Nederlandse Letterkunde. Jaargang 15

[p. 241]

Game over. Speltheorie en het ludieke experiment in Ivo Michiels' Exit
Lars Bernaerts (Universiteit Gent / FWO & Vrije Universiteit Brussel)

Abstract

In Exit (1971), the third book of Ivo Michiels's Alpha Cycle, the text is moving towards a zero point in language and communication. Michiels's literary experimentation leads to a radical gesture: the last page but one displays nothing but an ‘o’ or ‘0’. Leading up to that zero point, the text introduces several forms of ‘playing’ as metafictional performances of language, text and communication. In my essay, I will focus on the interpretive implications of the TEXT AS GAME metaphor in Exit. Drawing on Marie-Laure Ryan, Linda Hutcheon and Katie Salen & Eric Zimmerman among others, I will explain how the performed games function as metafictional references to writing and literature. In Exit, games reveal the workings of the literary experiment.

en voort met hop bidden en hop zwijgen
en hop spelen en hop ophouden met spelen
(Ivo Michiels, Het boek alfa, 1963, 27)

Nu moet het spel fijntjes worden doorgespeeld, dat weet je wel.
(Ivo Michiels, Orchis militaris, 1968, 155)

De alfa-cyclus van Ivo Michiels is een vijfdelig literair experiment dat verscheen tussen 1963 en 1979. Elk boek van de cyclus heeft een heel eigen karakter en een eigen plaats in het experiment. Zo is Exit (1971), het derde boek van de cyclus en het boek dat in dit artikel centraal staat, een literair spel vol spelen. Het bestaat uit vijftien ‘taalvelden’, waarin telkens een ander discours geïmiteerd of geparodieerd wordt en waarvan er drie expliciet op het stramien van een spel gebouwd zijn. Het

[p. 242]

eerste veld toont de taal van de kaarters, het negende veld evoceert een partijtje Oxo en in het veertiende veld wordt een potje Zeeslag gespeeld. Daarnaast komen er in verschillende andere passages verwijzingen naar spelen voor. In het laatste veld bijvoorbeeld, dat van het testament, legateert de ik-figuur op een gegeven moment ‘de spelen die ik heb gespeeld of heb willen spelen’ (251). In de lange lijst van spelen die daarop volgt, lijkt het wel of alles spel is of kan zijn. Tussen de tientallen items vinden we ook wat ons hier in het bijzonder interesseert: ‘lezertje’ en ‘schrijvertje’ (ibid.). Als lezen en schrijven een vorm van spelen zijn, dan mag het ons niet verbazen dat het literaire experiment als een spel voorgesteld wordt.

Voor de interpretatie van Exit, een tekst die ten onrechte nog maar weinig wetenschappelijke aandacht kreeg, zijn de spelstructuren een goudmijn. Ze nemen niet alleen veel plaats in, maar vertegenwoordigen ook het taalideologische en poëticale project van Exit en, bij uitbreiding, van De alfa-cyclus. In dit artikel wil ik de spelen in Exit op die manier onderzoeken als metafictionele structuren die ons iets leren over de mechaniek van het literaire experiment.

De expliciete spelen vertonen, zoals uit de analyse zal blijken, trekken van Michiels' experiment. Ze tonen enerzijds het plezier van het creëren en de esthetiek van de abstracte, dialogische, performatieve taal. Anderzijds bieden ze weerstand tegen narrativisering (d.i. de reconstructie van een vertelling op basis van het aangereikte taalmateriaal) en tegen mimesis. Zo is er geen referent in de werkelijkheid voor de azen en de dames uit een kaartspel of voor een x in Oxo. De spelstructuren zijn op zichzelf bestaande systemen van regels die Michiels in het tekstgeheel inbedt. Door die inbedding toont de tekst ons de taal op zijn zuiverst en op hetzelfde moment blijkt die zuiverheid bedrieglijk: is de dame in het kaartspel niet op het beeld van een vrouw gebaseerd en doen we elkaar tijdens een partijtje Zeeslag immers geen geweld aan? Tegen de achtergrond van de rest van De alfa-cyclus moeten we het spelletje Zeeslag ook begrijpen als een voorstelling van oorlog als spel en van het spel als oorlog. En dus blijft er een referentiële rest kleven aan het spel.

In die opzichten zal ik de spelen in Exit hieronder behandelen als metafictionele elementen en als onderdelen van Michiels' taalkritiek (Bousset 1988, 530). In haar studie over metafictie beschrijft Linda Hutcheon het spel in die zin als een geactualiseerde - opgevoerde in plaats van gethematiseerde - vorm van metafictie en als covert narcissism (1984, 154): het afgebeelde spel refereert impliciet aan de eigenschappen van het literaire werk waarin het is opgenomen. In Exit komt via de spelen de autonomisering van taal en tekst uit de verf. In hun hoedanigheid van relatief losstaande, alternatieve regelsystemen verheerlijken de ingebedde spelen, net als het literaire experiment zelf, het plezier en het potentieel van de taal. Door hun rudimentaire spelontwerp weerspiegelen Oxo en Zeeslag de schoonheid van geometrische en algoritmische abstractie die in Michiels' werk zo prominent zijn. Tegelijk echter roept de tendens van autonomisering ook zijn tegendeel op, zoals in het voorbeeld van Zeeslag: het taalspel staat nooit onschuldig op zichzelf.

[p. 243]

‘Autonomie’ heeft in deze context geen brede esthetische of sociologische betekenis, maar in mijn overtuiging hangt de autonomiserende taal in dit boek daar wel mee samen. De esthetische autonomie van de literatuur wordt als het ware heroverd of radicaal doorgetrokken in Michiels' project. Hieronder zal ik het echter over autonomie in strikte zin hebben: de taal wordt in Exit voorgesteld als een entiteit die niet afhankelijk is van de werkelijkheid of van het sprekende subject en zijn bewustzijn. In de hele Alfa-cyclus is die tendens goed af te lezen van het gebruik van taalhandelingen. Omdat taalhandelingen, zoals ‘bevelen’ en ‘beloven’, enkel bestaan in taal en door taal, kunnen ze op een interessante manier dienen om die autonomie te onderstrepen. Om die reden kom ik geregeld terug op het gebruik van performatieve handelingen (zie Austin 1990, 5 & Culler 2000) in Exit. Dit zijn taalhandelingen die men direct kan realiseren door ze uit te spreken (zoals in ‘ik beveel jou om te komen’) en die het idee kunnen overbrengen van een taal die op zichzelf staat.

Om aan te duiden dat de autonomie echter niet als een bereikt punt, maar als een voortdurend tegengewerkt proces beschouwd dient te worden, verkies ik de term ‘autonomisering’. Exit schuift op naar de pool van de autonomie, maar leert ons ook dat die pool nooit bereikt kan worden. Het beeld van Exit in de secundaire literatuur verdient in die zin een correctie. Herman Henderickx schrijft bijvoorbeeld dat er ‘absoluut gesteld [wordt] dat een literaire tekst een volkomen autonome werkelijkheid schept in de taal’ (1973, 886), terwijl er ook telkens tegenindicaties voor die gedachte voorkomen. Deze dialectiek sluit aan bij wat Hutcheon een deel van ‘de metafictionele paradox’ noemt. Ze stelt dat de metafictionele tekst de aandacht niet vestigt op de (afbeelding van een) wereld maar op zichzelf als tekst, maar daarbij groeit de tekst uit tot een zelfstandige wereld die afgebeeld kan worden en gelijkenissen vertoont met de extratekstuele wereld (Hutcheon 1984, 5). Doorgedreven anti-mimetische strategieën monden uit in hun tegendeel, zoals ook in Exit zal blijken.

Na een introductie van De alfa-cyclus geef ik een overzicht van de eigenheden van Exit. Om de traditie en consequenties van de tekst-als-spel-metafoor zichtbaar te maken, schuif ik vervolgens enkele elementen uit de theorie van spelen naar voren. Ik belicht ook kort de rol van spelen in de eerste delen van de cyclus. Daarna interpreteer ik tegen die achtergrond de ludieke taalvelden in Exit, met aandacht voor de autonomisering en de metafictie die wijzen op de poëticale betekenis van de spelletjes.

