Nederlandse Letterkunde. Jaargang 12

[p. 217]

Vormen van samenwerking tussen kritiek en uitgeverij (1)
Nico Laan (Universiteit van Amsterdam)

Inleiding

Over de verhouding tussen kritiek en uitgeverij in de twintigste eeuw is weinig bekend, maar er bestaat wel een beeld van. Wat de uitgever betreft ligt daarbij het accent op zijn commerciële belangen die hem dwingen om voor zijn fonds, zowel in de boekhandel als in de pers, zoveel mogelijk aandacht te krijgen. Dus adverteert hij en koopt hij plaatsruimte. Maar het liefst heeft hij ‘free publicity’, door een ingewijde omschreven als ‘de smeerolie van de boekenbranche’.¹ De criticus is aangesteld om nieuw verschenen boeken te keuren. Hij wordt verondersteld zich onafhankelijk op te stellen en zich niet door de uitgever te laten beïnvloeden, want hij fungeert in zekere zin als diens controleur. Zo wordt hij ook wel letterlijk aangeduid, onder andere door Schücking in Die Soziologie der literarischen Geschmacksbildung.²

Het is de vraag of dit beeld van de verhouding klopt. Het is waar dat uitgevers en critici vaak verschillend oordelen en dat er soms een conflict ontstaat doordat critici geen aandacht besteden aan bepaalde boeken of er negatief over schrijven of de reclame ervoor belachelijk maken. Maar dat is slechts één kant van de zaak. De andere wordt zichtbaar zodra we merken dat critici veel minder soeverein zijn dan ze meestal beweren. We beschikken over duidelijke aanwijzingen dat ze zich in hun oordeelsvorming laten leiden door het gedrag van hun collega's.³ Die ontdekking maakt nieuwsgierig naar de invloed van personen en instellingen buiten de beroepsgroep, zoals die van de krant of het tijdschrift waarin de kritieken verschijnen of die van de uitgeverij die haar boeken ter recensie toestuurt. Daarover is zo goed als niets bekend. Wie zich in het onderwerp verdiept, ontdekt dat kritiek en uitgeverij niet los van elkaar opereren: ze zijn met elkaar verstrengeld en werken op diverse manieren samen.

Over die verstrengeling en die samenwerking gaat dit artikel. Aanleiding tot het schrijven ervan vormde het recente proefschrift van Pauwels. Daarin wordt gedetailleerd beschreven hoe L.J. Veen als ‘postume uitgever’ van Gezelle critici wist in te schakelen bij zijn promotiecampagne. Hij vroeg hen boeken te bespreken en gaf

1 Kuitert 2005a.

2 Schücking 1923, p. 94.

3 Zie Janssen 1991, 1994 en Van Rees 1985.

[p. 218]

als dat nodig was instructies, deelde cadeaus uit, nam stukken die hij kon gebruiken op in zijn reclameblad en maakte van een drietal recensies van Carel Scharten een speciale brochure, die hij gratis liet verspreiden.⁴

Anders dan Pauwels beperk ik me niet tot een enkele casus. Het doel is een aanzet te geven tot een geschiedenis van de verhouding tussen kritiek en uitgeverij in de twintigste eeuw. De nadruk ligt daarbij op Nederland, maar ook Vlaanderen komt aan bod. Omdat er in de afgelopen eeuw veel veranderde, is het betoog in twee delen gesplitst: een over de eerste en een over de tweede eeuwhelft. Dat bleek in de praktijk de beste manier om de stof zo overzichtelijk mogelijk aan te bieden. Incidenteel zullen er uitstapjes worden gemaakt naar andere kunsten. In de conclusie wordt de situatie in het Nederlandse taalgebied vergeleken met die in de omringende landen.

4 Pauwels 2005. Zie over Veens verhouding tot de literaire kritiek ook Van Vliet 2000, pp. 53ff.

De uitgever als recensent

Onderzoek naar de relatie tussen kritiek en uitgeverij lijkt het beste te kunnen beginnen bij LiteRom. Als we daar onder ‘recensent’ zoeken, komen we verschillende uitgevers tegen. We moeten dan wel iets meer doen dan alleen voor- en achternaam intypen, want dat levert niet altijd resultaat op: het is beter het hele alfabet langs te gaan. Beperken we ons tot de eerste helft van de twintigste eeuw dan vinden we op die manier de volgende namen: J.L.C. Boucher, G.F. Callenbach, C.A.J. van Dishoeck, Gerard van Eckeren, Allert de Lange, H.P. Leopold, C.A. Mees, Mea Mees-Verwey respectievelijk Mea Nijland-Verwey, A.A.M. Stols, L.J. Veen en W. Versluys.

Het gaat meestal om een of twee recensies, maar er zijn ook uitgevers die met meer dan tien artikelen vertegenwoordigd zijn. Enige argwaan ten aanzien van de betrouwbaarheid van LiteRom ontstaat wanneer we kennis nemen van de bespreking die Boucher wijdde aan De zomerreis (van Arthur van Schendel), want die is, hoewel het gaat om een eigen uitgave, weinig positief. De argwaan neemt toe wanneer we ons realiseren dat de eerste directeur van H.P. Leopold's Uitgevers-Maatschappij niet H.P. heette maar R.I. Als we vervolgens alle recensies uit het corpus nalopen die in de Nieuwe Rotterdamsche Courant zijn verschenen, blijken ze of onvindbaar of verkeerd te zijn toegeschreven. In het laatste geval is het stuk vaak ongesigneerd en heeft men de uitgever ten onrechte aangezien voor de schrijver ervan, zoals in het geval van H.P. Leopold.

