Neerlandia. Jaargang 3

[p. 1]

October 1899.

Het Nederlandsch in Indië.

Redevoering uitgesproken door Radhen Mas Pandji Sosro Kartono, op het XXV^e Nederlandsch Taalen Letterkundig Congres.

Dames en Heeren!

Vrienden! een' groet aan U allen van een' van Java's zonen, die hier gekomen is om aan dit Congres zijne schatting van sympathie te brengen. Vrienden noem ik U, omdat wij, ofschoon verschillend van ras, van kleur, van traditie en gewoonte, toch gemeenschappelijk arbeiden tot het bereiken van één en hetzelfde doel: de verbreiding en handhaving van de Nederlandsche taal. Verschillend zijn echter de drijfveeren, die ons hierheen voerden. Zijt gij hier gekomen, gedreven door liefde voor uwe schoone en krachtige taal; ik ben tot U gekomen om het nut van de kennis Uwer taal voor ons, Javanen, te bepleiten.

Vooreerst wil ik trachten U een denkbeeld te geven van de kennis Uwer taal onder ons. Naar ik gis, want cijfers kan ik niet geven, bedraagt het getal Hollandschsprekende Javanen slechts enkele honderdtallen op de 26 millioen zielen. Voor zoover ik het kan nagaan, zijn het: de leerlingen en gediplomeerden der Hoofdenscholen, der scholen voor inlandsche onderwijzers, van de Dokter-Djawa-school, de leerlingen der scholen in de inlandsche Christen-gemeenten, de Javaansche leerlingen der Lagere scholen, de enkelen, die privaat-onderwijs genoten hebben en de enkelen, die op de Hoogere Burgerschool zijn of geweest zijn. Zooals mij verzekerd wordt streven de leerlingen der Hoofdenscholen, der Kweekscholen voor inlandsche onderwijzers en der Dokter-Djawa-school er ernstig naar om het Nederlandsch goed en zuiver te spreken en te schrijven. Zij spreken Hollandsch onder elkaar, correspondeeren daarin en lezen veel Hollandsche boeken, tijdschriften en couranten. - In den werkkring, waarin zij geplaatst worden, gaat het eenigszins anders, daar zij tegenover Hollandsche ambtenaren geplaatst worden, die het den ondergeschikten inlander niet zullen toestaan hen in het Hollandsch aan te spreken. In de practijk geplaatst, kunnen zij dus hunne kennis van het Nederlandsch niet verder practisch ontwikkelen. Zoolang de inlander eene ondergeschikte positie heeft, kan van eene gedachtenwisseling in het Hollandech tusschen hem en den Hollandschen ambtenaar geene sprake zijn: In dit opzicht zijn de Dokters Djawa (Javaansche geneesheeren) over het algemeen beter bevoorrecht; hun wordt meestal toegestaan zich van het Hollandsch te bedienen, opdat de Hollandsche patiënt hen beter begrijpen. - De inlandsche ambtenaar moet echter soms jaren trachten, tot hij eene positie verworven heeft, die hem de eer waardig keurt in het Hollandsch te worden aangesproken: terwijl het hem dan vergund wordt zijn Hollandsch, dat jaren achtereen verwaarloosd is geweest, te luchten. Hoe velen echter valt dit geluk nooit te beurt! Nutteloos was dus hunne vergaarde kennis! - Toch, de inlander heeft gelegenheid om Hollandsch te spreken en wel tegen Hollanders, die door hunne maatschappelijke positie geene aanspraak kunnen of durven maken op eene goddelijke vereering - doch die meestal het Hollandsch zeer gebrekkig spreken. - Uitzonderingen zijn er natuurlijk aan te wijzen. - Hoe het op de Christen-gemeenten gesteld is met het Hollandsch, hieromtrent vermag ik niets positiefs mede te deelen. Mijne meening is het, dat de leden, die een gesloten geheel vormen, door en met elkaar het Hollandsch met vrucht kunnen beoefenen!