1. Exit: het nulpunt van De alfacyclus

De alfa-cyclus bestaat uit vijf romans:¹ Het boek alfa (1963), Orchis militaris (1968), Exit (1971), Samuel, o Samuel (1973) en Dixi(t) (1979). Volgens Hugo Bousset vertoont de cyclus de structuur van een zandloper (Bousset 1988, 527). Omdat het eerste en het laatste boek, Het boek alfa en Dixi(t), meer tekstueel houvast voor narrativisering

1 De editie van 2007 heeft als ondertitel ‘vijf romans’, terwijl er veel voor te zeggen valt om te spreken van ‘teksten’ en ‘boeken’ zoals het eerste deel van de cyclus suggereert. Tenslotte is een tekst als Samuel, o Samuel eerder een theatertekst of luisterspel dan een roman.

[p. 244]

bieden, gelden ze als de brede basissen. In de eerste en de laatste tekst kunnen we nog personages, een narratieve ontwikkeling en een fictioneel bewustzijn onderscheiden. In Orchis militaris, het tweede boek, wordt een aantal onconventionele procedés uit het eerste boek doorgetrokken. Personages worden verder van hun psychologische invulling ontdaan, en de schotten tussen het bewustzijn van verschillende personages worden opgeheven. In Samuel, o Samuel figureren, net als in Exit, enkel stemmen.

In Michiels' oeuvre is De alfa-cyclus te situeren na een periode van ethisch-confessioneel proza (zoals Het vonnis in 1949, Kruistocht der jongelingen in 1951 en De ogenbank in 1953) en na het overgangswerk Het afscheid (1957). Tussen Het vonnis en Het boek alfa zijn de verschillen op het vlak van de vorm aanzienlijk, maar dat betekent nog niet dat er sprake is van een breuk. In Het afscheid herkennen we namelijk al de ritualisering en het ritme in de verhaalopbouw die in de cyclus geradicaliseerd zullen worden. Bovendien keren de onderwerpen uit het vroegste werk steeds terug in de zogenaamde experimentele fase.

De alfa-cyclus vormt zelf ook een overgang tussen het traditionele schrijven en het bevrijde schrijven in de Journal Brut-cyclus (1983-2001). Daarbij aansluitend kunnen we de ontwikkelingen binnen De alfa-cyclus duiden als stappen in een proces van ‘taalzuivering’. Dat proces vindt bijvoorbeeld plaats door middel van de objectivering van de romanwereld in Het boek alfa en Orchis militaris, door de ontbinding van taal in fragmenten in Exit, en door de hang naar het absurde in Samuel, o Samuel. De objectivering doet sommige critici denken aan de nouveau roman, en De alfacyclus verwijst ook naar het werk van Samuel Beckett. Maar de cyclus is vooral een eigenzinnig literair werk, waarin gebroken wordt met romanconventies die zelfs vandaag nog dominant blijken.

Exit, het versmallende middendeel van de zandloper, is het boek van de taalreductie, van de consequente kaalslag, die eindigt met een nulpunt of o-punt dat fungeert als het smalste eind. Op de voorlaatste bladzijde van het boek vinden we een volledig witte ruimte met een 0 of o in het midden. Op die plaats wordt de tekstuele betekenisgeving ondersteund door de visuele betekenisgeving: de o in het midden suggereert de radicale versmalling.² Wie in de editie van 2007 bijvoorbeeld terugbladert naar bladzijde twintig, ziet in Het boek alfa het typografische equivalent van de brede basis. Terwijl Het boek alfa, Orchis militaris en Dixi(t) boordevolle pagina's bevat, komen er in Exit en, in de mindere mate, Samuel, o Samuel veel kalere bladspiegels voor. In de talige wereld van De alfa-cyclus moet de taalkritiek immers een weerslag krijgen in de materiële, visuele presentatie.

Wat gebeurt er in Exit in de aanloop naar het nulpunt? Zoals er in het alfabet vijftien letters zijn van a tot o, zo leiden in Exit vijftien taalvelden tot de finale o. In de taalvelden worden uiteenlopende discoursen opgeroepen, zoals de taal van de ondervraging of van de gymnastische oefening. Dit zijn ze op een rijtje (zie ook Adé 1973, 34; Bollaert 1973; Maes 1974, 50-55; Bousset 1988, 526-527):³

2 De o is ook veel meer: ze kan verstaan worden als een kijkgat, als een verdwijngat, een exit, een nieuwe start (zie ook Bousset 1988, 527), of als een analogie met het werk van Lucio Fontana, de schilder die gaten maakt in monochrome doeken. Of we kunnen denken aan het ei waarover in een van de taalvelden gesproken wordt: ‘In vrijheid zit een ei. / Twee ei's, een korte en een lange. / Welk ei zal je voor me koken?’ (214). Het ei is een benarde, gesloten ruimte die tevens de belofte van een nieuwe begin en nieuwe vrijheid meedraagt. Die duiding past perfect in het thematische kader van het boek.

3 Het aantal velden is overigens niet eenduidig vast te stellen. In tegenstelling tot Adé, Maes en Bousset tellen De Wispelaere (1972) en Roggeman (1972) er bijvoorbeeld zeventien in hun bespreking. Bollaert spreekt van ‘zestien taal “situaties”, verspreid over achttien delen’ (1973, 174). Gezien de structurele betekenis van het getal vijftien ligt het echter meer voor de hand om vijftien velden te onderscheiden.

[p. 245]

1.	De kaarterstaal
2.	De brief
3.	Het verhoor
4.	Het mensentellen
5.	De preek
6.	De dialoog
7.	Het talige fragment
8.	De uiteenzetting
9.	Het danken en Oxo
10.	De gymnastiek
11.	De woordsoort
12.	De onderbroken dialoog
13.	De babytaal
14.	Zeeslag
15.	Het testament

Via bruggetjes, associaties en woordspelen zijn opeenvolgende velden met elkaar verbonden, maar op het eerste gezicht is er geen overkoepelend kader waarin ze ondergebracht kunnen worden. Zoals in de kritiek werd aangetoond (De Wispelaere 1972, Roggeman 1972, Bollaert 1973), kan er echter een centrale ervaringsmodus onderscheiden worden, namelijk die van een gevangene. Die overkoepelende situatie wordt dan expliciet in het tweede veld (een brief vanuit de gevangenis), het derde (het verhoor), het vierde (waarin er sprake is van een slaapzaal) en het laatste veld (waarin het sprekende ik zich situeert in een kleine ruimte met een brits en tralies). Bovendien sluit die impliciete ruimtelijke situering aan bij de thematiek: de taal is een gevangenis voor het subject.

De discoursen worden meestal niet gewoon geïmiteerd, maar veeleer op een metatekstuele, autoreflexieve wijze geabstraheerd en geparodieerd. Telkens gaan ze over taal en over zichzelf als textuur.⁴ Zo zijn de gymnastische oefeningen in het tiende veld tegelijk grammaticale oefeningen. Dat gaat zo:

Ik strek de armen zijwaarts, jij strekt de armen zijwaarts, hij strekt de armen zijwaarts, wij strekken de armen zijwaarts, jullie strekken de armen zijwaarts, zij strekken de armen zijwaarts. (233)

Fysieke oefeningen vallen dus samen met linguïstische oefeningen, waardoor ook lichaam en taal hier samenvloeien zoals dat in De alfa-cyclus wel vaker gebeurt.

In het achtste veld vinden we een ander frappant voorbeeld van metatekstualiteit. De sprekende stem bouwt er een uiteenzetting op, maar de zakelijke toespraak heeft een ironisch parodiërend karakter doordat ze rond haar eigen as blijft draaien. Het is namelijk een autoreferentiële uiteenzetting, waarin de voorwaarden en onderdelen van een uiteenzetting worden besproken. Het metatekstuele statuut wordt nog onderstreept door het ‘voorbeeld’ dat de stem geeft tijdens de toespraak:

Zo is in een uiteenzetting het ontleden van het onderwerp in zijn diverse geledingen de eerste werkelijke vorm van uiteenzetting. Waarschijnlijk zullen we niet meer voldoende tijd bij elkaar zijn om nog verdere vormen van uiteenzetting uiteen te zetten. We moeten ons dus beperken. De eenvoudigste vorm van beperking is het geven van een voorbeeld. [...] Wij geven als voorbeeld: de taal is gans het volk. (223)

Zelfbewust doet de tekst wat hij zegt en zegt hij wat hij doet. Tegelijk is de tekst ironisch subversief door de cirkelende beweging, want de nauwgezette naleving van

4 De term ‘textuur’ gebruik ik voor de combinatie van schriftuur en tekst als visuele en auditieve vorm. In de documentaire Journal Brut (1989) spreekt Ivo Michiels over zijn fascinatie voor het Perzische tapijt als ‘textuur van het schrift’. In die hoedanigheid zijn het tapijt en de erop afgebeelde kalligrafie een exponent van de impliciete verzoening van tekst en beeld die we in Michiels' werk vinden. In Michiels' Boek der nauwe relaties benadrukt de verteller in dat verband ‘hoe alles Schrift is in de gebieden van de Islam en hoe ik vooral ook het Schrift hier aanwezig zie, voel. De taal een heilige taal en de calligrafie geleid door de hand van God. Dit wil zeggen het Schrift tegelijk gebed èn zang van schoonheid. En ook het tapijt meteen een betoverend voorbeeld van dit schrijven.’ (Michiels 1985, 234). In Michiels' opvatting van literatuur is het schrijven dus een creatieve activiteit die sierlijke beelden en ritmes kan voortbrengen. Niet het verhaal, maar het creëren staat voorop.