Wie zich vervolgens tot de secundaire literatuur wendt, wacht opnieuw een teleurstelling, want de enige studie waarin melding wordt gemaakt van de combinatie uitgever/criticus blijkt eveneens ondeugdelijk. Ik heb het over Van Dijks ‘documentatieverzameling’, meer in het bijzonder over de lijst ‘Publikaties van A.A.M. Stols’. Die lijst bevat verschillende recensies, zowel op het gebied van de literatuur als dat van de beeldende kunst. Wat de eerste categorie betreft wordt in

[p. 219]

een korte toelichting gezegd dat alleen die artikelen zijn opgenomen die van ‘enig belang’ werden geacht’.⁵ Dat blijken twee recensies te zijn, beide handelend over eigen uitgaven, respectievelijk Zanduur van de dood (van Aafjes) en Gevecht met de muze (eveneens van Aafjes), waarvan alleen de eerste op LiteRom staat. Beide zijn niet van Stols en datzelfde geldt voor de andere literaire recensies die op LiteRom zijn te vinden.⁶ De stukken over beeldende kunst zijn wel van hem. Ze handelen een paar keer over tentoonstellingen die hijzelf georganiseerd had, maar aan dat gegeven wordt in de literatuur over Stols weinig aandacht besteed.⁷

Gelukkig blijkt uit andere bronnen dat het wel degelijk de moeite waard is om na te gaan of er daadwerkelijk recenserende uitgevers waren. Een voorbeeld biedt Maurits J. Vles. Hij was in de jaren dertig directeur van de Nederlandsche Keurboekerij en gaf uit dien hoofde onder meer Herman de Man en Johan de Meester uit. Daarnaast was hij zelf als romancier actief - zowel onder zijn eigen naam als onder pseudoniem - en schreef hij kritieken.⁸ Dat laatste deed hij voor het Utrechts Dagblad onder het pseudoniem Frank Lameris. Ook trad hij een paar keer op als gastspreker in het literair programma van de AVRO. In die laatste hoedanigheid besprak hij geen boeken die hij zelf had uitgegeven. Om te weten te komen of datzelfde geldt voor zijn bijdragen aan de krant zouden we oude leggers moeten raadplegen, want op LiteRom zijn ze niet te vinden.

Dat herinnert ons eraan dat LiteRom weliswaar het grootste elektronische bestand aan recensies biedt, maar toch verre van volledig is. Ze bevat bovendien bijna uitsluitend artikelen uit dag- en weekbladen, terwijl in de eerste helft van de twintigste eeuw (of in ieder geval in de eerste decennia daarvan) tijdschriften nog het belangrijkste medium vormden voor literaire kritiek. Zelfs een krant als de NRC - die in Nederland op kritisch gebied een leidende rol speelde - besteedde in het begin van de eeuw nog weinig aandacht aan nieuw verschenen boeken. Dat veranderde in 1921, toen er een ‘Letterkundig weekblad’ kwam, dat als ‘Bijblad’ werd verspreid en zich laat vergelijken met latere katernen als ‘CSBoeken’ of ‘Cicero’.⁹ Andere kranten konden zich een dergelijke luxe niet permitteren en beschikten op zijn hoogst over een literaire kroniek.

Tijdschriftonderzoek is een moeizame aangelegenheid, maar wie een paar dagen lang oude jaargangen doorneemt, komt verschillende recenserende uitgevers tegen. Een van hen is Mea Mees-Verwey. Ze was in de jaren twintig en dertig medewerkster van Groot Nederland en publiceerde daarin behalve essays en poëzie ook boekbesprekingen. In zeker twee gevallen ging het daarbij om eigen uitgaven: De gereede glimlach (van Elisabeth Zernike) en Het lied der korenvelden (van Ferenc Móra).¹⁰ Ook besprak ze uitgaven die ze niet zelf had verzorgd maar waarvan de auteurs wel tot haar fonds behoorden, zoals Aart van der Leeuw en Nine van der Schaaf.¹¹

Alle genoemde recensies zijn positief. Zelf zou ze waarschijnlijk een andere kwalificatie kiezen, getuige de volgende passage uit een brief aan Greshoff uit 1936:

5 Van Dijk 1992, p. 523.

6 Zo is de recensie van Greshoffs Voetzoekers in werkelijkheid van P.H. Ritter jr. Zie Ritter 1991 (Bijlage 11). De beide recensies van Aafjes zijn waarschijnlijk van P.G.J. Korteweg (informatie Sjoerd van Faassen).

7 Van Dijk 1992, pp. 160ff vermeldt het wel, maar wijdt er geen commentaar aan. Chen 1988 zwijgt erover.

8 Dat laatste weten we dankzij De Boer 2006, pp. 95ff en Van Herpen 1982, pp. 195ff.

9 Huygens 1969. Zie verder over de literaire en andere kunstkritiek in Nederland in de eerste helft van de twintigste eeuw Van Dijk 2003, 2006. In Vlaanderen lijkt De Standaard een rol te hebben gespeeld als die van de NRC. In ieder geval beschikte ook die krant in ongeveer dezelfde tijd - 1922 - over een bijlage waarin (o.a.) literatuur werd besproken. Maar die bijlage was binnen een jaar verdwenen (Durnez 1985, p. 197f).

10 Mees-Verwey 1931, 1934.

11 Mees-Verwey 1922, 1939. Ook de krantenartikelen die op LiteRom staan betreffen auteurs uit haar eigen fonds.

[p. 220]

Nu ik toch eenmaal bezig was, besprak ik ook een door mijn firma uitgegeven vertaald boek, dat de moeite waard is. U ziet maar, of u het stuk gebruiken kunt. Coenen had nooit bezwaar tegen mijn (objectieve) besprekingen van eigen uitgaven, wat ik een juist standpunt acht.¹²

Recenserende uitgevers waren ook Albert Kuyle en Herman Robbers.¹³ Beiden bespraken noch eigen uitgaven noch werk van auteurs uit hun eigen fonds, maar dat wil niet zeggen dat er geen verband bestond tussen hun activiteiten als uitgever en die als criticus. Per slot van rekening beoordeelden ze de publicaties van concurrenten. Van Robbers vond ik zelfs een recensie die een regelrechte aanval bevat op een concurrent, te weten de Nederlandsche Keurboekerij. De aanleiding daartoe was de roman Droomwereld (van Eugène van Herpen). Robbers schreef daarover:

Hoe is het toch mogelijk! Ik bedoel: dat zulke boeken nog worden geschreven en uitgegeven. Het verwondert mij telkens opnieuw.
En ditmaal was de uitgeefster zelfs een - zich noemende - Keurboekerij. En kondigde zij haar uitgave aan als iets zéér buitengewoons, ja iets ‘geweldigs’! Al dit onnoozele geredeneer, deze werkelijk zeldzame verzameling grove banaliteiten. Het is bijna ongelooflijk.
Als wij bij de verveelde lectuur van een prul als dit aan een roman als Maja komen terug te denken, hoe gedistingeerd komt ons dan het slordigste zinnetje daarin nog voor. Ik zeg dit alleen maar om zekere afstanden aan te geven.¹⁴

Een pikant detail is, dat het hier in meerdere opzichten om een collega en concurrent ging, want Eugène van Herpen was het pseudoniem van Maurits J. Vles, die we net hebben leren kennen als in zijn dubbelrol van uitgever en criticus¹⁵

Een laatste naam die genoemd moet worden, is die van Gerard van Eckeren. Hij was van 1904 tot 1929 directeur van Hollandia-Drukkerij. Daarnaast schreef hij recensies voor Den Gulden Winckel, in de ondertitel aangeduid als ‘Maandschrift voor de Boekenvrienden in Groot-Nederland’. Het blad werd uitgegeven door Hollandia en stond vanaf de zesde jaargang (dat wil zeggen vanaf 1907) onder redactie van Van Eckeren.

