, dat is eene moeilijk te beantwoorden vraag!

In de eerste plaats zou duidelijk moeten worden geformuleerd hoe het Nederlandsche karakter zich in muziek zou moeten en kunnen uiten; en daarna zou elk werk dat belangrijk genoeg geoordeeld werd, op die hoedanigheden moeten worden onderzocht. En of dan zulk een onderzoek nog tot noemenswaardige resultaten zou leiden, is twijfelachtig.

Niet lang geleden heeft Johan Wagenaar hierover zeer lezenswaardige woorden geschreven; woorden die, jammer genoeg, weer spoedig vergeten zijn omdat ze - naar ik meen - in een dagblad- of tijdschriftartikel voorkwamen, en aldus het lot van vele wijze gezegden deelden; het lot van onverdiend in vergetelheid te geraken.

Wanneer het mij vergund is mijne meening te zeggen over onze hedendaagsche toonkunst zooals zij zich uitspreekt in de composities van onze beste toon dichters, dan zou zij aldus luiden: in haar innerlijke wezen is onze toonkunst 't nauwst verwant aan de Duitsche, of - beter nog - zij toont een beslist germaansch karakter. Dit lijkt mij een verblijdend verschijnsel! Immers een volk van germaanschen stam dat zich op germaansche wijs uitspreekt, toont eigen karakter; is ‘van vreemde smetten vrij.’

't Was niet altijd zóó! De beste werken uit eene vroegere periode waren eigenlijk maar copieën van wat de Duitschers, navolgers van Mendelssohn en Schumann schreven. Maar ook dat was verklaarbaar! De grootste Nederlandsche toonkunstenaar van de 19e eeuw, Johannes Verhulst, voltooide zijne muzikale studiën te Leipzig in een tijd dat de twee boven genoemde meesters daar het gansche muziekleven beheerschten. Hij bracht met de herinnering aan 't vele schoone en goede dáár genoten, eene hartelijke liefde en oprechte waardeering voor hunne kunst naar 't vaderland mee terug, en werkte daar in hunnen geest verder.

In hunnen geest, maar toch als onafhankelijk denkend en gevoelend Hollander!

Want, mochten zijne vormen en de manier waarop hij zich in klanken uitsprak al herinneren aan die van zijne Duitsche leermeesters, uit het feit dat hij - eenmaal in Nederland teruggekeerd - bijna zonder uitzondering Nederlandsche teksten verklankte, sprak reeds een sterk nationaliteitsgevoel; terwijl de wijzen die hij bij die teksten schreef zich zóó nauw er bij aansloten, zóó trouw het echt-Hollandsche karakter ervan weergaven (men denke aan zijne liederen op teksten van Heije) als geen buitenlander het ooit had de kunnen doen.

Hier dus toch reeds, trots den invloed van studie in een ander land, het naar voren komen van een nationaal karakter in de toonkunst.

Maar, hierin stond Verhulst vrij wel alleen! Zijn tijd was, al werden door velen die zich toondichters waanden, riemen papier volgeschreven, doodarm aan echt-muzikale producten. 't Was alles degelijk, goed, braaf, maar in vervelend, en wie nu zich de moeite geeft composities van tusschen 1850 en 1880 te bestudeeren, verwondert zich erover dat ze nog zelfs een kortstondig leven hebben kunnen leiden.

De dageraad van een nieuwen dag brak aan toen Bernard Zweers naar voren trad met groote, belangrijke werken. Wel was ook bij hem in den aanvang een sterken ‘Leipziger’ invloed merkbaar, maar met elk nieuw werk kwam zijn persoonlijke aard meer naar voren, en met zijne derde Symphonie, die den sprekenden titel ‘Aan mijn Vaderland’ draagt, had Zweers de tonentaal gevonden waarin hij zijn eigen, echt-Hollandsch karakter uitsprak.