[p. 246]

discursieve regels levert geen conventionele tekst maar een taalkritische doorlichting van een taalmodus op.

De uitspraak ‘de taal is gans het volk’ wordt hier betekenisvol genoeg niet beweerd maar vermeld. Omdat het om een citaat gaat, is het geen bewerende taalhandeling. De spreker drukt niet zijn geloof uit in de waarheid van de propositie, maar scheidt de gnomische uitspraak van de impliciete waarheidsclaim door ze als voorbeeld te citeren. Daardoor wordt de directe band tussen de uitspraak en de descriptieve waarde ervan doorgesneden. Het is een interessante demonstratie van iterabiliteit (Derrida 1972, 375), de noodzakelijke maar ook ondermijnende herhaalbaarheid van een teken. Derrida gebruikt het voorbeeld van de handtekening: om te kunnen functioneren moet ze ook herhaalbaar zijn, maar door die herhaalbaarheid kan ze ook vervalst worden. Dat principe is van groot belang voor het gebruik van taal in Exit. ‘De taal is gans het volk’ is een uitspraak die als ‘voorbeeld’ kan dienen. Door die nieuwe retorische functie verliest de uitspraak zijn donkere ideologische kleur. Performativiteit en de nadruk op iterabiliteit dragen op die manier bij aan het proces van autonomisering en taalzuivering.

Het gegeven voorbeeld sluit ook aan bij het thema van Exit. Sterker nog, we kunnen het interpreteren als de directe verwoording ervan. Exit toont ons dat alles taal is, en dat die taal - en misschien ook wel het volk - belemmerend werkt en verschoond moet worden. In dit geval gaat de tekst expliciet en exclusief over zichzelf, op een manier die we zelf-genererend kunnen noemen. Zoals in de spelen komt de tekst kennelijk automatisch voort uit de gekozen regels. Hutcheon noemt dergelijke literaire experimenten ‘generative word play’ (1984, 118) en plaatst ze op de grens van het romangenre, waar ook Michiels' experiment te situeren is. Misschien is daar, in de marge, de kern van het romangenre te vinden: een dialogische, creatieve structuur die reëel taalgebruik uitbuit.

Zoals de tekst lichaamsbewegingen als taalbewegingen presenteert, zo presenteert hij in het tweede veld allerlei fysieke objecten als talige objecten. In de brief aan de moeder maakt de ik-stem een absurde lijst van voorwerpen die van papier gemaakt kunnen worden. Dat gaat van ‘afdak’ en ‘beddegoed’ tot ‘schaakspel’, ‘toverfluit’ en ‘wigwam’ (186-190). Papier staat voor het sprekende ik gelijk met taal. Wat van papier gemaakt kan worden, kan van taal gemaakt worden, aangezien ‘papier en woorden eigenlijk twee keer hetzelfde zijn’ (187). Bovendien is de lijst alfabetisch geordend, wat betekent dat er niet in de eerste plaats een psychologisch, associatief of causaal ordeningsprincipe gehanteerd wordt, maar een louter taalgerelateerde conventie. Doordat de dominante logica talig van aard is, wordt de idee van autonomisering nog versterkt.

De taalkritiek die in elk veld doorschemert, gaat hand in hand met afbraak en versobering. De uitkomst van dat proces wordt veelzeggend geprefigureerd in het dertiende veld, dat van de babytaal. Het ‘da dada di didi’ (241) van de baby is puur taalspel zonder referentiële waarde. Binnen het boek kondigt het een terugkeer aan naar een onschuldige fase waarin taal geen ideologisch gewicht meesleept.

[p. 247]

Dat die regressie en autonomisering echter geen eenduidige processen zijn, blijkt uit het verschijnen van ‘pangpang’ en ‘bbi dd dde bidden’ (241) in het gebrabbel van de baby. Geweld en religie zijn daarmee al vertegenwoordigd op een moment dat ze voor het sprekende subject nog geen betekenis hebben. Op weg naar het nulpunt is zelfs de babytaal dus geen onverdacht model, want de algemeen aangenomen onschuld van dat discours is twijfelachtig.⁵ In die zin kan de volstrekte autonomie nooit bereikt worden.

In het laatste veld, dat van het testament, is het getal vijftien alomtegenwoordig. De spreekstem leidt een aantal lijstjes in van zake die hij nalaat. Hij doet dat met een expliciete performatieve handeling, door telkens te zeggen ‘ik vermaak’. Zoals ik eerder al aangaf, is die performativiteit betekenisvol. We zien de taal er quasi-autonoom aan het werk: er lijkt geen werkelijkheid buiten de taal nodig, want de handeling wordt gerealiseerd doordat ze uitgesproken wordt. Door de performativiteit of illocutionaire kracht voor het voetlicht te brengen, neemt de tekst ook afstand van de conventionele relatie tussen teken en betekenis, teken en referent. Tenslotte is er geen reële, buitentalige referent voor de performatieve handeling zoals die er wil is voor handelingen als ‘koken’ of ‘stampen’.

Het legateren of vermaken gebeurt dus nadrukkelijk via taal. De spreker zegt bijvoorbeeld: ‘Ik vermaak de vijftien mogelijkheden die ik voor onmogelijk heb gehouden’ (255) of ‘Ik vermaak de seizoenen die ik heb zien komen en gaan’ (260). De opsommingen zijn meestal absurd en bestaan vaak uit vijftien elementen: het sprekende ik vermaakt onder andere vijftien geluiden (248), vijftien gesprekken (252), vijftien pre-Columbiaanse getallen (256) en vijftien zekerheden (264). Die laatste lijst blijft leeg; zekerheden kent het sprekende ik niet. Een ander opmerkelijk onderdeel van de nalatenschap zijn de ‘vijftien modi van taalgebruik’ (262), een opsomming die op de wijze van de mise en abyme het geheel weerspiegelt. Daarmee wordt opnieuw metafictionele reflectie ingebouwd, en het afscheid van allerlei objecten, uitspraken en begrippen betreft dus ook de tekst zelf. De tekst geeft zichzelf weg.

Aan het eind heeft de ik-stem zo afstand genomen van een heleboel bouwstenen, namelijk van de taal (vragen, antwoorden, gesprekken, modi), de lichamelijke ervaring (geluiden, geuren, kleuren), temporele categorieën (uren, dagen, maanden, seizoenen, jaren) en de cultuur (goden, bezittingen, spelen, data). Met de performatieve uitspraak ‘ik vermaak’ voltrekt de stem dus het proces van taalzuivering en taalkritiek. Poëticaal gezien is dat proces voor de schrijvende persona noodzakelijk om verder te kunnen schrijven. Na het testament, zegt Jean-Marie Maes, kan die persona eindelijk door ‘het mangat, de weg waarlangs de auteur en mét hem, de lezer-herschrijver, ontsnapt’ (1974, 55).

5 Een invloedrijke speltheoretische richting die ik in mijn analyse niet aan bod kan laten komen, is die van de psychoanalyse. Hier is het echter vermeldenswaard dat Donald Winnicott in Playing and Reality (1971) een verband construeert tussen de brabbeltaal van baby's enerzijds, spelen en speelgoed anderzijds. Beide kunnen dienen als bemiddeling tussen het zelf en de wereld. Beide zijn te situeren in een intermediaire zone waarin het kind los leert komen van de moeder en van het primaire narcisme. In die hoedanigheid zijn het ‘transitionele fenomenen’. De overgangszone ligt tussen de interne, psychische wereld en de externe werkelijkheid. Zowel spelen als artistiek creëren rekent Winnicott tot de transitionele fenomenen, en de twee zijn primair verbonden met elkaar, want ‘[i]t is in playing and only in playing that the individual child or adult is able to be creative and to use the whole personality, and it is only in being creative that the individual discovers the self’ (Winnicott 1971, 54). Het zal duidelijk worden dat alvast die koppeling van spel en creativiteit in Exit een belangrijke rol speelt.