Wat de Javaansche leerlingen der Hollandsche lagere scholen betre t, dezen hebben niet altijd gelegenheid om goed Hollandsch te hooren en te spreken. In de eerste plaats zijn er enkelen, die, vóóral in het begin, het Maleisch tegen hunne Hollandsche makkers bezigen, omdat zij zich daarin gemakkelijker kunnen uitdrukken. In de tweede plaats is het op de scholen, vooral in de binnenlanden vol van Hollandsche leerlingen, die beter Maleisch of Javaansch spreken dan Hollandsch, of die, als ze Hollandsch spreken, het gebrekkig doen. Is het mogelijk, dat onder zulke omstandigheden, de Javaan het zuivere Hollandsch aanleere? Bovendien staat de Javaan sterk onder den invloed van zijn eigen taal; hij is sterk gewend aan de constructie van zijne Javaansche of Maleische zinnen. Bij het Hollandsch spreken volgt hij nagenoeg dezelfde constructie, terwijl, wanneer hij een Hollandsch woord niet weet, hij zonder eenigen schroom een Javaansch of Maleisch woord in zijn' zin lascht. Zoo ontstaat er eene taal, die vermakelijk klinkt in de ooren van den geboren Hollander en die ik bestempelen wil met den naam ‘Indisch-Hollandsch.’ - Deze merkwaardige taal wordt verstaan niet alleen, maar ook gesproken en geschreven door tal van Indische Hollanders. - Er zijn aan den anderen kant genoeg voorbeelden, die bewijzen, dat Javanen ook zuiver Hollandsch kunnen spreken en schrijven. - Nog wil ik mededeelen, dat volgens brieven van onderwijzers, en van wijlen den heer J.M. Rosskopf, in leven inspecteur van het lager onderwijs, er Javaansche leerlingen waren, aan wie zij allen lof toezwaaiden. - Volgens dezelfde brieven moeten de Javaansche leerlingen zeer vlijtig zijn en onder hunne Hollandsche makkers dikwijls de hoogste nummers halen. - Naar mijne meening is voor den Javaanschen jongen geene methode om Hollandsch te leeren heilzamer, dan door hem te plaatsen in eene omgeving, waar hij gedwongen wordt Hollandsch te spreken en in het Hollandsch te denken. Men kan dit doel o.a. bereiken door den jongen in den kost te doen bij eene Hollandsche familie, of op eene kostschool. Dit is de methode die mijn vader steeds heeft gevolgd. Want het Javaansche kind, dat Hollandsch alleen hoort spreken op school en Javaansch spreekt en daarin denkt te huis, zal niet gemakkelijk vorderingen maken. Een bezwaar is echter, dat niet velen de kosten van zulk eene opvoeding kunnen dragen.

Een merkwaardig en bewonderenswaardig voorbeeld van den goeden aanleg voor het aanleeren van het Nederlandsch wil ik U mededeelen van drie Javaansche meisjes. Vooraf bied ik U mijne verontschuldiging aan, dat ik hier mijne eigen zusters als voorbeeld neem, om de eenvondige reden, dat het meest voor de hand liggend is. - De opleiding van mijn zusters was zeer eenvoudig: zij volgden de lessen op de binnenlandsche lagere school 2^e klasse te Japara. Met de hier verza-

[p. 2]

melde elementaire kennis hebben zij zóódanig weten te woekeren en door eigen volhardende studie zóó zich weten te ontwikkelen, dat zij in staat zijn letterkundige bijdragen in het Nederlandsch te leveren voor tijdschriften en in correspondentie te treden met enkele welbekende figuren in de Nederlandsche litterarische wereld, o.a. met Johanna Van Woude en Justus Van Maurik, die in brieven, welke ik u zal voorlezen, hun opinie hebben neergelegd.

Wat het privaat-onderwijs aangaat, er zijn enkele hoofden, die hunne kinderen, zoons en dochters laten onderwijzen door eene gouvernante of door een' onderwijzer. Ja, ik ken zelfs eene Regents-vrouw, die van eene onderwijzeres les neemt in het Nederlandsch, omdat de Regent Hollandsch spreekt. Hollandsch is dan ook gewoonlijk de taal, waarin zij zich onderhouden. - Verder zijn er ook Javaansche hoofden, die hunne kinderen voor het aanleeren van het Hollandsch, en voor hunno opvoeding in het algemeen, bij Hollandsche families in huis doen. - Nog wil ik even wijzen op de uitstekende resultaten, welke wijlen de Pangeran van Demak verkreeg, die zijne zoons door een' gouverneur liet onderwijzen. Mannen, meer bevoegd dan ik, kunnen dit getuigen.

