Neerlandia. Jaargang 2

Anton Bergmann (Tony).

Over een paar weken zal men te Lier, zijne geboortestad, het standbeeld onthullen van een man wiens werk en wiens naam niet alleen van de allerhoogste beteekenis zijn in onze Zuid-Nederlandsche letterkunde, maar tevens verbonden zijn aan een vruchtbaar en eigenaardig gedeelte van het intellektueel leven van Vlaanderen, aan eene periode die beslissend gewerkt heeft op den vooruitgang van de Vlaamsche Beweging en niet weinig heeft bijgedragen tot de zegepralen die we onlangs vieren mochten. Want die naam: Tony, zal niet alleen blijven omdat hij staat onder het meesterstuk van onze Vlaamsche literatuur dat Ernest Staas, advokaat heet, en dat mag aangezien worden als een der beste realistische boeken die tot op onze dagen hier in onze gouwen verschenen, maar men zal niet vergeten dat dit de naam is van een man die in ruime mate deelnaam aan de machtige stndentenbeweging van voor een veertigtal



jaren, die uitging van het Taalminnend Studenten-Genootschap 't Zal wel gaan en die een schoon bewijs gaf van wat eene jeugd vermag die, na jool en pret, ook wel eens de handen uit de mouwen kan steken, en bezield is met andere idealen dan van gewone burgerhuidjes.

We willen trachten hier, in korte woorden, na eene beknopte biographie, te zeggen wat Anton Bergmann geweest is in Vlaanderen op 't gebied van literatuur en gedachtenbeweging.

Anton Bergmann werd op 29 Juni 1835 geboren te Lier, de schilderachtige stad ‘waar zich paren de wieglende golfjes der Nethen’, gelijk Frans de Cort, Tony's intieme vriend, het zong. Na er zijn lager onderwijs ontvangen en er de voorbereidende latijnsche klassen gevolgd te hebben komt hij naar Gent om er zijne humaniora te doen, en laat zich in October 1849 als leerling van 't Athenaenm opschrijven. 't Is daar dat hij als leeraar in de Nederlandsche taal een man leerde kennen die oneindig veel goeds gedaan heeft aan de Vlaamsche beweging, daar hij het was die er de Jeugd inbracht; prof. Heremans, die in zijne studenten de overtuiging zaaide dat er, toen vooral, nog heel wat te doen was op gebied van wetenschap en van taal hier in Vlaanderen.

Reeds op het Athenaeum vertoonde de jonge Bergmann een buitengemeen vluggen geest. ‘Toen reeds’ schrijft prof. Heremans, ‘verraste de jonge Anton zijnen leeraar, niet min door de eigenaardige opvatting dier onderwerpen (nl. ter behandeling gegeven als oefening in het Nederlandsch) als door het schilderachtige van zijn stijl.’

Deze geest zou echter slechts later al de diepte van zijn eigenaardigheid geven, als Tony, eenmaal op de hoogeschool, zich ging beijveren met het stichten, - hierin geholpen door Julius Vuylsteke en andere -, van een Vlaamschgezind studentengenootschap, waarvan hij reeds op het Athenaeum het plan opgevat had, en waarvan hij wilde maken een voorwacht, bestaande uit al de jonge krachten van Vlaanderen, die op den eersten rang zou strijden in het leger der Flaminganten. Het ontwerp was stout, maar dat het levensvatbaarheid bezat, wordt bewezen door het veertig-jarig bestaan van dien kring die, met zijne zelf-bewuste kensprenk: 't Zal wel gaan, nog steeds voort bestaat.

In 1854 stichtte hij mede het eerste Jaerboeksken van den Studentenkring, en liet er eene eigenaardige bijdrage, getiteld Eenige bladzijden uit het leven der vlooien in verschijnen, die 't beste van den schrijver er van verwachten liet.

Hetzelfde jaar nog bekomt hij, met eenige andere studenten, door eene petitie aan den bevoegden minister, het inrichten van eenen leergang in Nederlandsche taal- en letterkunde die aan profs. Serrure en Heremans toevertrouwd werd. Dit gaf aan Tony moed voor de toekomst; hij durfde de stoutste plannen aan, zoodat, vooral door zijn toedoen, 't Zal wel gaan weldra een ongeëvenaarden luister kende. Na de joligste zittingen (waar hij ons een zoo prettig tafereel van heeft opgehangen in zijn Ernest Staas) wist hij het gesprek op de ernstigste onderwerpen te brengen, en 't is gedeeltelijk dank zij die gesprekken dat menig hoog-geplaatst ambtenaar of befaamd schrijver, toen nog student, zijn stelling en zijn roem te danken heeft. Want toen bewoog het studenten-genootschap zich in een wijden gedachten-kring, en heeft, door zijn princiepen-vastheid meer dan één onweer doen losbarsten.