Naast en na hem kwamen andere die - de een met beter uitslag dan de ander - meewerkten tot het scheppen van Nederlandsche kunst. Daar was Gottfried Mann, bezitter van een groot fantasie-rijk talent, die echter te veel onder Franschen invloed kwam, en wiens karakter niet sterk genoeg was om, strijdend tegen dien invloed, zich zelf te worden. Ook Cornélie van Oosterzee, die met belangrijke werken toonde dat de Hollandsche vrouw in niet mindere mate tot kunstdaden van beteekenis in staat is. Een tijd lang scheen het dat haar talent aan kracht begon te kort te schieten; maar de bijval die in Duitschland hare muziek bij v. Eeden's IJsbrand verwierf, en het feit dat het Hoftheater te Weimar hare Opera ter opvoering aannam, wijzen op een krachtig herleven.

Een ander toondichter, die besliste en buitengewone eigenaardigheden toont is Koeberg. Hem is in hooge mate gegeven, wat toch eigenlijk het levenwekkend beginsel van de toonkunst uitmaakt, de gave der melodie. Koeberg kan bogen op muzikale gedachten, waarom menig kunstbroeder hem zou kunnen benijden. Daarbij komt nog eene volmaakte beheersching van de middelen die het moderne Orchest vormen; eene buitengewone vaardigheid in het instrumenteeren.

Wie bij gelegenheid van de Delftsche studentenfeesten in 1908 zijne muziek bij Bouten's Plato-spel gehoord heeft, vernam daar van het bovenstaande de bevestiging.

Van de Nederlandsche toonkunst sprekend, neemt men den naam von Brucken Fock. Al klinkt hij Duitsch, de dragers ervan zijn echte Nederlanders, geboren Zeeuwen. De dragers, want twee broeders, Emile en Gerard hebben zich in de toonkunst onderscheiden.

De eerste, genie-officier van erkend schitterende hoedanigheden, is tevens bezitter van een meer dan gewoon compositie-talent, dat hij geheel door zelfonderricht ontwikkeld en tot bloei gebracht heeft. De schaduwkant van het werken zonder leiding heeft v. Br. F. niet kunnen ontwijken! Hij vond in de partituren der muziekdrama's van Wagner die wijze van

[p. 3]

uitdrukking die ook het best voor zijne muzikale gedachten paste, en werd door dien grooten geest zoo aangetrokken, dat hij eindelijk geheel en al in zijn trant (muzikaal) ging denken, en zijn werk (b.v. het muziekdrama Seleneia) tot eene copie van Wagnersche muziek werd. Zulk een talent, hoe groot ook en hoe sterk ook in zijne uitingen, is verloren waar het geldt eene zelfstandig-nationale toonkunst te scheppen.

Geheel anders staat het met Gerard von Brucken Fock, den broeder. Deze - die een tijd lang het onderwijs genoot van Richard Hol - begon bij het begin. Hij schreef kleinere instrumentaalwerken, meest voor de piano, en liederen. Later kamermuziek, Sonates voor de piano alleen, en voor dat instrument en eene viool, al te gader werken waaruit zonder onderscheid, maar gaandeweg scherper omlijnd, eene beslist en kantig geteekende persoonlijkheid naar voren trad; eene persoonlijkheid die zich ook uitte in eene eigenaardige (vooral voor de piano wijdgrepige en veelstemmige) schrijfwijs voor de instrumenten.

Gerard v. Br. F. is echter niet alleen toonkunstenaar: hem zijn de kunsten eene veelstralige uiting van uit een alles bevattend middelpunt. Daarom heeft hij ook de letterkundige beweging trouw gevolgd en ook daarin prikkels tot scheppen gevonden die hem tot groote daden hebben gebracht.

Ik denk hier aan zijne laatste bundels liederen, op teksten aan nieuwere Nederlandsche dichters. Daaronder zijn meesterstukken van allereersten rang.