De Javaansche leerlingen op de hoogere burgerscholen zijn altijd zeer gering in aantal geweest. Het is een ongelukkig verschijnsel, dat m.i. te wijten is hieraan, dat vele Javaansche jongelui, die de lagere scholen in de binnenlanden bezoeken, òf deze te vroeg verlaten, daar zij het nut van hun verdere studie niet inzien, òf niet in de gelegenheid zijn uit gebrek aan middelen hun verdere studies te maken aan een der hoogere burgerscholen. Want hiertoe moeten zij zich gaan vestigen in een der drie hoofdplaatsen Batavia, Semarang, Soerabaja. Het aanschaffen van studiebenoodigdheden, van Hollandsche kleederen is voor velen een te zware uitgave. - Sommige Javaansche leerlingen verlaten, uit gebrek aan energie of om andere redenen de hoogere burgerschool, wanneer zij een paar klassen hebben doorloopen. - Tot nu toe zijn er nog slechts 3 Javanen, die in Indië het eind-examen hebben afgelegd. Als den besten wil ik noemen Raden Mas Octojo, van wiens hand artikelen in het dagblad ‘Locomotief’ zijn opgenomen in zuiver en duidelijk gestyleerd Hollandsch. Ook op de hoogere burgerschool hebben de Javanen het duidelijk bewijs geleverd, dat zij met den Hollander kunnen wedijveren.

Ten laatste wil ik nog de aandacht vestigen op de aanwezigheid hier in het land van zoons van Indische hoofden, die zich de Hollandsche taal willen eigen maken. Drio zoons van Paneran Haria Mataram zijn in Den Haag, een paar zoons van den Sultan van Koetei zijn op eene kostschool te Voorburg; één zoon van Pangeran Pakoe Alam is op de hoogere burgerschool te Nijmegen. Volledigheidshalve noem ik mij zelven als een' toekomstig student in de Indische taal- en letterkunde.

De toetreding van 37 mijner landgenooten tot het Algemeen Nederlandsch Verbond, waarvoor ik U allen en ook mij geluk wensch, begroet ik als een gunstig en verblijdend verschijnsel.

Thans wil ik beproeven het belang en het nut van de kennis van het Nederlandsch onder ons aan te toonen.

In de allereerste plaats is het in Uw eigen belang. Ik wil U verklaren, dat bij de groote massa der inlandsche bevolking die sympathie voor U, welke gij verwacht, niet bestaat; ja er is veeleer onverschilligheid. - Onbekend maakt onbemind. - Zoo er afkeer bestaat, dan is dit nog een overblijfsel van de traditie. - De groote massa heeft geen besef van de voordeelen van het Nederlandsch bestuur. Evenals het lastdier, dat zwaar beladen met de heerlijkste vruchten, niets daarvan kan genieten noch de waarde daarvan beseft, ook al hezwijkt het onder den last, zoo weet ook het Javaansche volk niet Uwe weldaden naar waarde te schatten. - Leert den Javaan Uwe taal, opdat hij U beter begrijpe; opdat hij zijn' toestand onder eigen hoofden kan vergelijken met dien onder het Nederlandsch gezag; opdat hij, gaandeweg tot inkeer komende, U begroete als zijn' weldoener. - Leert vooral den Javaan door middel van Uwe taal die dankbaarheid voor U gevoelen, waarop gij met recht aanspraak moogt maken, opdat, wanneer een vreemdeling U uit ons eiland tracht te verjagen, gij staat kunt maken op de hulp en de trouw van 26 millioen Javanen.

Ook in de praktijk is het vóóral voor den Hollandschen ambtenaar een groot gemak, wanneer de Javaansche ambtenaar Hollandsch verstaat en spreekt. Hij zal dan de meest ingewikkelde quaesties hooren voordragen in zijn eigen taal.