[p. 248]

2. Spel in theorie en in het literaire experiment

Voor ik inga op de intrigerende representatie van spelen in Exit, wil ik enkele krachtlijnen weergeven van de traditie om literatuur als spel te benaderen. Marie-Laure Ryan behandelt in Narrative as Virtual Reality (2001) enkele gezaghebbende studies over literatuur en spel. Een korte blik op haar bespreking kan hier volstaan als opstap naar de analyse van Exit. Om te beginnen onderscheidt ze twee kenmerken die de grote heterogeniteit aan spelen samenbrengen. Ten eerste is dat de ‘pleasure dimension: games are freely played, and played for their own sake’ (177). Een van de kerngegevens van het spel is het relatief ongebonden karakter ervan. In een spel gelden regels en duiken fenomenen op die in de omringende werkelijkheid niet per se voorkomen. In zijn baanbrekende studie Homo ludens schrijft Johan Huizinga in dit verband: ‘Naar den vorm beschouwd kan men dus, samenvattende, het spel noemen een vrije handeling, die als ‘niet gemeend’ en buiten het gewone leven staande bewust is, die niettemin den speler geheel in beslag kan nemen, waaraan geen direct materieel belang verbonden is, of nut verworven wordt’ (1950, 41). Vertaald naar de context die ons hier bezighoudt, betekent dat dat het spel als een pseudo-autonome wereld functioneert waarin allerlei alternatieve vormen van handelen en gedrag verkend kunnen worden. In een spelruimte kunnen handelingen opeens bijzondere betekenis krijgen. Een pionnetje verzetten kan er de bete kenis krijgen van gebiedsverovering of oorlogsverklaring. Binnen de wereld van het spel kan je met een performatieve uitspraak als ‘ik pas’ de werkelijkheid ingrijpend veranderen. Zoals in literaire teksten kan er in spelen dus geëxperimenteerd worden met de toekenning van betekenis aan taal en handelen. Net als een literaire tekst kan het spel bovendien een wereld scheppen die het subject ‘geheel in beslag kan nemen’, een idee dat ook in de filosofie van Gadamer zal doorklinken. De nieuwe mogelijkheden en de autonomie zorgen zodoende voor spelplezier, wat bijvoorbeeld zichtbaar wordt in het ‘hoera’ van de Oxo-spelers in Exit (229).

Maar die onafhankelijkheid van het spel betekent niet dat alles mag in een spel. Het tweede bindende kenmerk is immers de aanwezigheid van regels (Ryan 2001, 178). Spelen verlopen volgens bepaalde regels die de spelers beperkingen opleggen (Salen & Zimmerman 2004, 79). Salen & Zimmerman (2004, 73-82) vergelijken de definities van spelen van o.a. Johan Huizinga, Roger Caillois, Bernard Suits en de spelhistoricus David Parlett. Terwijl de meeste elementen van de definities niet voor alle spelen gelden, bindt de eis van regels alle voorstellen. Zonder regels kan er geen sprake zijn van een spel. En ook die regels dragen bij tot het spelplezier: ‘The complexity of rules has an intrinsic fascination, the hypnotic allure of elegant mathematics and embedded logic’ (Salen & Zimmerman 2004, 302).

Wat Michiels aan spelen in Exit ten tonele voert, laat ons toe om het spel hier nog beter af te bakenen. Zeeslag, Oxo en het kaartspel zijn formele spelen (Salen & Zimmerman 2004, 74). In tegenstelling tot informele spelen⁶ hebben formele spelen duidelijk afgebakende doelen en middelen: een van de deelnemende partijen

6 Voorbeelden zijn de spelen die reële situaties zoals koken of een doktersbezoek simuleren.

[p. 249]

(een individu of een groep) zal het spel winnen en de spelers zijn het eens over de manier waarop ze dat kunnen doen (ibid.). Het onderscheid tussen de twee is vergelijkbaar met Plato's onderscheid tussen ludus en paidea (Ryan 2001, 178). In de terminologie van Roger Caillois zijn de in Exit verschijnende spelen voorbeelden van agon, competitiegericht spel (ibid., 182-183).

Zoals aangegeven beschouw ik het spel in Exit als een metatekstueel en poëticaal gegeven. Het loont daarom de moeite om Marie-Laure Ryan nog even te volgen. Door haar duik in de speltheorie wil Ryan onderzoeken hoe ‘spel’ vruchtbaar gemaakt kan worden als een metafoor voor de tekst. Tijdens haar verkenningstocht komt ze tal van plaatsen tegen waar de tekst als spel wordt voorgesteld, bijvoorbeeld bij de Oulipo-groep, Italo Calvino, Jacques Derrida en Michel Foucault. In principe gaat het om een toegankelijke metafoor: lezen is als spelen, auteur en lezer zijn als spelers, het boek kan een spelbord zijn, etc. Voorbij de transparante metafoor zijn er echter een heleboel poëticale implicaties die onze aandacht verdienen, zoals de notie van vrijblijvend experimenteren en de opvatting dat lezer en schrijver gelijkwaardige spelers zijn.

Het taalspel in Exit is vergelijkbaar met het speelse van de Oulipo-experimenten. Schrijvers uit de OuLiPo-groep (Ouvroir de Littérature Potentielle) leggen zichzelf formele, tekstinterne beperkingen op, waardoor nieuwe literaire mogelijkheden ontstaan. Bij het schrijven van de roman La disparition (1969), wellicht het bekendste Oulipo-voorbeeld, houdt Georges Perec zich aan het voorschrift om de letter ‘e’ niet te gebruiken. In Michiels' taalvelden leggen intradiëgetische schrijvers, zoals de briefschrijver in het eerste veld, zichzelf dergelijke beperkingen op. De beperkingen, die als de regels van een spel functioneren, worden door de briefschrijver ook geëxpliciteerd: ‘ik ga nu een lijst maken van de dingen waarvan ik denk, die kunnen ook van papier’ (185), ‘ik maak de lijst volgens abc om ordelijk te zijn in mijn gedachten’ (ibid.) en ‘ik zal achter ieder woord ja zetten als ik vind dat het van papier kan en soms neen als [het] om de een of andere reden toch niet kan’ (186). Daarop volgt de bladzijdelange opsomming die uit de regels voortkomt. Door de invoering van alternatieve regels ontstaan zo nieuwe taalvormen.

Jan Baetens en Jean-Jacques Poucel (2009) gaan in een speciaal nummer van Poetics Today uitgebreid in op de theorie en praktijk van dit soort schrijven, waarvoor ze de noemer ‘constrained writing’ gebruiken. Michiels werkt niet alleen op het niveau van cycli en teksten met zulke formele schemata, maar voert ook vertellers ten tonele die ‘constraints’ introduceren. Die praktijk sluit aan bij de bevrijding die in Exit moet plaatsvinden. Zoals Baetens en Poucel (2009, 616) aangeven, gebruiken de experimentele ‘constrained writers’ de zelf-opgelegde regels om te ontsnappen aan conventies die ze anders onbewust volgen. Literaire bevrijding en vernieuwing kunnen dus voortkomen uit alternatieve spelregels: ‘thinking through constraint provides the most efficient means of conceiving strong moves in the game of innovation’ (Baetens & Poucel 2009, 622).