Steeds hooger grijpend heeft v. Br. F. voor eenige jaren een Oratorium voor koor, solostemmen en orchest geschreven dat echter nog immer op eene uitvoering wacht. Het schijnt dat de tekst, door den componist uit den bijbel bijeengegaard, in zijne orthodoxe steilheid een beletsel is. Gedeeltelijk moet dat een voorwendsel genoemd worden! Bijbelteksten te zingen is toch zeker geene schande, en Fock's muziek is zeker belangrijk genoeg om andersdenkenden de - toch altijd schoone en beteekenisvolle - woorden van ganscher harte te laten meezingen.

Het laatste werk van v. Br. F. (dat ik het voorrecht had ‘ten doop te houden’) is eene groote Symphonie voor Orchest. Groot in tijdduur; groot in de bezetting, maar ook groot in hare gedachten. In dat werk spreekt de componist eene - al moet toegegeven vaak ietwat harde - beslist eigen taal, en het verdient - trots de enorme moeilijkheden - geregeld gespeeld te worden, want het is eene der krachtigste uitingen in tonen van den Nederlandschen geest.

Spreken we over Fock's kamermuziek dan zoekt de blik van zelf naar dergelijke werken van andere vaderlandsche toondichters. En dan valt de aandacht op een anderen man van groote beteekenis, op Dirk Schäfer.

Ook hij is - al klinkt ook zijn naam duitsch, volbloed Nederlander (geboren Rotterdammer, woont hij thans te Amsterdam).

Zijne kamermuziekwerken zijn van hooge beteekenis! Het onstuimige Kwintet voor piano en strijk-instrumenten; de mooie Sonates voor piano en viool of violoncel, - behooren tot het beste wat onze landgenooten hebben geschreven. Ook eenige orchestwerken, o.a. eene ‘Suite pastorale’ en eene ‘Javaansche Rhapsodie’ doen Schäfer kennen als een toondichter van bizondere gaven, van fijnen aristocratischen smaak. Van hem, die nog in de kracht van 't leven staat, is nog veel groots te verwachten, wanneer niet de dagelijksche beslommeringen, het uitoefenen van de kunst om den broode, zijnen geest de vleugels knotten.

Wanneer zal Nederland doen wat andere kleine staten reeds veel vroeger deden (Noorwegen aan Grieg!): zijnen kunstenaars door eene jaarlijksche eeretoelage de rustige uitoefening hunner kunst mogelijk maken?

Spraken wij hierboven van eene toondichteres, van Cie v. Oosterzee, dit artikel ware onvolledig wanneer ook niet hare kunstzuster, Catharina van Rennes genoemd werd. Hier weer een echt Hollandsch talent; echt Hollandsch om de pittigheid, de - als ik 't zoo noemen mag - muzikale openhartigheid waarmee het zich uitspreekt, en niet minder om het lichtelijk, maar weldadig aandoende overgevoelige kantje dat het toont.

De liederen, en vooral de kinderliederen van Cath. v. Rennes zijn - naar mijne meening - kunstuitingen van besliste waarde.

Nog eene Nederlandsche toondichteres zij hier genoemd, Anna Lambrechts - Vos. Ook zij begon in 't kleine: liedekens en liederen voor kleinen en grooten: instrumentaal stukken van vriendelijk en innemend karakter, om plotseling de wereld te verrassen met twee strijkkwartetten, stukken van beteekenis (zij werden beide te Triest met hooge onderscheidingen bekroond!) en eindelijk voor eenige weken een eerste Orchestwerk te doen hooren - Variaties over een oud Kerstlied - dat toonde te zijn gevloeid uit eene pen die ons nog menig werk van betekenis zal kunnen schenken.