Zijne bijdragen in de Jaarboekskens (later Studenten-Almanakken) en de bezigheden die hem zijn geliefde kring gaf, beletten hem niet een goed student te zijn: reeds in 1856 promoveerde hij als candidaat in de rechten en in het notariaat. Daarna vertrok hij naar Brussel, tot groote spijt van zijne Gentsche studiemakkers, en wordt er op 12 April 1858 tot doctor in de rechten uitgeroepen.

In 1858 vestigde hij zich als advocaat in zijn vaderstad, en kort nadien trad hij in den echt. Niettegenstaande zijne drukke bezigheden - want zijne kennis had hem weldra de sympathie van zijne vakgenooten en het vertrouwen zijner medeburgers gewonnen - legt hij zijne scheppende pen niet op zij, noch verzwakt zijne liefde zijn ijver voor de Vlaamsche studentenbeweging: menige verspreide schets of novelle (later in een bundel verzameld) en meer dan éen brief aan onde studentenmakkers leggen er getuigenis van af. Ook verscheen in dien tijd zijn Geschiedenis van Lier, door deskundigen als een model van eene monographie



eener kleine stad beschouwd, en die hem jaren werks gekost had.

Intusschen maakte hij zijn meesterwerk: Ernest Staas persklaar; doch, het boek was niet geheel afgedrukt, toen de schrijver begon te kwijnen. Men dacht eerst aan lichte ongesteldheid; hij zelf was te opgeruimd van geest om aan ernstige ziekte te denken; doch de toestand wou maar niet beteren; weldra was er geen redding mogelijk meer en nauwelijks kon hij de eerste exemplaren van zijn boek verzenden, of

[p. 4]

daar trof hem - op 21 Januari 1874 - de dood. Hij mocht den uitbuudigen lof niet vernemen die zijn boek toegezwaaid werd, onder anderen door iemand wiens werk hij hoogschatte en wiens oordeel hem zoo welkom was geweest, n.l. van Nicolaas Beets, die hem den volgenden brief schreef:

Utrecht, 19ⁿ Januari 1874.

Hooggeachte Heer,

Ik behoef alleszins vergiffenis daarvoor, dat ik de ontvangst van uw treffelijk geschenk, mij reeds vóór meer dan ééne week geworden, tot hiertoe nog niet dankbaar erkend heb.

Tot verschooning heb ik het volgende aan te voeren.

Op het enkel doorbladeren van uw boek, zag ik terstond dat dit een boek was dat mij leek, waarvan de lezing mij een ongewoon genot beloofde.

Ware het tegendeel het geval geweest, ik had terstond naar de pen gegrepen, en zonder verdere kennisneming, mijn oprechten dank betuigd voor de vriendelijke schenking. Maar nu stelde ik uit totdat ik alles zou hebben gesmaakt.

Ongelukkig noodzaakten mij zeer drukke bezigheden, en onvoorziene gebeurtenissen ook de lezing uit te stellen, en zoo ging het van den eenen dag op den anderen... Vergeef het mij.

Eindelijk kwam de gelukkige ‘gelegene tijd.’ En zoo ik U thans hartelijk mijnen dank betuig voor uwen Ernest Staas, het is niet maar voor de vriendelijke toezending, niet slechts voor de streelende bewoordingen waarvan Gij het geschenk, op het schutblad, hebt doen verzeld gaan, maar, bij en boven dit alles voor het boek zelven, om zijn voortreffelijken inhoud, voor het groot en rijk, veelvuldig en rein genoegen, bij de lezing gesmaakt. In alle waarheid en oprechtheid kan ik U betuigen onder de boeken van dezen onzen tijd er in lang geen gelezen te hebben dat mij zoo beviel, en ik geloof niet dat de Vlaamsche letterkunde iets heeft aan te wijzen dat er boven gaat.

Indien Ernest Staas in België en Holland geen grooten opgang maakt, beklaag ik den smaak mijner tijdgenooten. Het is waarheid en leven, geest en gevoel, fijnheid van teekening met losheid van trek. Juistheid van opvatting, en schilderachtigheid van uitdrukking. En in plan en aanleg zoowel als uitvoering, die matiging, die sobriëteit, die gelijk zij van het zelfbezit in den schrijver getuigt, ook de kracht van zijn werk is.