De meeste van zijn recensies verschenen onder de rubriekstitel ‘Kantteekingen bij de literatuur van den dag’, zodat het lijkt alsof hij van een zekere afstand commentaar leverde op de gang van zaken. Maar dat is schijn, want hij was - net als Kuyle, Mees-Verwey en Robbers - zowel als criticus, romancier en uitgever ten nauwste bij de literatuur van zijn tijd betrokken. Een duidelijk bewijs hiervoor leveren de recensies waarin boeken worden besproken die hij zelf op de markt heeft gebracht. Ze ontbreken op LiteRom, dus wie er kennis van wil nemen moet Den Gulden Winckel lezen.

De oudste van de betreffende recensies is van 1905 en betreft een vertaalde roman: Vriend Hein (van E. Strauss). Volgens Van Eckeren maakte dat boek in Duitsland ‘een grooten opgang’.¹⁶ Dat verbaast hem niet, want het bevat een aanklacht tegen het moderne onderwijs. Op een aantal punten gaat het requisitor hem

12 Brief Mea Mees-Verwey aan J. Greshoff, 23-11-1936 (Letterkundig Museum). Ik dank dit citaat aan Lisa Kuitert.

13 Kuyle leidde van 1928 tot 1932 Uitgeverij De Gemeenschap. Zie voor een inventarisatie van zijn recensies de bibliografie van Everaert 1963. Robbers leidde Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift - waarvoor hij ook recensies schreef - en zat van 1927 tot 1931 in de directie van Boekhandel en Uitgeversmaatschappij Elsevier (Simons 1968).

14 Robbers 1931.

15 Volgens Robbers weigerde Vles hem vervolgens recensie-exemplaren te sturen (Ritter 2000, p. 123).

16 Van Eckeren 1905, p. 43.

[p. 221]

niet ver genoeg, maar hij vindt het toch ‘een zeer bijzonder boek, dat hem ‘tot het einde toe heeft vastgehouden’:

Een boek dat verdient gelezen en herlezen te worden om de innigheid van gevoel die er uit spreekt en de edele ernst.¹⁷

Het is niet de enige keer dat hij een eigen uitgave expliciet aanprijst. Hij doet dat ook in zijn bespreking van Het Troostelooze (van Nico Rost) wanneer hij erop wijst dat het boek slechts honderd bladzijden telt, dus ‘amper een uurtje van uw zoo kostbaren tijd’ vraagt.¹⁸

Bijna alle recensies die hij aan boeken van Hollandia wijdt - in totaal zes - zijn positief. De enige uitzondering vormt Kunst en Zedelijkheid (van J.J. Meyer), een essay dat volgens Van Eckeren bij eerste lezing overtuigend lijkt, maar hem toch niet bevredigt.¹⁹ Waarom hij het dan heeft uitgegeven en waarom hij - toen daartoe was besloten - het vervolgens in zijn eigen tijdschrift bekritiseerde, is een raadsel.

17 Van Eckeren 1905, p. 43.

18 Van Eckeren 1918, p. 148.

19 Van Eckeren 1912a, b. Behalve de genoemde recensies vinden we nog besprekingen van uitgaven van Hollandia in jaargang 24 en 25 van Den Gulden Winckel, respectievelijk op pp. 274-276 en pp. 36-38.

De adviseur als recensent

We hebben het nu wel over de uitgever gehad, maar nog niet over zijn bedrijf. In de eerste helft van de twintigste eeuw was dat bedrijf zeer bescheiden. Dat gold zowel voor de omzet en de bedrijfsvoering als voor de personeelsbezetting: ‘een man of vijftien was al heel wat’.²⁰ Er bestond in dat opzicht een groot verschil met Duitsland, Engeland en Frankrijk waar reeds aan het einde van de negentiende eeuw uitgeverijen waren met 60 of 70 personeelsleden of zelfs, in een enkel geval, met meer dan het dubbele daarvan.²¹

Omdat uitgevers in Nederland en Vlaanderen zoveel zelf moesten doen, konden ze altijd hulp gebruiken. Uitgeverijen waren meestal familiebedrijven, dus het lag voor de hand allereerst vrouwen en kinderen in te schakelen. Van een aantal vrouwen is bekend dat ze een belangrijke rol speelden. Die van Annette Versluys-Poelman lijkt op den duur, wanneer ze de fondsvorming gaat doen en het contact met schrijvers gaat onderhouden, zelfs belangrijker dan die van haar man.²² Net als andere vrouwen had zij geen officiële functie. De enige uitzondering op die regel vormt Mea Mees-Verwey, maar zij was nooit de assistente van haar man - het was eerder andersom.²³

Ook buiten de kring van gezin en familie zochten uitgevers een helpende hand. In het kader van dit artikel is vooral de hulp interessant op het gebied van redactie, productie en exploitatie. Die kon vanwege de noodzakelijke expertise slechts aan een beperkt aantal mensen worden gevraagd, om te beginnen aan vertegenwoordigers en boekhandelaren. Over hun aandeel is weinig bekend, maar we weten dat J.L. van Tricht - van 1920 tot 1958 directeur van Van Loghem Slaterus' Uitgeversmaatschappij - ‘vaak blindvoer’ op adviezen van zijn vertegenwoordiger (J.M. Kleerekoper) en de Haagse boekhandelaar Dop Bles.²⁴

20 Sötemann 1990, p. 153. Cf. Van den Brink 1985, p. 71.

21 Calmann-Lévy had in 1878 60 man personeel, Bertelsmann in 1898 70 (Lehning 2004, p. 24; Mollier 1988, p. 409). Het aantal personeelsleden van Hachette bedroeg in 1864 165 (Mistler 1964, p. 82).

22 Nijsen 1989.

23 Kuitert 2005b.

24 Van Faassen 2004, p. xxvif. Een voorbeeld uit de tweede helft van de twintigste eeuw is de rol die boekhandelaar (en criticus) Jacques den Haan speelde als adviseur van J.M. Meulenhoff. Zie daarover Van Krevelen 2006, p. 149, 153f.