In dienstzaken zou er veel tijd, moeite bespaard worden, indien het Nederlandsch verplichtend werd gesteld als diensttaal, terwijl nu veel tijd verloren gaat met het omzetten in het Javaansch en Maleisch.

In het belang van de studie van de taal-, land- en volkenkunde is de kennis van het Nederlandsch eveneens gewenscht. Het onderzoek wordt voor den Hollander vergemakkelijkt. - Door correspondentie met Javanen, door hun bijdragen zal de wetenschap worden gebaat. Bovendien zal de inlander, toegerust met de kennis van het Nederlandsch, ook kennis kunnen nemen van hetgeen over hem, naar aanleiding van hem door den Hollandschen onderzoeker is neergeschreven. En dikwijls zal zijne terechtwijzing, zijn wenk niet overbodig zijn. - Ik geloof dat menig onderzoeker bij zich zelf gezegd heeft: ‘Ik wou, dat hij het in het Hollandsch kon zeggen’.

Weinig landen in de wereld worden zoo slecht begrepen als ons Java. Groot is het getal dergenen in Holland, die ons niet kennen. Bijna dagelijks zie ik hiervan de sprekendste voorbeelden. - Groot is het getal dergenen, die ons slechts oppervlakkig kennen, terwijl er maar weinigen zijn, die het volk begrijpen, die ons lieven en lijden, onze wenschen kennen. Die weinigen hebben ons leeren liefhebben. - Veel is er geschreven over Java; doch dikwijls wordt een verkeerde maatstaf van beoordeeling aangelegd; dikwijls worden wij beoordeeld en veroordeeld, zonder dat wij die beoordeeling en dat vonnis kennen: want wij begrijpen uwe taal niet. Over geheel een volk wordt een vonnis geveld, zonder dat er een verdediger zich heeft opgeworpen. Doch dit zal veranderen.

Een vrije, ongedwongen omgang tusschen Hollander en Javaan met de Nederlandsche taal als voertuig van gedachten brengt beiden nader tot elkaar. Deze grendiger kennismaking zal onvermijdelijk leiden tot betere wederzijdsche waardeering en diepere sympathie. Is dit ideaal te bereiken? Wij hopen het. Zult gij als veroveraars tot ons kuunen afdalen om te trachten ons grondiger te leeren kennen? Neen, dat kunt gij niet. - Doch aan ons om ons op te heffen tot u, - reikt gij ons de hand?

Dan zal uw vooroordeel tegen ons verdwijnen; dan zult gij zien, dat wij beter zijn, dan wij schijnen; dat wij met een redelijk verstand begaafd zijn, en dat wij kunnen leeren, wat gij leert, zoo wij ernstig willen.

Wij zijn nog kinderen, onwetend, vergeleken bij U. Twee en een halve eeuw hebben wij als onmondig kind aan den lijband van Nederland geloopen. En toch, hoe staat het met de geestelijke ontwikkeling van het kind? Materieël en physiek is het vooruitgegaan; doch zijn geest is arm: het is nog slechts een groot kind. - Onvermijdelijk gaat het kind in geestelijke ontwikkeling vooruit, al ware het alleen door den omgang met zijn leidsman. En in de groote komende toekomst zal het geheel afhangen van zijne vroegste geestelijke en moreele opvoeding, of het zijn' levensgids als vader, als broeder, als vriend dan wel als vreemdeling of vijand zal behandelen. - Doch zoover is het nog niet - en zoover komt het in de eerste eeuw nog niet. Het is zaak, nu het nog niet te laat is, tusschen leidsman en kind een gevoel van sympathie en liefde aan te kweeken, dat door de tijden slechts versterkt kan worden. -

Geeft ons het geestelijk voedsel, waarop wij recht hebben. Ontsluit voor ons met het Nederlandsch als sleutel de schatkamers uwer wetenschap; het kind dorst naar wetenschap; het voelt, het heeft iets noodig.