Daarenboven dit boek kan niet dan goed doen. Het is door en door gezond; het komt uit een rijp verstand en een liefderijk gemoed. Er is veel uit te leeren, omdat het veel geeft te zien. Ik wil bij geene bijzonderheden stilstaan, daar metterdaad alles mij even goed gelukt schijnt: - elk portret - elke scène - elk gesprek - maar bladzijden als b.v. 28-29 worden niet lichtelijk overtroffen. Het ‘doch hij weet wel beter,’ bracht mij bij de voorlezing de tranen in de stem. Bij de voorlezing, want dit is een boek dat ik voorlees; dat ik den mijnen niet onthouden mag. En gij moest het gezien hebben hoe het door ouderen en jongeren in mijn huiselijken kring genoten, innig genoten werd.

Waarde Tony, dit alles moest Hildebrand u zeggen!

Hooggeachte Heer Bergmann, neem deze uitdrukking zijner innige deelneming in uw schoon werk, met de hartelijke betuiging zijner ware erkentelijkheid, in welgevallen aan van

Uwen oprecht toegenegen

Nicolaas Beets.

Helaas, deze hartelijke woorden kwamen te laat: reeds was Antoon Bergmann zieltogend toen de brief te zijnent aankwam, en zijn geest kon zich niet verblijden, in de voorspelling van Hildebrand's woorden, als zou zijn boek in Noord en Zuid een groot succes zijn!

Deze voorspelling was eene waarheid, althans voor Vlaanderen: er zijn geene boeken die in ons land zoo populair zijn, tenzij misschien, vooral onder de mindere standen, sommige romans van Conscience. En deze populariteit moet niemand verwonderen, daar de woorden van Beets volkomen waar zijn: men treft weinig boeken aan die zóo vol waarheid en leven, zóo vol geest en gevoel zijn; en vinden we in de latere boeken die in Vlaanderen verschenen even groote ‘fijnheid van teekening’, dan mogen we niet vergeten dat de latere schrijvers hoogere voorbeelden hadden uit andere landen, en dat Ernest Staas een der eerste boeken is die zich heelemaal uit de romantiek scheuren, die niet doen aan gevoelerigheid of thesis-verdediging, in een woord: die zniver realistisch, in den gezonden zin van het woord, wilden zijn.

Want dit moet gezeid worden: in zijn tijd bekleedde Tony, op literair gebied, eene diep eigenaardige plaats in Vlaanderen. Hem is het alleen te doen om zoo gemoedelijk en zoo juist mogelijk te schrijven wat hij om zich zag en wat hij zich herinnerde uit zijn vroegere jaren, zonder de minste bijbedoeling van zedelessen te willen geven of eene mooie geschiedenis te willen meêdeelen.

Hem is het veel minder te doen om de geschiedenis die hij vertelt, dan om de wijze waarop hij ze vertelt; en daarin is hij een onzer eerste realisten in Vlaanderen: in Ernest Staas vindt men daar voorbeelden bij de vleet van; en vele zijner Verspreide Schetsen en Novellen spreken mijne woorden niet tegen. Men kan een oordeel over zijn literair werk samenvatten in dit eene woord: het is eerlijk werk. En zelfs hij die de waarde van Tony's kloeken stijl over het hoofd ziet, zal met ons erkennen dat uit geheel zijn werk oprechtheid spreekt, iets zóo zeldzaam dat men er seffens de echte kunstenaars aan erkent. Het is die oprechtheid die Ernest Staas op sommige bladzijden zoo roerend maakt, en aan iedereen zal doen zeggen: Tony is een artist, vermits hij, zonder den minsten truc, zonder het minste uiterlijk middel, de tranen in het oog en in de stem doet komen.

Tony is een onzer schrijvers van blijvenden roem in Vlaanderen, welke weg onze literatuur ook insla. En daarom zal men zijn naam blijven eeren, en is zijn standbeeld verdiend.

En zij die niet aan literatuur doen, zullen hem eeren om het overgroot deel dat hij genomen heeft aan het stichten en bevestigen der Vlaamsche Beweging, en om de vele ruime denkbeelden die hij aan eene gansche generatie wist mee te deelen.

Ik herhaal dat Anton Bergmann's naam in eere zal blijven onder ouder ons, omdat hij ernstig en eerlijk, zonder winstbejag of heerschzucht, doelmatig en verstandig, met pen en woord, zal bijgedragen hebben tot de aanstaande zegepraal van onze dierbaarste gedachten.