[p. 222]

Een uitgever kon verder proberen auteurs in te schakelen of een beroep doen op critici, essayisten en academische onderzoekers. Het was natuurlijk het makkelijkste iemand te vragen uit het eigen fonds, vooral wanneer hij toch al voor het bedrijf actief was, bijvoorbeeld als vertaler of redacteur van een tijdschrift.

Ons interesseert in het bijzonder de hulp van critici. Omdat die vaak een incidenteel karakter had of in ieder geval niet contractueel werd vastgelegd, is het moeilijk daarvan een beeld te krijgen, maar we weten van verschillende critici dat ze optraden als adviseur. Dat geldt onder meer voor Johan de Meester, van 1891 tot 1927 literair recensent van de NRC en de nestor van de Nederlandse dagbladkritiek. Hij gold in zijn tijd als ‘dé talentenjager van Nederland’.²⁵ Als hij iets in iemand zag, was hem volgens een bevriende schrijver geen moeite te veel: hij stimuleerde hem, zorgde voor tijdschriftpublicaties, schreef daarover in de krant en legde contact met uitgevers, ‘die den machtigen criticus gaarne ter wille waren’.²⁶

Er worden geen namen genoemd, maar uit een andere bron weten we dat hij in ieder geval C.A.J. van Dishoeck ‘regelmatig’ advies gaf.²⁷ Op die manier kwamen onder meer Frans Mijnssen, Annie Salomons en Herman Teirlinck in diens fonds.²⁸ Het is niet bekend of De Meester het manuscript van een protégé ook redigeerde, of hij namens hem met de uitgever onderhandelde en of hij, als ze het niet eens konden worden, bij andere uitgevers langsging, kortom: of hij als een literaire agent avant la lettre opereerde. Van een enkele andere criticus weten we dat wel. P.J. Risseeuw - in zijn tijd een belangrijk man binnen de christelijke zuil - wordt zelfs letterlijk ‘een soort literair agent’ genoemd.²⁹ Hij had voor de Tweede Wereldoorlog ‘adviseurscontacten’ met uitgeverijen als Kok, Callenbach, Daamen, Meinema en Bosch & Keuning en ‘schoof’ van de een naar de ander ‘met manuscripten die hij waardevol achtte’.³⁰

In al deze gevallen had de uitgever het voordeel dat hij niet naar een manuscript hoefde zoeken en er vanuit kon gaan dat hij in ieder geval één gunstige recensie zou krijgen. Bovendien kostte het advies hem niets. Het waren, om het zo te zeggen, vriendendiensten.³¹ Er bestond daarnaast een ander soort adviezen, waar wel voor betaald werd, namelijk het schrijven van leesrapporten. Daarvan is onder andere sprake in de biografieën van Vestdijk en Nynke van Hichtum. In het geval van Vestdijk - die voor Stols werkte - wordt niet vermeld wat zijn beloning was. Van Hichtum - die Van Dishoeck adviseerde - deed het aanvankelijk gratis, maar kreeg later ‘tien gulden per boek’³²

Tenslotte was er nog een vorm van hulp die verder ging dan rapporteren en die verbonden was aan een min of meer officiële functie die wel werd aangeduid als die van ‘lector’, ‘raadgever’ of ‘adviseur’. Over die functie is weinig bekend.³³ De enige die er uitvoerig over schrijft, is Wilholt. Zij beweert dat de autoriteit van Stols als uitgever van poëzie een afgeleide is van die van Greshoff, Du Perron en Hoornik, die hem alle drie in verschillende periodes terzijde stonden. Het is volgens haar aan hen te danken dat Stols zoveel canonieke auteurs in zijn fonds had, niet aan

25 Struyvenberg 2001, p. 76.

26 Brusse 1931, p. 10. Zie voor een voorbeeld van zijn wijze van bemiddeling Etty 2005, p. 24f. Tegenwoordig is De Meester overigens vooral bekend als de man die het manuscript van Villa des Roses zes maanden ongelezen liet liggen - waarna Elsschot het terughaalde (Van de Reijt 1984, p. 108).

27 Van Buuren & De Jong 1985, p. 122.

28 Van Buuren & De Jong 1985, p. 116f.

29 Werkman 2001, p. 65. Het is overigens niet duidelijk of Risseeuw ook namens de auteurs onderhandelde. De belangrijkste reden om hem ‘een soort literair agent’ te noemen, lijkt het leuren met manuscripten te zijn.

30 Werkman 2001, p. 65.

31 Misschien moeten we iets voorzichtiger zeggen dat de (schaarse) literatuur over het onderwerp dit suggereert. Van P.H. Ritter jr. weten we dat hij soms betaald werd voor het aanbrengen van een manuscript. Hij combineerde bovendien het - betaald of onbetaald - adviseren van uitgeverijen met een betrekking bij Hollandia. Zie De Boer 2006.

32 Hazeu 2005, p. 268, Holtrop 2005, p. 295. Zie over de relatie tussen Vestdijk en Stols ook Wilholt 1996.

33 Dat geldt eigenlijk voor het hele aspect van hulp, maar omdat het om een min of meer officiële functie gaat, valt het extra op.

[p. 223]

de uitgever zelf. Want die beriep zich weliswaar op zijn fijne neus voor poëzie, maar was eigenlijk vooral goed in het kiezen van adviseurs.³⁴

Greshoff, Du Perron en Hoornik waren zowel schrijver, criticus als tijdschriftredacteur. Ze beschikten daardoor niet alleen over veel kennis en contacten, maar ook over de mogelijkheid hun opvattingen - en die van anderen, met wie ze sympathiseerden - bekendheid te geven. Het is daarom begrijpelijk dat Stols zich graag door hen liet bijstaan, temeer omdat ze ook bereid bleken hem veel werk uit handen te nemen. De vraag waarom zij dat deden, wordt door Wilholt niet gesteld. Zij beperkt zich tot de redenen die Stols moet hebben gehad om zich te laten assisteren. Die redenen klinken plausibel en kunnen ook in meerdere of mindere mate voor andere uitgeverijen gegolden hebben. Te denken valt aan de directie van Boekhandel en Uitgeversmaatschappij Ontwikkeling, die A.M. de Jong koos, of aan Angèle Manteau, die zich liet assisteren door Raymond Herreman en Maurice Roelants.³⁵

Aan de andere kant moet niet de indruk ontstaan dat lectoren of adviseurs altijd sleutelfiguren waren. Zo werkte C.C.S. Crone - een ‘minor writer’ wiens positie geen enkele overeenkomst vertoonde met die van Greshoff, De Jong of Roelants - van 1941 tot 1944 als adviseur voor Uitgeverij A.W. Bruna & Zoon en vervolgens, van 1944 tot 1946, voor Uitgeverij Strengholt.³⁶ Trouwens: ook Stols wist niet altijd grote namen te trekken en behielp zich na de oorlog met Rico Bulthuis.³⁷