Kweekt en voedt liefde voor de wetenschap, liefde vooral voor uwe taal, en gij kweekt liefde voor uw volk, voor uw land, voor Uw Vorstenhuis!

En gij, zonen van Java, in wier belang ik mij verstout heb te spreken; hoort, de ure slaat, dat gij opstaat uit uwen bedwelmenden slaap om uwen rechten te verdedigen: het recht om met uwe meerderen in beschaving en ontwikkeling te wedijveren in kennis, doorzicht en volharding: zoo zult gij een zegen worden voor uw land! Ontdoet u van de boeien van vooroordeel, die U nog knellen, ontwikkelt U vrij overeenkomstig uwen aanleg en laat uw karakter in flerheid toenemen! Streeft onverpoosd naar de bereiking van het ideaal: ontwikkeling; ontwikkelt al uwe energie om ons volk te helpen vormen van kind tot man.

In uw belang heb ik op de audiëntie van Zijne Excellentie, den Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië, op den 14^en Augustus, betoogd de noodzakelijkheid, dat vóóral onder de zoons van Inlandsche hoofden de kennis van het Nederlandsch wordt verbreid, hetgeen leiden zal tot opheffing van verschillende misstanden. Zijne Excellentie betuigde hare hooge instemming met mijne woorden. - Op, dus gij zonen van Java, en werpt U op den berg der wetenschap, die vóór U staat.

Het ligt verre van mijne bedoeling om van U Hollanders te maken. In de eerste plaats moet gij Javaan zijn en blijven. Gij kunt zeer wel U de Europeesche ontwikkeling eigen maken, zonder iets van uwe persoonlijkheid, uwe eigenaardigheid prijs te geven. Uwe taal moet gij kennen en daarnaast het Nederlandsch; niet om het te vervangen maar om uwe kennis te verrijken. De plant heeft water, lucht noodig voor hare ontwikkeling; zij gaat noch in water noch in lucht op, terwijl zij haar eigen wasdom blijft behouden. Met beslistheid verklaar ik mij een vijand van al diegenen, die van ons Europeanen of half-Enropeanen willen maken, en onze heilige tradities, gewoonten willen vertrappen. Zoolang de zon en de maan schijnen, zal ik hen bestrijden. -

_**_*

En nu wil ik overgaan tot de bespreking van de middelen, die tot de bevorderingen onzer belangen kunnen leiden.

In de eerste plaats moet ieder Nederlander in de mate van zijne kracht daartoe medewerken, hetzij in kleinen, hetzij in uitgebreiden kring. Veel heil verwacht ik vooral van de ambtenaren, die veel met de Inlanders in aanraking komen. Zij zijn de aangewezen personen om de liefde voor het Nederlandsch aan te kweeken en te voeden. Dit kunnen zij doen door Hollandsch-sprekende Javanen ook in het Hollandsch aan te spreken en ze in die taal te laten antwoorden. Dit zijn zij verschuldigd aan de liefde voor hun moederland; en moreel zijn zij verplicht naast de materiëele ook de intellectueele belangen van de millioenen, die onder hun gezag staan, te behartigen en te helpen bevorderen. Zoo ge liefde hebt voor uwe taal, voor uw volk, voor uw land en voor uw vorstenhuis, kweekt dan ook liefde voor uwe taal. Als rechtgeaard Nederlander zijt gij dat verplicht. Ik weet, dat mijn voorstel verzet zal vinden bij vele ambtenaren en andere niet-ambtenaren, die zich tegenover den Javaan op een verheven standpunt van goddelijke vereering plaatsen; doch hen beschuldig ik van gebrek aan liefde voor hun taal. En laat mij, zelf voortgekomen uit het bruine ras, U tevens de verzekering geven, dat de Javaan de eerbewijzen, welke hij zijn eigen hoofden geeft, niet gaarne geeft aan vreemdelingen. Als men het doet, dan is het met weerzin: - Men schermt veel met het woord prestige; goed, dat is het rechtmatig

[p. 3]

eigendom van den veroorveraar. Doch moet dit prestige gezocht worden in het spreken van eene vreemde en het verloochenen van zijn eigen taal?