[p. 250]

Voor de filosoof Hans-Georg Gadamer (die vreemd genoeg niet vermeld wordt door Ryan) is het spel het wezen van de kunst. In Wahrheit und Methode (1965), een klassieke studie in de hermeneutiek, gebruikt Gadamer de reflectie over het spel als richtsnoer voor zijn ontologie en hermeneutiek van de kunst (1965, 97-127). Zoals een speler zich verliest in een spel, zo hoort het subject op te gaan in het kunstwerk om de ‘waarheid’ ervan te ervaren. Aan de hand van alledaags taalgebruik abstraheert Gadamer het spel allereerst tot ‘beweging’, een abstractie die voor de lectuur van Exit relevant zal zijn: ‘Die Bewegung, die Spiel ist, hat kein Ziel, in dem sie endet, sondern erneuert sich in beständiger Wiederholung’ (Gadamer 1965, 99). Michiels speelt met de abstracte schoonheid van beweging en van zichzelf genererende herhaling. Wat Gadamer daaruit verder afleidt, verheldert zelfs nog beter het ludieke experiment van Michiels: het wezen van het spel is niet de aanwezigheid van een spelend subject (1965, 99), maar wel de manier waarop het spel zijn spelers beweegt: ‘alles Spielen ist ein Gespielt-werden’ (101-102). In Exit is dit principe voortdurend zichtbaar, bijvoorbeeld in het gesprek tussen de kaarters. Hun gesprek en dus hun tekstuele identiteit hangen volledig af van het (overigens ongewone) verloop van het spel. Bovendien krijgt Gadamers maxime in Exit een verlengde in een metatekstueel principe: elk spreken is een gesproken worden. Zoals in Het boek alfa en Orchis militaris wordt de spreker geproduceerd door de taal, eerder dan andersom.

De ludieke taalvelden van Exit problematiseren de relatie tussen talige uitingen en betekenis, en wel op een manier die niet alleen Gadamer maar ook Derrida's deconstructie relevant maakt. In ‘La structure, le signe et le jeu dans le discours des sciences humaines’ (1967) gebruikt Derrida het concept jeu om te verduidelijken dat betekenissen niet getotaliseerd kunnen worden: ‘Si la totalisation n'a plus de sens, ce n'est pas parce que l'infinité d'un champ ne peut être couverte par un regard ou un discours fini, mais parce que la nature du champ - à savoir le langage et un langage fini - exclut la totalisation: ce champ est en effet celui d'un jeu, c'est-à-dire de substitutions infinies dans la clôture d'un ensemble fini’ (Derrida 1967, 423). Wie tekst en schriftuur in die zin als spel beschouwt, ziet hoe betekenaars kunnen loskomen van hun betekenis en hoe de ene betekenaar doorverwijst naar de andere zonder dat het interpreterende subject ooit tot een omschreven en stabiele betekenis kan komen. Ryan wijst ten slotte op Michel Foucaults ‘Qu'est-ce qu'un auteur’ (1969), waarin het schrijven vergeleken wordt met spelen. De componenten van de metafoor die Foucault benadrukt, zijn de promotie van de betekenaar, de autoreferentialiteit van het spel, en de subversieve kracht ervan (Ryan 2001, 190). Exit is een speelveld waarin deze eigenschappen uitgebuit worden en de creatieve kracht van het schrijven gevierd wordt. In die zin wordt het spel een ludieke metatekst in Exit, terwijl het in eerste delen van De alfa-cyclus nog veeleer een bittere nasmaak achterliet.

[p. 251]

3. Spelen in De alfa-cyclus: van bittere ernst tot ludieke metatekst

In de eerste boeken van De alfa-cyclus is het spel een ernstige zaak. In Het boek alfa wordt de hij-figuur als kleine jongen bijvoorbeeld aangespoord om te gaan spelen (en vervolgens om weer te stoppen): ‘voort met hop bidden en hop zwijgen en hop spelen en hop ophouden met spelen’ (27). De vrijblijvende aansporing, gemarkeerd door een vriendelijk ‘hop’, wordt echter als een bevel ervaren. Het is een van de ‘bevelen die op hem neerkwamen’ (ibid.). Hoewel van kinderen conventioneel aangenomen mag worden dat ze uit eigen beweging spelen, is het spelen in Het boek alfa extrinsiek gemotiveerd. Van het jongetje wordt niet verwacht dat hij verlangt om te spelen. Wat hij verlangt, is niet van belang. Hij wordt simpelweg geacht om de orders te volgen: spelen en, even later, ophouden met spelen. Verder krijgt spelen een expansieve betekenis in Het boek alfa. Het hele leven wordt er een vorm van simuleren en dus spelen: ‘winkeltje spelen en huwelijkje spelen en begrafenisje spelen, leven spelen’ (37).

In Orchis militaris heeft het spel een figuurlijke betekenis in het geregeld terugkerende zinnetje ‘Nu moet het spel fijntjes worden doorgespeeld’ (155). Het spel is er een metafoor voor verleiding en eros:

Nu moet het spel fijntjes worden doorgespeeld, dat weet je wel. Je mag ook geen weerstand bieden, nou, niet echt. Ik wil je geen pijn doen, niet zoals de man daarstraks die maar sloeg en sloeg. Ik wil alleen dat je ook zelf wilt. Ik wil alleen dat je wilt zoals ik nu wil, meer wil ik niet. Wil je? (155)

Zoals in Het boek alfa roept het spel opnieuw een spanning op tussen intrinsieke motivatie tot handelen en extrinsieke motivatie, die ook het conflict tussen eros en geweld beheerst. Mogelijk (misschien zelfs onvermijdelijk) botst de wil van het handelende subject met de wil van de ander. Of de vrouw in het citaat wil vrijen, weten we niet echt. Wel zien we dat de ik-figuur moeite moet doen om de wil van de ander te respecteren in plaats van te manipuleren. En hij dramt zo door over wat de vrouw zou moeten willen, dat er van vrije wil bezwaarlijk nog sprake kan zijn. In Exit wordt de lijn doorgetrokken in een dialoog over vrijheid en verleiding:⁷ ‘Misschien wil ik iets wat jij niet wil. / Zelfs indien je iets wil wat ik niet wil zullen we doen zoals je wil. / Misschien wil ik wel van je weglopen. / Dat wil je niet. / Hoe kan je weten wat ik wil en niet wil?’ (215). Het spel van de verleiding uit Orchis militaris wordt in Exit fijntjes doorgespeeld. Uit dat terugkerende spel blijkt al dat de ethische crux van de opgelegde wil geregeld de kop opsteekt in de eerste drie delen van de cyclus. Aan de spelen in Michiels' literaire experiment zitten er dus belangrijke ideologische en ethische implicaties vast.

In Het boek alfa en Orchis militaris gaat het spelen gepaard met fricties tussen willen en niet-willen, terwijl in Exit het spel binnen de tekstuele wereld veel explicieter en directer wordt voorgesteld en het de brug maakt met de structuur van

7 De schuine strepen gebruik ik om het begin van een nieuwe regel in de originele tekst aan te geven.

[p. 252]

communicatie. In het bijzonder krijgen we via de voorgestelde spelen ook inzage in de werking en de betekenis van het literaire experiment. De mechaniek ervan wordt getoond. Dat gaat soms zelfs verder dan algemene, poëticale implicaties. De speelvelden in Exit zijn ook te lezen als linguïstische autoreflectie en als structurele verdubbeling van de hele tekst. Anders gezegd, de verbeelde spelen werken als mise en abyme, ingebedde elementen die de structuur van het geheel weerspiegelen.⁸ Het geheel is in dit geval zowel Exit als de hele Alfa-cyclus. Tegen die achtergrond van metatekstueel spel zal ik de speelvelden in de volgende paragrafen interpreteren.

8 Moshe Ron (1987) biedt een helder en kritisch overzicht van de mise en abyme als narratieve techniek, zoals ze behandeld werd door o.a. Lucien Dällenbach en Mieke Bal. Ik baseer me op zijn evaluatie van het mise en abyme-concept.

4. Spel als tekst en tekst als spel

Eén manier om een spelletje Zeeslag tot een narratieve tekst te modelleren, is deze: ‘Als generaal die het bevel voert over een gigantische vloot, krijg je de opdracht om een vijandige vloot uit te schakelen. De vijand verweert zich, dus je moet toeslaan voordat jouw eigen schepen ten onder gaan. Je lokaliseert de schepen van de vijand en brengt ze door strategische bombardementen tot zinken.’ Exit, daarentegen, toont Zeeslag als volgt:

Raak. Slagschip gezonken. I8. Raak?
Water.
I9. Raak?
Raak. Torpedo gezonken.
F9. Raak? (245)

De verschillen tussen mijn gefingeerde voorbeeld en het citaat zeggen veel over de metafictionele status van de tekst. De spelen in Exit zijn, zoals uit het voorbeeld al blijkt, antinarratief, abstract en dialogisch.