Adviseurs waren vaak criticus - of ze waren dat geweest. Ze kenden dus de eigentijdse literatuur en beschikten over journalistieke ervaring. Dat maakte hen, ook als ze literair gezien een bescheiden rol speelden, geschikt voor de uitgeverij. In het geval van Crone bestond zijn werk uit het onderhouden van contacten met auteurs, vertalers en illustrators; het redigeren van manuscripten en het regelen van de praktische kant van het uitgeven, variërend van het opstellen van contracten tot het corrigeren van drukproeven en het verzorgen van publiciteit en reclame. Dit alles voor een aanvangssalaris van 60 gulden per maand.³⁸

Als we zijn werkzaamheden vergelijken met die van Greshoff, Du Perron en Hoornik vallen twee dingen op. Het eerste is, dat Crone in vaste dienst was. Voor de anderen gold dat niet: Greshoff en Du Perron hadden geen enkele arbeidsovereenkomst, Hoornik was free lancer. Het tweede dat opvalt, is dat Crone geen auteurs wierf - dat wordt in ieder geval niet vermeld - en de anderen wel. Het is bij gebrek aan voldoende gegevens onmogelijk om te zeggen wie het meest representatief was voor de groep die ik probeer te beschrijven, maar in het kader van dit artikel zijn vooral de adviseurs interessant die acquireerden, want zij hadden de grootste (en duidelijkste) invloed op de fondsvorming.

Die invloed wordt het meest zichtbaar bij het redigeren van een reeks. Tot degenen die daartoe de mogelijkheid kregen, behoren - behalve Greshoff, Du Perron en Hoornik - onder meer Anthony Donker, A.M. de Jong, A. Maija en H. Marsman en - wat Vlaanderen betreft - Marnix Gijsen, Julien Kuypers en Maurice Roelants.³⁹

34 Wilholt 2001.

35 Zie over de rol van Herreman en Roelants Bruinsma 2005.

36 Crone 2001, p. 58ff, Mielen 1978, p. 57ff.

37 Hij schrijft daarover in zijn herinneringen: Bulthuis 1985.

38 Het betreft hier zijn werk bij Bruna. Zie Crone 2001, p. 58ff. Een wat minder uitvoerige, maar wel vergelijkbare omschrijving geeft Mielen 1978, p. 57. Hij spreekt overigens van een salaris van 90 gulden. In geen van beide beschrijvingen wordt vermeld dat Crone voor Bruna ook vertalingen maakte. Zie daarover Aarts 2006, p. 117f.

39 Donker was redacteur van de serie ‘Voortrekkers’ (van W. de Haan), De Jong leidde onder andere ARBO (Ontwikkeling/De Arbeiderspers) en Marja de Bayard Reeks (van F.G. Kroonder). Marsman was betrokken bij een titelloze reeks voor Hijman, Stenfert Kroese & Van der Zande), Gijsen, Kuypers en Roelants redigeerden samen de ‘Feniksreeks’ (Het Kompas)..

[p. 224]

De reeksen die ze beheerden waren zeer verschillend, zowel in getal als naar genre of status. De bekendste was die van De Jong. Hij drukte in de jaren twintig en dertig een sterk persoonlijk stempel op het fonds van Ontwikkeling - later omgedoopt in De Arbeiderspers - in het bijzonder op de ARBO-reeks.⁴⁰ Die naam is een afkorting van ‘Algemeene Roman Bibliotheek Ontwikkeling’. Ze werd gestart in 1926 en bestond voornamelijk uit vertalingen, aangevuld met romans van Theo Thijssen, Willem van Iependaal en Aart van de Werfhorst, plus één van De Jong zelf: Ondergang.

Van alle series die de uitgeverij bezat - negenentwintig in getal - was de ARBO ‘de grootste, best verkopende en meest lucratieve’.⁴¹ Er werd dan ook volop reclame voor gemaakt, waarbij men trots vermeldde dat ze onder ‘leiding’ stond van De Jong. Immers: ‘Dit feit alleen reeds waarborgt den kwaliteit van den inhoud’.⁴² Er moeten velen zijn geweest die dit beaamden, want De Jong was behalve een populair romancier ook een beroemd journalist en bezat binnen zijn eigen kring een groot gezag. Op een gegeven moment dreigde hij in de ogen van sommige partijleden zelfs een monopoliepositie te krijgen op het gebied van kunst en literatuur. Om dat te verhinderen werd hem twee maal achtereen een plaats geweigerd binnen de redactie van de Socialistische Gids.⁴³ Die weigering wordt in verschillende studies vermeld, maar er is nog nooit geprobeerd na te gaan hoe groot nu precies de macht van De Jong was en hoe de adviseur/redacteur zich verhield tot de criticus. Het enige dat we over dat laatste weten, is dat hij ‘regelmatig uitgaven van Ontwikkeling (besprak) voor de VARA-microfoon’.⁴⁴

Slechts via een tijdrovende zoektocht in kranten, tijdschriften en programmabladen zal kunnen worden vastgesteld hoe De Jong zijn verschillende functies combineerde. Tot die tijd moeten we ons tevreden stellen met een inventarisatie van de door hem besproken boeken in het ‘Literair Halfuur’ van de VARA in de tweede helft van 1932. Dat waren er zeventien, waarvan twee uitgegeven door De Arbeiderspers (maar niet opgenomen in de ARBO-reeks) en één van hemzelf: Een verdoolde, een uitgave van Querido.⁴⁵

Ook over de manier waarop Greshoff, Du Perron en Hoornik hun inspanningen voor Stols en andere uitgevers combineerden met hun werk als criticus, is nauwelijks iets bekend.⁴⁶ Het enige dat Wilholt erover schrijft, is dat Stols ‘zeker wel eens (zal) hebben getracht de boekbesprekers positief te stemmen, en dan met name diegenen die als auteur of bemiddelaar aan zijn uitgeverij waren gelieerd’, maar dat Greshoff, Du Perron en Hoornik zich ‘niet zo gemakkelijk (lieten) verleiden om reclame te maken voor de Stolsuitgaven waarmee zij in de acquisitiefase geen bemoeienis hadden gehad’.⁴⁷

Betekent dit dat ze geen bezwaar tegen het maken van reclame hadden, als de boeken door henzelf waren ingebracht? Dat lijkt Wilholt te suggereren, maar ze licht dat niet nader toe. Of de genoemden zich inderdaad zo onafhankelijk opstelden als beweerd wordt, is verder de vraag. Het lijkt in ieder niet te gelden voor Hoornik, die voor Stols zowel Helikon redigeerde als Atlantis.⁴⁸

40 De Glas 1989, p. 199, 212f, 225. Zie voor een inventarisatie van de reeks tussen 1926 en 1939 De Glas 1989, Bijlage II. Na de dood van De Jong bleef de reeks voortbestaan tot ver na de oorlog. Zie Hubregtse 1986, p. 156 en Kuitert 1997, p. 35ff.