* * *

De kunstenaars hierboven genoemd beoefenen alle de kunst in hare ernstige uitingen; waarschijnlijk zouden er nog meer te vinden zijn die evenveel recht hebben, of meenen te hebben van vermeld te worden. Dat hunne namen verzwegen werden is noch verzuim, noch geringschatting. Ik meende bescheidenheid te moeten betrachten ten opzichte van de ruimte die mijn artikel zou innemen en noemde daarom alleen hen, die mij de meest beteekenende onder de Nederlandsche toonkunstenaars schijnen.

Het ware evenwel een onrecht niet te spreken over hen wier werken meer als Volkskunst dienen te worden aangeduid.

Dan zij hier 't eerst genoemd Wierts (Delft) wiens liederen voor het volk den volkstoon allergelukkigst treffen, en die blijkbaar voor dat soort van kunst eene zeer bizondere gave bezit.

Maar het duidelijkst spreekt die Nederlandsche volksgeest uit een werk dat niet lang geleden te Antwerpen voor 't eerst werd uitgevoerd, en in Noord-Nederland de eerste uitvoering beleefde in het Concert van de Vereeniging ‘Arti et Religioni’ te Amsterdam op 28 December 1909. Bedoeld is hier het Melodrama ‘Terwe’ van Hubert Cuypers.

De grondslag van dat werk is een gedicht van René de Clercq; het wordt door eenen declamator

[p. 4]

voorgedragen terwijl een begeleidend Orchest de toestanden muzikaal schildert. Schijnbaar is hier hetzelfde gedaan als reeds vele andere componisten vóór Cuypers deden (Schilling: ‘Hexenlied’; Strauss: ‘Enoch Arden’) maar het groote verschil zit hierin dat Cuypers het orchest alle deiningen, versnellingen en vertragingen in den gesproken tekst, door het Orchest laat medemaken waardoor de beide voordragende factoren zich ten nauwste aan elkander aansluiten.

De vraag of op deze manier het bezwaar der heterogeniteit, der moeilijke samenvloeiing van het gesproken woord met den muzikalen toon, is weggeruimd blijve hier - als buiten de strekking van dit opstel liggend - onbeantwoord.

Het werk van Cuypers wordt hier besproken omdat de componist blijken geeft van een zoo duidelijk uitgesproken talent voor het ‘populaire’ in den edelsten, gezondsten en ruimsten zin, en - naar mijne meening - met zijne muziek de bewijzen geeft van eene besliste begaafdheid voor de muzikaal-dramatische kunst.

Zullen de toestanden in ons vaderland nog eenmaal zoo gewijzigd worden dat eene nationale opera groeien en bloeien kan, dan zal zeker Hub. Cuypers tot dien bloei een groot deel kunnen bijdragen.

Hebben wij tot hier toe onze aandacht gewijd aan de Nederlandsche toondichters die hetzij in de ernstige, hetzij in de meer populaire richting werken, nog een dient genoemd wiens ruime blik, helder verstand, maar bovenal, wiens buitengewone muzikale gaven in hare tot in 't uiterste doorgevoerde ontwikkeling, hem in staat stellen elk gebied der toonkunst volkomen te beheerschen: Johan Wagenaar.

Wie als hij een ‘Schipbreuk’, ‘Ode aan de Vriendschap’ en ‘Doge van Venetië’ kan stellen naast Orchestwerken als ‘Levenszomer’, ‘Cyrano de Bergerac’ en ‘Saul en David’, geeft bewijzen van een rijkdom aan gaven van geest en gemoed, zooals hij aan weinigen geschonken is. Een land dat zulk eenen toondichter onder zijne zonen kan aanwijzen, beteekent iets in het muzikale wereldleven!

* * *

De componist, al vindt hij in het scheppen van zijne werken de grootste bevrediging, heeft het recht dat zij - wanneer zij van besliste waarde zijn - gemeen goed worden, evenals het publiek recht er op heeft ze te leeren kennen. Daarvoor is een tusschen persoon, de uitgever, noodig.