In de spelregels en het spelontwerp van gezelschapsspelen worden vaak een narratieve tijdruimte, personages en narratieve doelen naar voren geschoven. In Risk verover je met je troepen de wereld. In Monopoly word je de rijkste man of vrouw van het land. In Levensweg bouw je het meest succesvolle leven uit. Maar de voor Exit geselecteerde spelen zijn om te beginnen erg beperkt in hun narratieve ontwerp en dan nog eens ontdaan van narratieve en mimetische signalen. Ze zijn eerder antimimetisch en antinarratief dan niet-mimetisch en niet-narratief, omdat er nog steeds aanknopingspunten zijn om een afgebeelde wereld of een verhaalverloop te reconstrueren. Maar die tekstuele signalen zijn beperkt en weerbarstig.

Zodoende wordt in zekere zin teruggekeerd naar de kern van het spel, die niet narratief of mimetisch is. Zoals Ryan in omgekeerde zin over Ganzenbord stelt: ‘there have been countless attempts to turn the formal algorithm into a concrete world that speaks to the imagination by decorating the squares according to narrative themes’ (Ryan 2009, 165). In Exit gaan de spelen de andere richting uit, die

[p. 253]

van abstractie, algoritmes en geometrie. Door het spel te strippen, komt datgene aan het licht wat Exit als vernieuwende literatuur naar voren schuift, namelijk het abstracte, antinarratieve en dialogische. Dat het spel dialogisch is en dus bestaat uit gelijkwaardige stemmen die het spel voortbrengen, impliceert ook een verregaande interactie tussen tekst en lezer. In de metafictionele lectuur van deze spelen krijgt de lezer de rol van volwaardig medespeler.

Kaarten: passen en geven

Na de delen Het boek alfa en Orchis militaris is het eerste wat de lezer in het nieuwe deel te lezen krijgt ‘Ik pas. / Ik pas. / Ik pas. / Ik pas. / Jij geeft’ (181). Deze ritmische reeks zal in het eerste veld van Exit nog vier maal herhaald worden. De vier anonieme stemmen discussiëren over het verloop van een kaartspel: ze willen spelen, maar ‘passen aldoor’ (181) omdat ze slechte kaarten hebben. In hun zoektocht naar een verklaring schuiven ze eerst de verantwoordelijkheid naar elkaar door: ‘Het zou best kunnen dat jij het bent die de goede kaarten hebt en wij alleen de slechte zodat we wel moeten passen’ (182). Vervolgens zoeken ze de schuldige rondom zich: ‘Misschien heeft er wel iemand met deze kaarten geknoeid? / Die aan de tafel voor ons?’ (182). Ze kijken het kaartspel na, vinden geen fouten, starten een nieuw spel en moeten opnieuw passen.

Dit veld laat twee metatekstuele en poëticale interpretaties toe, een negatieve en een positieve. In de negatieve, destructieve duiding kunnen we het passen aan het begin van het derde boek lezen als een resolute afwijzing van een bepaalde taal en een bepaalde literatuur. In deze utgewerkte metafoor staat het spelen met kaarten dan voor spreken en schrijven, de papieren kaarten staan voor de taal als spelmateriaal, de spelers zijn de schrijver en de lezer. ‘Passen’ verschijnt als een performatieve taalhandeling, een stukje taal dat de handeling dat het benoemt ook meteen realiseert. De eerste woorden van Exit zijn dus al taal om de taal, het soort dat in de tekst nog veel zal voorkomen.

De vier stemmen gebruiken de creatieve kracht van taal om het spel op te heffen, en dan doel ik ook op het talige en literaire spel dat in de eerste twee boeken gespeeld werd. In die zin wordt met het passen de idee van taalkritiek geïntroduceerd. Zoals het sprekende ik van het testament later zegt, is ‘ik pas’ (263) een protest (de vijftien protesten die het ik legateert, zijn vijftien keer ‘ik pas’). Door te passen, tonen de spelers dat ze niet willen of niet kunnen spelen. Ze kunnen niet spelen omdat ze ‘slechte kaarten’ (181) hebben. Het kaarten is het conventionele taalgebruik, dat in Orchis militaris al besmet bleek met kwalijke ideologie en dat inherent gewelddadig bleek. Dat leidt tot een impasse. De gedeelde kaarten zijn keer op keer ‘slecht’ en er moet telkens opnieuw gedeeld en gepast worden.

Zo komen we uit bij de positieve, constructieve invulling van het mislukkende kaartspel. Het passen en delen wordt een nieuw esthetisch taalspel op zich, een probaat alternatief voor het kaarten zelf. Niet alleen ontstaat een aangenaam ritme

[p. 254]

door de herhaling, maar de dialogische dynamiek van de mislukking krijgt iets van een grammaticale oefening. In het gesprek wisselen grammaticale personen elkaar af en worden zinsdelen overbodig herhaald: ‘Ik pas. / Jij geeft. / Waarom spelen jullie niet? / Wij spelen wel. / Jullie passen aldoor. / Jij past ook. / Ik pas omdat ik slechte kaarten heb’ (181). In dat opzicht doet het eerste veld denken aan de gymnastische oefeningen. De ritmische herhaling met variatie vinden we ook in het vervolg van de interactie tussen de kaarters, bijvoorbeeld wanneer ze het kaartspel nakijken: ‘En de heren? / Er zijn vier heren. / En de vrouwen? / Er zijn vier vrouwen. / En de boeren? / Er zijn vier boeren’ (183). De blokkering in het spel leidt tot een alternatief kunstig spel met taal.

Daarom is het ook fout om te denken dat er in dit fragment niet gespeeld wordt: ‘Waarom spelen jullie niet? / Wij spelen wel’ (181). Het nieuwe spel is taalspel, ontsproten aan het oude spel en terend op een extreme situatie die volledig binnen het regelsysteem valt. We zijn dus getuige van de reikwijdte van het spel: binnen de mogelijkheden van het spel kan de radicale situatie voorkomen dat de kaarters steeds weer moeten passen. Zo bezien toont het eerste veld de mechaniek van het literaire experiment: door de mogelijkheden van de taal te radicaliseren tot op de rand van de opheffing, wordt nieuwe, ‘schone’ taal gegenereerd. De creatieve taal die op die manier voortgebracht wordt, staat los van de werkelijkheid en doet zich als immanent voor.

Oxo: letters in de ruimte

Op weinig plaatsen komt het zo duidelijk naar voren dat Ivo Michiels ‘een letterwerker’⁹ is als in Exit. Michiels maakt de basisingrediënten van het schrijven, namelijk de letters en het alfabet, geregeld als dusdanig zichtbaar. We zien het al in de titel van Het boek alfa, we merken het door de nadruk op de A in verscheidene geschriften, maar in Exit wordt het alfabet het kwistigst rondgestrooid als het zaad van de taal. In het negende taalveld krijgt de vijftiende letter van het alfabet, die vooropstaat in het boek, het gezelschap van de x (voor wie wil: de letter die centraal staat in de titel van het boek). In dat veld spelen twee stemmen namelijk een spelletje Oxo:

xxxx/ooo/xx/ooooo/xxx/oooooo/xx/ooo/xx/oooo/xxxxxxx/ooooooooooooooo/xx/o/
xx/[...]/o/xx/o/xx/ooo/x/o
Oxo.
Hoera!
Waar?
Hier.
Mooi zo, ga door. (228-229)

9 Een letterwerker aan het woord is de bundel over Ivo Michiels die Luk De Vos, Jaki Louage en Jean-Marie Maes in 1980 samenstelden.

[p. 255]

Afgezien van de precieze opeenvolging van x en o wordt deze dialogische reeks nog drie maal letterlijk herhaald. In de visuele presentatie van het spel valt op dat de dialogische ordening even doorbroken wordt. Niet de afwisseling van stemmen, maar de afwisseling van x'en en o's bepaalt wat er tussen de schuine strepen verschijnt.¹⁰ Zoals in de alfabetische opsommingen in Exit wordt zodoende een structurerend principe ontleend aan de taal zelf, niet aan de werkelijkheid (zoals chronologie, oorzakelijkheid, psychologie). Govaert beschrijft die autonomisering zo: ‘Het oxo-spel vertoont, evenals de didaktische dialoog en de monologen van de gevangenen, een bepaalde afwijking van de werkelijkheid, een formalisering in de tweede graad’ (Govaert 1975, 18).