41 De Glas 1989, p. 241.

42 Zin uit een prospectus van 1931, geciteerd door Boumans/Debets/Verlaan 1977, p. 37.

43 Zie Boumans, Debets, Verlaan 1977, p. 29f en De Jong 2001, p. 166f.

44 De Glas 1989, p. 220f.

45 Vader 1987, p. 57. Deze scriptie had ons misschien meer kunnen vertellen over De Jong als VARA-criticus, maar is helaas slechts voor een deel bewaard gebleven.

46 Dat steekt met name bij Greshoff die behalve Stols ook onder meer Hijman, Stenfert Kroese & Van der Zande, Insel-Verlag en P.N. van Kampen adviseerde en daarnaast tussen 1912 en 1917 een eigen uitgeverij bezat: C.M.B. Dixon & Co. Zie onder meer Van Faassen 1992, 1996 en Gautier 1994.

47 Wilholt 2001, p. 126, 129.

48 Officieel was hij bij Stols in dienst van 1939 tot 1941, maar hij bleef hem adviseren tot ver in 1942 (Hoornik 1999, p. 18).

[p. 225]

In zijn gepubliceerde correspondentie kunnen we soms van dag tot dag volgen hoe Hoornik probeerde de literaire kritiek te beïnvloeden, daarbij gebruikmakend van zijn grote netwerk en zijn gemakkelijke toegang tot de pers. De oorlog bracht in dat laatste verandering, maar van medio 1941 tot oktober 1942 was hij nog werkzaam op de kunstredactie van het Algemeen Handelsblad, dat op dat moment onder nazistische leiding stond. Hij schreef in die hoedanigheid diverse artikelen en recensies, waarvan er volgens de editeur van de briefwisseling tussen Hoornik en Stols ‘opvallend’ veel aan het fonds van de laatste gewijd zijn.⁴⁹ Belangrijker nog is dat alle stukken een positief oordeel bevatten. Hetzelfde geldt voor een bespreking elders, uit ongeveer dezelfde tijd, van de Verzamelde Gedichten van Jo Landheer, eveneens een uitgave van Stols.⁵⁰ Dit geval is extra interessant omdat Hoornik eerder - als redacteur van Helikon - had laten weten dat ze ‘een bewogen, maar toch zwak vers schrijft’.⁵¹ Dat roept de vraag op of zijn trouw aan Stols misschien zo ver ging, dat hij bepaalde bezwaren liever binnenskamers hield.

Richten we ons tot slot op Marsman, want van hem weten we zeker dat hij er geen probleem mee had om reclame te maken. Dat blijkt uit een artikel van Van Faassen over een reeks die Marsman verzorgde voor Hijman, Stenfert Kroese & Van der Zande.⁵² Ze had geen titel, maar werd wel aangeduid als ‘de reeks der Jongste Dichters’. Het gaat om vijf bundels, verschenen tussen 1926 en 1930. Drie daarvan werden door hemzelf ‘zonder enige terughoudendheid’ gerecenseerd.⁵³ Die recensies waren alle positief. In het geval van Silenen (van Hendrik de Vries) sprak Marsman zelfs van diens ‘sterkste bundel’. Twee van zijn besprekingen nam hij later op in De lamp van Diogenes, die van Silenen staat ook in het Verzameld werk.⁵⁴

Er zijn geen aanwijzingen dat bij Marsman trouw aan de uitgever een rol speelde. Maar dat maakt ook eigenlijk niet uit. Het is veel belangrijker dat in alle gevallen die hierboven zijn besproken - ook bij individuele adviezen als die van De Meester en Risseeuw - er een vorm van samenwerking bestond tussen uitgevers en critici. Ze hadden gemeenschappelijke belangen en het is vaak moeilijk onderscheid te maken tussen recensie en reclame.

49 Hoornik 1999, p. 506. Verwezen wordt naar een lijst ‘Artikelen van Ed. Hoornik, boeken betreffende, in het Algemeen Handelsblad tijdens de bezettingsjaren’, als Bijlage XII opgenomen in Venema 1988. Over de artikelen - of ieder geval een paar ervan - is dankzij Venema veel te doen geweest, maar daarbij ging het nooit over de kwestie die hier wordt aangeroerd.

50 Selles 2005, p. 113f.

51 Selles 2005, p. 113.

52 Van Faassen 2003.

53 Van Faassen 2003, p. 38. Zie voor de recensies Marsman 1926, 1927, 1928a.

54 Marsman 1928b, pp. 56-57, 42-47, 1947, pp. 25-28. Dat Marsman niet de enige was die boeken uit zijn eigen reeks besprak, blijkt uit Donkers recensie van Duizend eilanden (van Bep Vuyk). Dat boek was onder zijn aanmoediging tot stand gekomen en door hem ondergebracht in de serie ‘Voortrekkers’ (Righini 2004, p. 72ff). Zie voor de recensie Donker 1937. Het stuk is nooit herdrukt.

Banden met de media

Het lijkt alsof we onze conclusie al bereikt hebben, maar dat is voorbarig. Om het beeld te completeren moeten we de cirkel wijder trekken en ons verdiepen in de persoonlijke en de institutionele banden tussen de uitgeverij en de media. We hebben het dan, sprekend over de eerste helft van de twintigste eeuw, in het bijzonder over de geschreven media, hoewel uit het voorbeeld van De Jong is gebleken dat ook de radio een rol vervulde.

Beginnen we met de dagbladen. Daarvoor moeten we terug naar de negentiende eeuw toen ondernemers als Nijgh en Sijthoff bedrijven stichtten die zowel kranten als boeken uitgaven. Nijgh - die zich in 1864 associeerde met Van Ditmar - startte

[p. 226]

met de Nieuwe Rotterdamsche Courant, opgericht in 1843. In het begin van de twintigste eeuw kwamen daar andere bladen bij, waaronder het Dagblad van Gouda, het Dagblad van Rotterdam en de Dordtrechtse Courant. Sijthoff richtte in 1869 het Leidsch Dagblad op en kwam later onder meer met de Haagsche Courant en Het Vaderland.