Een eigenaardige gewoonte van vele Hollanders is, dat zij vreemdelingen, die hun taal spreken en dit gebrekkig doen, uitlachen en bespotten, in plaats van hun streven te appreciëeren en hen terecht te wijzen. Ik ben er meermalen getuige van geweest en heb het meermalen ondervonden. - Is dit aanmoedigen om het Hollandsch te leeren? - Ik kan niet genoeg tegen deze gewoonte protesteeren. Nooit heb ik het ontmoet bij een Franschman, Engelschman of Duitscher, zelfs niet bij een' Javaan. - Ik verzeker U, dat de Javaan, die Hollandsch verstaat, leest en schrijft, door dezen kinderachtigen spotzucht wordt weerhouden om een woord Hollandsch te uiten!

Als ideaal stel ik mij voor een' vrijen en ongedwongen omgang tusschen Hollanders en Javanen, natuurlijk overeenkomstig aanleg en ontwikkeling; met het Hollandsch als omgangstaal; eene vrije gedachten wisseling.

Een beroep doe ik op alle Nederlanders, in Nederland zoowel als in Indië, om elk in de sfeer van zijn kring een streven te bevorderen, dat alleen hun kan strekken tot sieraad en eer.

En nog eens een krachtig beroep. Geeft gij, opvoeders en leiders, ons het geestelijk voedsel, waarop wij recht hebben; onthoudt ons dit niet. Let op de aspiraties van het tegenwoordige Indië; vervult zijne wenschen en behoeften. Geeft den Javaan ruimschoots de gelegenheid om zich de Westersche wetenschappen eigen te maken. - Richt hem op uit den poel van onkunde; licht hem voor in de duisternis der onwetendheid. Gij vervult hier slechts een' plicht dien gij vrijwillig op u hebt genomen; en maakt slechts een verzuim goed. Opent overal en zooveel mogelijk de gelegenheid voor den naar kennis dorstenden Javaan om zijn' dorst te lesschen en uwe voogdijschap zal een zegen zijn voor millioenen. - Breidt uit dan het Nederlandsch voor Java's zonen, opdat niet nutteloos krachten verloren gaan, die het volk een' dienst had kunnen bewijzen. - Wij voelen het, wij beseffen het, wij hebben behalve rijst en gedroogd vleesch ook voedsel noodig voor den denkenden mensch. - Wij zien wagens zonder paarden voortrollen over ijzeren banen; wij zien booten zich door den oceaan een' weg vrij banen zonder zeilen; wij zien licht, dat niet ontstoken wordt; wij zien vele dingen, die voor ons slechts wonder en mysterie zijn. - Of zouden wij het kunnen aanzien, dat de Japanner zich vrij en fler ontwikkelt, dat de Amerikaan wonderen verricht, waarvan wij als sprookjes en fabelen hooren, zonder dat in ons eenige begeerte, eenige drang opkomt om meer te willen weten. - Let op onze aspiraties; aan goeden wil ontbreekt het ous niet; het ontbreekt ons slechts aan gelegenheid.

Ernstig smeek ik n Insulinde die sympathie en die liefde te schenken waarop ze aanspraak heeft. En gij, overheerschers, die in de eene hand het evangelie des vredes en in de andere den schepter der beschaving houdt, helpt broederzin kweeken tusschen u en uwe onderdanen.

Als volgeling, leerling en broeder kom ik tot u; en als gij mijne bede verhoort, zal de man, die hier gekomen is om uwe sympathie af te smeeken, zich ruimschoots beloond achten.

Komt dan, mijne vrienden en broeders, reiken wij elkaar de hand en laten wij onverpoosd arbeiden aan gemeenschappelijke belangen.

Laten wij den band van vriendschap en broederschap nauwer aanhalen, opdat nog onder de regeering van onze geliefde koningin het iedeaal van geheel een volk wordt bereikt.

En ik zie het ochtendgloren van eene toekomst, waarin op de koele avonden in den maneschijn de Javaan, begeleid door de liefelijke tonen van den gamelan, lofliederen en liederen van dank ten hemel zal zenden ter eere van zijn blanken broeder.