Zoals aangegeven, mogen we in elke stap richting autonomie een tegenbeweging verwachten. De letters waarmee in Oxo gespeeld wordt, lijken op zich staande lijnen zonder betekenis of referentiële waarde buiten hun autoreferentialiteit. Maar net de o en de x zijn waarschijnlijk de twee letters van het alfabet die het meest als symbool gebruikt worden en dus wel verwijskracht op zich hebben. De x kan gelezen worden als de kruisvorm die alomtegenwoordig was in Orchis militaris. Het was daar een symbool in religieuze (kruisbeeld), medische (het Rode Kruis) en militaire zin (het kruis als een mikpunt). Of ze kan als een rudimentaire handtekening gebruikt worden, waarbij ze zelfs een singuliere identiteit voorstelt. De o werd hierboven al geduid als een nulpunt, als een verdwijnpunt of gat, als het smalste deel van een zandloper. Zeggen dat x en o alleen maar als abstracte lijnen en dus als autonome vormen functioneren, is daarom ongenuanceerd. Maar die ambiguïteit maakt het Oxo-spel, waarin letters strategisch geplaatst dienen te worden om een gewenst effect te bereiken, ook zo'n treffende metafictionele evocatie van het schrijven.

Oxo spelen is letterwerken, en daarmee is het een verbeelding van Michiels' poëtica. Letters, de bouwstenen van het schrijven, worden in een afgebakende ruimte geplaatst, zoals de schrijver dat doet op een blad.¹¹ De textuur en de performativiteit van taal worden belangrijker dan de verwijzing naar een reële referent of naar een betekenis. Of nog: ‘De metafoor behoort dus tot het verleden, tot een tijd toen men nabootste (mimesis) en niet schreef (creatie)’ (Govaert 1975, 13). Het ‘Hoera!’ van de spelers evoceert het plezier van dat schrijven, dat Michiels zo vaak heeft beklemtoond. Het gaat om een vorm van wat Roland Barthes in Le plaisir du texte (1973) ‘jouissance’ noemt, het genot dat de texte scriptible¹² opwekt. Dat genot is noodzakelijk ontzettend en zelfs vernietigend, want het veronderstelt een breuk met het voorgaande. Zoals Barthes het begrip karakteriseert, klinkt het erg verwant aan het project van Exit: ‘le Nouveau, c'est la jouissance’ (Barthes 1973, 66) en ‘Textes de jouissance. Le plaisir en pièces; la langue en pièces; la culture en pièces’ (ibid., 82).

Ook het ‘Mooi zo, ga door’ echoot een poëticale rode draad in het oeuvre van Michiels, namelijk de behoefte om telkens het voorgaande achter zich te laten om vervolgens opnieuw te starten. Als bijvoorbeeld de roman Het afscheid (1957) een afscheid is van het confessionele schrijven, waarin ethische vragen de boventoon

10 Even later verschijnen x en o toch even volgens het dialogische principe: een letter per regel, op elke regel spreekt een andere stem.

11 In Ondergronds bovengronds, het vijfde boek van de Journal brut-cylcus, komt een scène voor die op een interessante manier bij het Oxo-letterwerken aansluit: twee personages beschrijven geregeld een ronde- en een kruisvorm op een plein. Ze beschouwen het als het schrijven van letters, en dat is ook hoe de verteller hun paden introduceert: ‘Eerst hebben ze nauwgezet een volle o-letter beschreven rondom het plein, daarop hebben ze dwars het plein overgestoken en, na weer een kwart o-letter, opnieuw al stappend schuinweg over de plaats een complete x-letter getekend’ (1991, 112). Zoals de schrijver en de Oxo-spelers zetten deze personages letters in een ruimtelijk vlak.

12 Aan het idee van een schrijverlijke tekst worden we in Exit vrij expliciet herinnerd: ‘Wat ik schrijf is onleesbaar maar het doet er ook niet toe, het is niet bestemd om gelezen te worden, het is bestemd om te schrijven’ (201).

[p. 256]

voerden, dan is het nieuwe begin te vinden in Het boek alfa (1963), waarvan de titel speelt met het idee van ‘schrijven’ (het alfabet als schrijfmateriaal) en ‘beginnen’ (‘alfa’ als eerste letter). Zoals op zovele plaatsen in het oeuvre van Michiels, vinden we de gedachte ook direct verwoord in Samuel, o Samuel (1973), het boek dat op Exit volgt: ‘Laten we voortmaken, een punt zetten achter het ene en beginnen aan het ander. [...] En denk erom: geen stof! Geen stofdeeltjes waarmee we door het oude leven zijn gestapt kunnen we hierop achterlaten’ (335). Ook het laatste veld van Exit, het testament, vertoont zoals vermeld die dubbele beweging van afscheid en nieuwe start.

In de onmiddellijke context van de Oxo-interactie is eveneens een equivalent voor het afscheid te vinden. De dankzegging die het Oxo-spel omringt, is analoog aan het passen van kaarters. Zoals de kaarters een performatieve handeling gebruiken om het spel tijdelijk te blokkeren, zo gebruikt een stem ‘Ik dank u’ hier als performatieve afwijzing. Een heleboel schijnbaar disparate, soms onderling geassocieerde elementen wordt zo geweigerd: ‘Een po? / Ik dank u. / Een priester? / Ik dank u. / Een vagina? / Ik dank u. / Een penis? / Ik dank u. / Een pen? / Ik dank u’ (232). Met een performatieve taalhandeling, met de eigen kracht van de taal dus, worden elementen uit de werkelijkheid afgewezen: ‘passen’ in de kaarterswereld, ‘danken’ in de Oxo-dialoog, en ‘vermaken’ in de nalatenschap.

Het Oxo-spelletje is dus een adequate en verhevigde voorstelling van Michiels' experiment door het werken met letters en betekenaars, door het spelplezier ontleend aan dat abstracte letterwerken en door de nadrukkelijke combinatie van afscheid en nieuw begin. In verschillende opzichten is het ludieke experiment performatief. Het spel en het experiment worden niet beschreven of naverteld maar getoond. En de talige Oxo-performance maakt deel uit van Michiels' experiment: in haar hoedanigheid van metafictie is ze niet enkel een ‘representatie’ maar ook de performatieve creatie van het experiment. De getoonde spelen ‘representeren’ dus niet simpelweg het experiment, maar ze voeren het op en versterken het.

Zeeslag: abstractie van taalgeweld

De geometrie en abstractie van Zeeslag zijn erg vergelijkbaar met die van Oxo. Als Oxo het plaatsen van lettertekens - x en o - in een ruimte is, dan is Zeeslag het noemen van cijfers en letters om lettertekens (eveneens x en o, kruisjes en nulletjes) in een ruimte te kunnen plaatsen. In Exit (241-247) wordt letterlijk weergegeven wat een toeschouwer van het spel zou horen: een afwisseling van talige formules die een direct effect hebben in de abstract-geometrische wereld van het fysieke speelveld. De speler noemt telkens een letter en een cijfer (b.v. C2) en stelt een vraag (namelijk: ‘Raak?’). Zoals het spel voorschrijft, zijn er op die vraag slechts twee mogelijke antwoorden (namelijk: ‘Raak’ of ‘Water’). Als het raak is, zet de speler een kruisje; als het antwoord ‘water’ is, een nulletje. In de tekstuele presentatie is het partijtje Zeeslag een herhaling met variatie van de volgende structuur:

[p. 257]

 

Raak. Kruiser gezonken. E3. Raak?

 

Water.

 

E2. Raak?

 

Raak.

 

D2. Raak? (245)

Strikt genomen is dit een mimetische voorstelling van de spelsituatie: de talige uitspraken die het spel - anders dan in het geval van Oxo - constitueren, worden direct afgebeeld. Maar het is geen afbeelding van een werkelijkheid buiten het spel. Daaraan wil Exit per slot van rekening ontsnappen. Of zoals Govaert zegt: ‘De inhoudloze vormen zijn het enige van betekenis in een wereld waar er niets gebeurt, ze zijn dus de enige realiteit. Looping the loop - de signifiant is in de plaats van de signifié gekomen’ (Govaert 1975, 16). In het midden van het zeeslagspel verschijnt een poëticale verklaring die daarbij aansluit: ‘Aldus dit opstel, deze opdracht, dit schrift in opdracht. Wat anders mee te delen dan het voortdurend kringen over het oppervlak? Bekennen dat niets naar boven komt, geen woord, geen schijn van een beeld’ (244). De betekenaars (signifiants) liggen aan de oppervlakte, terwijl de betekenissen, die zich onder en achter het oppervlak zouden moeten bevinden, niet achterhaalbaar zijn of misschien niet eens bestaan. Als ze al bestonden, dan worden ze in Exit verdrongen: ‘alles daarbeneden afgegrendeld, door de kringen over het oppervlak. Aldus de eerste dood, toch’ (245).