Concerns als deze vormden een uitzondering, maar ook op bescheidener schaal waren er verbindingen tussen de werelden van kranten en boeken zoals bijvoorbeeld blijkt uit Simons' Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen, waarin verschillende bedrijven voorkomen die behalve een krant (of een weekblad) ook incidenteel boeken uitbrengen.⁵⁵

De dagbladondernemer was van oudsher de eigenaar van de krant en de relatie tussen hem en zijn personeel bleef nog lange tijd een negentiende-eeuws karakter behouden. Belangrijk voor ons is vooral de positie van de hoofdredacteur: die was rond 1900 vergelijkbaar met die van de boekhouder die voor de administratie zorgde en die van de meesterknecht die het technisch bedrijf leidde.⁵⁶ Alleen bij enkele grote kranten bezat hij een zekere autonomie, maar zelfs daar kon hij het zich niet permitteren ‘bij voortduring berichten of commentaren op te nemen die de eigenaar van de krant onwelgevallig waren’.⁵⁷

Er zijn voorbeelden bekend van eigenaren die zich intensief met de inhoud van de krant bemoeiden, maar ook als ze daarvan afzagen, waren zij het die een beslissende stem hadden en de kaders van het nieuws bepaalden.⁵⁸ Wanneer de ondernemersfunctie niet door de eigenaar vervuld werd, was de positie van de hoofdredacteur eveneens zwak en bestond er evenmin een duidelijke scheiding van verantwoordelijkheden. Kranten waren dus kwetsbaar voor invloeden van buitenaf. Op het gebied van de religie en de politiek is die invloed duidelijk merkbaar, maar gold ze ook voor de kunsten, in het bijzonder voor de literatuur?

Over inmenging in de literaire kritiek - respectievelijk pogingen daartoe - is weinig bekend. In het geval van de NRC lijken de mogelijkheden van H. Nijgh jr. - de kleinzoon van de oprichter - om invloed uit te oefenen, beperkt te zijn geweest, want die krant beschikte als eerste in Nederland over een statuut waarin was vastgelegd dat alleen de hoofdredacteur over de inhoud besliste.⁵⁹ Bovendien was de man die de NRC in de eerste dertig jaren van de eeuw leidde - G.G. van der Hoeven - op dit punt heel strikt. Hij weerde alles wat op bemoeienis leek en weigerde zelfs met de directeur en de raad van commissarissen over zijn beleid te praten. Een van zijn eerste lessen aan een redacteur in nachtdienst luidde:

En als meneer Nijgh bij u komt, met dit of dat, u bent de baas, u maakt uit, wat er in de krant komt.⁶⁰

In een dergelijke situatie lijkt Nijgh weinig kans te hebben gehad de literaire pagina's te beïnvloeden - tenzij hij natuurlijk een speciale band bezat met individuele recensenten. In een latere fase namen zijn mogelijkheden toe, want Van der Hoevens opvolger, P.C. Swart, was minder tegen hem op gewassen

55 Simons 1987.

56 Broersma 2002, p. 241.

57 Scheffer 1986, p. 49. De enige uitzondering op die regel is vermoedelijk de NRC. Zie daarover verderop.

58 Zie o.a. Broersma 2002, p. 238ff en Scheffer 1986, p. 49ff.

59 Zie over dat statuut - dat de directeur waarschijnlijk onwelgevallig was - Scheffer 1986, p. 49ff. Zie over de NRC in de eerste helft van de 20^e eeuw Van Vree 1989 (hoofdstuk 4), 2001.

60 Van Vree 1989, p. 118.

[p. 227]

Over A.W. Sijthoff wordt gezegd dat hij ‘een imperium wist op te bouwen waarvan de onderdelen elkaar steeds meer gingen ondersteunen’.⁶¹ Zo beschikte hij op den duur over een ‘potentieel van auteurs’ die hij ‘op diverse terreinen’ kon inzetten.⁶² Daarnaast vormden de kranten die hij uitgaf ‘een goedkoop medium’ voor ‘advertering en aanprijzing’ van zijn boeken.⁶³ Er wordt jammer genoeg niet vermeld of ‘advertering en aanprijzing’ ook voorkwamen in de recensies van die boeken.⁶⁴

In een vergelijkbaar geval als De Arbeiderspers - een bedrijf dat behalve de gelijknamige boekhandelketen en uitgeverij ook diverse kranten en bladen bezat, waaronder Het Volk, en verder een clichébedrijf en een aantal drukkerijen - wordt aan die laatste kwestie eveneens voorbij gegaan, terwijl de vraag naar sturing of beïnvloeding daar nog klemmender is omdat we hier te maken hebben met een van de belangrijkste kanalen van een hele zuil.⁶⁵ Het bedrijf werd sterk centraal geregeerd en de directeur - IJ.G. van der Veen - rijst uit de beschrijvingen op als een man die geen tegenspraak duldde. Hij was zijn carrière begonnen in de journalistiek en hield zich intensief bezig met de krantentak. Of dat ook voor de uitgeverij gold, is niet bekend. We weten alleen dat zijn plan om zich te richten op de massale afzet van een beperkt aantal titels ‘niet onversneden’ werd uitgevoerd.⁶⁶

We zagen eerder dat A.M. de Jong binnen het concern een dubbelrol speelde. Het lijkt in zijn geval ondenkbaar dat dit gebeurde op aandringen van hogerhand. Ook in andere gevallen van samenwerking tussen pers en uitgeverij - zowel binnen De Arbeiderspers als daarbuiten - hoeven we niet perse aan opdrachten of oekazes te denken. De situatie is vaak subtieler, getuige de bewering dat de journalisten van Het Volk zich vrijwillig aan hun krant ‘ondergeschikt’ maakten en een grote mate van ‘zelfcontrole’ kenden.⁶⁷

Dit gedrag kwam ook elders in de verzuilde pers voor. Dus als de kunstredacteur van Het Volk veel aandacht besteedde aan arbeiderstoneel en zijn collega van De Standaard zich bij voorkeur wijdde aan orgelconcerten en kerkenbouw, was dat niet (altijd) louter op aandrang van de leiding. Men moet zich bovendien realiseren dat iemand met belangstelling voor socialistische (of christelijke) kunst beperkt was in zijn keuzes. Dus ook als Het Volk geen onderdeel was geweest van De Arbeiderspers zou een recensent van die krant toch op die uitgeverij zijn aangewezen - net zoals zijn collega van De Standaard niet om Callenbach of Bosch & Keuning heen kon.