Hier wordt eene wonde plek in ons muziekleven aangeroerd! Tot voor korten tijd waagde geen Nederlandsch muziekuitgever zich aan het drukken van eene compositie van eenigen omvang, want het was onmogelijk de hooge kosten te dekken uit de opbrengst van den in ons kleine land, uit den aard der zaak, geringen verkoop.

De Nederlandsche componist moest dus hopen een buitenlandsch uitgever bereid te vinden zijn werk te drukken; maar ook dat was moeielijk! Hooge kosten veroorzaakt het drukken van muziek altijd; ging het met den verkoop van het werk slecht, dan leed de uitgever verlies; ging het goed, bleek het werk in den smaak te vallen, dan was het verlies dikwijls nog grooter, want - tot onze schande zij het erkend - het gemis aan verdragen betreffende den geestelijken eigendom, gaf oneerlijken concurrenten de gelegenheid straffeloos een nadruk van het werk uit te geven.

Begrijpelijk dat dus ook de Duitsche uitgever schroomde werken van Nederl. oorsprong te drukken.

Deze lange uiteenzetting scheen noodig om goed te doen uitkomen hoe groot de verdiensten zijn van den onbaatzuchtigen, offervaardigen uitgever A.A. Noske te Middelburg, die het gewaagd heeft al wat in de laatste jaren belangrijks door Nederlanders gecomponeerd is, het licht te doen zien. En niet alleen kleinere, met geringe kosten te drukken werken waren het die hij uitgaf! De groote Symphonie van Zweers, het Oratorium van von Brucken Fock en andere groote werken, waren evenvele offers op het altaar van de vaderlandsche kunst. Offers! Want wie maar even ingewijd is in de praktijk van het muziekdrukken en uitgeven, zal begrijpen wat het zeggen wil eene partituur als die van Zweers uit te geven, en inzien dat zulk eene onderneming niet alleen nooit winst, maar zelfs bij benadering geene dekking der kosten kan opleveren.

Daarom zij het hier in 't openbaar uitgesproken: de heer Noske heeft zich door zijne belangelooze toewijding, eene onvergankelijke verdienste verworven ten opzichte van de vaderlandsche toonkunst, en daarom zij hier evenmin verzwegen dat de belangstelling van de muziekbeoefenaars in Nederland teleurstellend onevenredig is aan Noskes verdienste.

Het is mij bekend dat vele uitgaven van werken die in geen muziekminnend gezin mochten ontbreken, maar niet ‘gaan’ willen, omdat het publiek er niet aan wil en liever zijn geld besteedt aan prullen van buitenlandsch ‘fabrikaat’.

Voor onzen goeden naam is het gewenscht, neen noodig, dat hierin verandering kome!

* * *

Een opstel over de toonkunst in Nederland ware onvolledig wanneer ook niet de openbare kunstbeoefening besproken werd. Die bespreking kan kort zijn. Dat onze zangers en zangeressen ook in het buitenland tot de liefst-gehoorde gerekend mogen worden, 't is voldoende bekend. Dat de reputatie der Nederlandsche Orchesten tot ver over de grenzen doordrong eveneens.

Evenmin behoeft er aan herinnerd te worden dat een groot aantal Nederlanders belangrijke muzikale posten in het buitenland met eere bekleeden.

Naar ik hoop zullen de bovenstaande regelen den indruk gegeven en bevestigd hebben dat Nederland, ook op het gebied der toonkunst, iets beteekent niet alleen, maar zelfs met eere in een der voorste rijen mag plaats nemen. Het is te wenschen dat die indruk ook het bewustzijn moge wekken dat elk Nederlander verplicht is - naar vermogen - zijne belangstelling te toonen. Eene belangstelling die zich evenwel niet alleen uite in handgeklap en bravo's, maar in daadwerkelijken, zedelijken en zakelijken steun; eene belangstelling gewekt door het bewustzijn dat ‘eigen Kunst is eigen Leven.’

WOUTER HUTSCHENRUYTER.

Utrecht, December '09.