Maar Zeeslag ontsnapt niet helemaal aan de potentiële verwijskracht van taal. Nog meer dan Oxo heeft dit spel een referentiële waarde buiten het letterwerken om. In Oxo lijkt het spel met letters abstract en vrijblijvend, terwijl de vaste formules van Zeeslag een context van oorlog en geweld oproepen. Er is sprake van allerlei ‘gezonken’ schepen en er wordt ‘raak’ geschoten tot de ‘[o]pdracht volbracht’ (247) is. Met louter talige middelen wordt dus een oorlog uitgevochten, zoals dat in Het boek alfa en Orchis militaris ook al gebeurde. Vandaar verbaast het niet dat het sprekende ik dit spel in het laatste taalveld legateert (251), ook al is het geometrisch en algoritmisch elegant. De ‘hypnotic allure of elegant mathematics and embedded logic’ (Salen & Zimmerman 2004, 302) kan een schaduwzijde hebben. In Zeeslag is dat de herinnering aan strijd en geweld.

Tot slot heeft dit spel de ruwe narratieve structuur van de totale destructie. Gezien de herhaling van ‘[o]pdracht volbracht’ (247) lijken beide spelers elkaars vloot vernietigd te hebben. Tegelijk verwijst de herhaling naar de ‘opdracht’ in het poëticale middenstuk, waarin er sprake is van ‘dit opstel, deze opdracht’ (244). En ‘deze opdracht’ verwijst dan weer door naar het boek als geheel, waarin ook een vorm van destructie wordt nagestreefd. Zo bekeken, is de compositie weer die van een complexe mise en abyme: de opbouw van het geheel wordt herhaald in het onderdeel Zeeslag en gethematiseerd in het middenstuk ervan. Met Hutcheon kunnen we deze vorm van mise en abyme als een vorm van tekstueel narcisme beschouwen, de uitdrukking van een sterk, metafictioneel zelfbewustzijn (1984, 53-56). Als relatief

[p. 258]

autonoom systeem is elk ingebed spel al een model voor de tekst, en uit de analyse blijkt dat elk spel ook op een specifieke manier het project van Exit herhaalt.

5. Game over: spelen tot het nulpunt

In het testament van het sprekende ik (251) komen zesentachtig spelen terecht, waaronder zowel formele als informele spelen. Bij veel van de genoemde spelen kan de lezer zich concrete regels en materiaal voorstellen (‘oxo’, ‘monopolie’, ‘kaartspel’, ‘vlooienspel’, ‘dobbelen’), maar geen van hen heeft een gestoffeerde narratieve ontwikkeling (zoals bijvoorbeeld het bordspel Levensweg die heeft). Zoals hierboven gaat het om spelen die met een aantal regels abstracte, algoritmische mogelijkheden en beperkingen creëren. Daarnaast komen veel simulatiespelen voor in de lijst, en de ontaarding daarvan herinnert de lezer aan het feit dat het spel niet onschuldig en vrijblijvend is. Naast ‘diefje’ en ‘winkeltje’ komt bijvoorbeeld een bevreemdende reeks van zogenaamde spelen voor: ‘trein, station, wissel, gevangenis, bewaker, pastoortje, huwelijkje, Pietje, hemel, hel, worm’. De begrippen zijn metonymisch verbonden en daardoor stelt het rijtje zelf al een taalspelletje voor. Bovendien doet het denken aan de bittere ernst van Het boek alfa en Orchis militaris, waarin het geweld van de opvoeding, de religie en het leger onderzocht werd. Aan dit spelen is niets onschuldig. Daarom moeten ook de spelen vermaakt, achtergelaten worden.

In de opvoering van de spelen zit er een onoplosbare spanning tussen vrijheid en beperking, een spanning tussen autonomie en gebondenheid die het thema van het boek vormt. De spelen lijken los te staan van de referentiële wereld door hun eigen regelsysteem. Ze lijken daardoor vrij van ideologische besmetting. Maar onvermijdelijk sluipt het geweld, het machtsmisbruik, de ideologische kleuring binnen. Ook als model voor het experimentele schrijven behoudt het spel die dubbelzinnigheid. Aan de ene kant lonkt de mogelijkheid om in een vrije, autonome ruimte te creëren, aan de andere kant is de autonomie van de literaire taal nooit volledig realiseerbaar. Dat in het laatste veld ook ‘lezertje’ en ‘schrijvertje’ als spelen vermaakt worden, is in dat opzicht goed te begrijpen. Pas als het spelmodel niet kritiekloos aangenomen wordt (en dus gedeeltelijk verworpen wordt), kan het echt een geslaagd schema voor het literaire experiment zijn. Voorbij het game over ligt dus een tekst-als-spel-model dat het plezier van het literaire creëren en de esthetiek van de talige abstractie als winnaars fêteert.

[p. 259]

Literatuur

Adé, G., ‘Over Exit, lang een lange omweg’, in: Nieuw Vlaams Tijdschrift, 57 (1), 1973, 23-38.

Austin, J.L., How to Do Things with Words, Oxford, Oxford University Press, 1990 [1962].

Baetens, J. & Poucel, J-J., ‘Introduction: The Challenge of Constraint’, in: Poetics Today, 30(4), 2009, 611-63.

Barthes, R. Le plaisir du texte, Paris, Seuil, 1973.

Bollaert, L., ‘Exit in taal en denken’, in: Restant, 3(5-6), 1973, 174-192.

Bousset, H., Lezen om te schrijven. Een progressieve en cumulatieve lectuur van Het boek alfa van Ivo Michiels, Amsterdam, De Bezige Bij, 1988.

Culler, J., ‘Philosophy and Literature: The Fortunes of the Performative’, in: Poetics Today, 21(3), 2000, 504-519.

Derrida, J., ‘La structure, le signe et le jeu dans le discours des sciences humaines’, in: id. L'écriture et la différence, Paris, Seuil, 1967, 409-428.

Derrida, J., ‘Signature événement contexte’, in: id. Marges de la Philosophie, Paris, Minuit, 1972, 365-393.

De Wispelaere, P., ‘Taalhumor als bevrijding’, in: Het Vaderland. 25-03-1972.

Foucault, M., ‘Qu'est-ce qu'un auteur?’, in: Bulletin de la Société française de philosophie, 63 (3), 1969, 73-104.

Gadamer, H.-G., Wahrheit und Methode. Grundzüge einer philosophischen Hermeneutiek, Tübingen, J.C.B. Mohr, 1965.

Govaert, S., ‘Exit: spel(ling)’, in: Spiegel der Letteren, 17 (1), 1975, 1-22.

Henderickx, H., ‘Ivo Michiels: “Exit”’, in: Nieuw Vlaams Tijdschrift, 26 (9), 1973, 880-900.

Huizinga, J., Homo ludens. Proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur, in: id., Verzamelde werken V, (ed. L. Brummel et al.). Haarlem, H.D. Tjeenk Willink & Zoon, 1950.

Hutcheon, L., Narcissistic Narrative. The Metafictional Paradox, Waterloo, Wilfrid Laurier University Press, 1980.

Maes, J-M., Ivo Michiels, Brugge, Uitgeverij Orion, 1974.

Michiels, I., Het boek der nauwe relaties. Journal Brut, boek twee, Amsterdam, De Bezige Bij, 1985.

Michiels, I., Ondergronds bovengronds. Journal Brut, boek vijf, Amsterdam, De Bezige Bij, 1991.

Michiels, I., De alfa-cyclus, Amsterdam, De Bezige Bij, 2007.

Roggeman, W.M., ‘Taalspel als kritiek’, in: De Nieuwe Gazet, 06-05-1972.

Ron, M., ‘The Restricted Abyss: Nine Problems in the Theory of Mise en Abyme’, in: Poetics Today, 8 (2), 1987, 417-438.

Ryan, M-L., Narrative as Virtual Reality. Immersion and Interactivity in Literature and Electronic Media, Baltimore and London, The John Hopkins University Press, 2001.

Ryan, M-L., ‘From Playfields to Fictional Worlds: A Second Life for Ariosto’, in: New Literary History, 40, 2009, 159-177.

Salen K. & Zimmerman, E., Rules of Play, Cambridge, MIT Press, 2004.

Winnicott, D.W., Playing and Reality, London, Tavistock Publications, 1971.