Uitgeverijen hadden niet alleen relaties met dag- maar ook met weekbladen. In een enkel geval is een uitgeverij zelfs uit een weekblad voortgekomen. S.F. van Oss, de eigenaar/hoofdredacteur van de Haagsche Post, zocht in 1923 naar een mogelijkheid om de reisverhalen die Couperus voor zijn weekblad had geschreven, in boekvorm uit te geven en richtte met dat doel H.P. Leopold's Uitgevers-Maatschappij op. ‘H.P.’ staat voor ‘Haagsche Post’, ‘Leopold’ is de achternaam van zijn compagnon. De leiding van het bedrijf kreeg een van de zonen van de compagnon.⁶⁸

Ondanks de nauwe financiële en persoonlijke banden tussen weekblad en uitgeverij was de journalistieke moraal in de herinneringen van een oud-redacteur

61 Maas z.j., p. 16.

62 Maas z.j., p. 17.

63 Maas z.j., p. 16f.

64 Ook in Wennekes et al 1998 komt die kwestie niet aan bod.

65 Zie over De Arbeiderspers De Glas 1989, Hubregtse 1986 en Mulder/Arlman/Den Tex 1980.

66 De Glas 1989, p. 255.

67 Van Vree 1989, p. 98.

68 Jansen van Galen/Spiering 1993, p. 46f, 64.

[p. 228]

‘strenger dan in die tijd in de Nederlandse pers gebruikelijk is’.⁶⁹ In een studie over de geschiedenis van het weekblad wordt deze redacteur als volgt geciteerd en geparafraseerd:

Het is ‘voorschrift’ dat uitgaven van H.P. Leopold ‘onder geen beding voorrang krijgen bij de boekbesprekingen’. In de praktijk leidde dit ertoe dat ze ‘altijd achteraan komen’, waarover de verkoopafdeling zich soms beklaagt.⁷⁰

De Groene Amsterdammer was lange tijd eigendom van Van Holkema & Warendorf. Ze kwam in het bezit van de uitgeverij in 1886, toen Tjomme van Holkema een meerderheidsaandeel verwierf in het weekblad. Na zijn dood associeerde zijn weduwe zich met Simon Warendorf en vervolgens bleef het blad tot 1927 in de handen van de uitgeverij.⁷¹ Volgens de geschiedschrijver van De Groene verschafte het bezit van het weekblad de uitgeverij ‘het nodige prestige’.⁷² Dat is goed mogelijk, maar was dat de enige reden waarom ze er geld in stopte? De schrijfster van een jubileumboekje over de geschiedenis van de uitgeverij toont zich wat zakelijker. Hoewel het weekblad niet altijd floreerde, was het wel degelijk de bedoeling winst maken. Verder werd het blad gebruikt om schrijvers te ontdekken en die vervolgens aan de uitgeverij te binden, zoals dat gebeurde met Top Naeff, die vele jaren bij De Groene in dienst was.⁷³

Over de literaire kritiek bewaren beide schrijvers het stilzwijgen. Ze vermelden wel dat de directie van de uitgeverij zich ook op inhoudelijk gebied intensief met het blad bemoeide. De hoofdredacteur was daar weinig mee ingenomen en Van Warendorf klaagde nog jaren later dat hij bepaalde artikelen niet geplaatst had gekregen. Er ontstonden dus conflicten, bijvoorbeeld omdat een boek van de uitgeverij overal was besproken behalve in De Groene.⁷⁴ Ook was er lange tijd ergernis over de benoeming van Frans Coenen tot redacteur letterkunde.⁷⁵ Men zou denken dat dit aanleiding genoeg is om uit te zoeken hoe het fonds van de belangrijkste aandeelhouder werd besproken, maar dat gebeurt niet.

Iets dergelijks geldt ook voor de kritiek in tijdschriften. Het uitbrengen daarvan vormt al eeuwenlang een onderdeel van de activiteiten van uitgevers, maar terwijl onderzoekers van de achttiende of de negentiende eeuw het vanzelfsprekend lijken te vinden om na te gaan in welke mate uitgevers de inhoud bepalen van de bladen die ze op de markt brengen, geldt dat niet voor hun collega's van de twintigste eeuw.⁷⁶

Hoe onterecht dit is, bleek al uit de passage over Van Eckeren en De Gulden Winckel. Dat dit voorbeeld niet op zichzelf staat, wordt duidelijk als we ons in De Gemeenschap verdiepen. Zowel over de uitgeverij als over het gelijknamige tijdschrift is redelijk wat gepubliceerd, maar nog nooit is de vraag gesteld of de uitgeverij het blad inzette voor publiciteit en promotie en zo ja, op welke manier ze dat deed.⁷⁷ Als we dat uitzoeken, constateren we dat het tijdschrift niet alleen gebruikt

69 Jansen van Galen/Spiering 1993, p. 110.

70 Jansen van Galen/Spiering 1993, p. 110.

71 Zie voor de geschiedenis van het weekblad Hartmans 2002 en voor de geschiedenis van de uitgeverij Halbertsma 1992.

72 Hartmans 2002, p. 27f.

73 Halbertsma 1992, p. 55.

74 Halbertsma 1992, p. 48f.

75 Hartmans 2002, p. 37ff.

76 Zo komt het onderwerp niet aan bod in Bakker 1985 of in de reeks Monografieën van literaire tijdschriften. Zie voor recente historische studies naar de invloed van uitgevers op de inhoud van tijdschriften Leemans & Franke 2006 en Van Meerkerk 2001.

77 Dat geldt in het bijzonder voor Bijvoet 1988 en Van de Haterd 2004.

[p. 229]

werd om voor te publiceren en reclame te maken, maar ook dat de recensierubriek in dienst stond van de uitgeverij.

Boeken van De Gemeenschap werden meermaals in het eigen tijdschrift besproken. Dat geldt onder andere voor Paradise Regained (van Marsman), Van pij en burnous (van Helman en Kuyle), Sine Nomine (van Engelman), 8.100.100m3 Zand (van Revis) en Blokken (van Bordewijk). De uitgaven werden besproken door Anton van Duinkerken, Jan Engelman, Hendrik Kuitenbrouwer, H. Marsman, A.J.D. van Oosten, Ad. J. Sassen en Gerard Wijdeveld. Al hun stukken zijn positief en een paar maal is duidelijk een organiserende hand te ontdekken. In het eerste nummer van jaargang 4 staan foto's uit het reisboek Van pij en burnous, met daaronder de mededeling ‘Zie de boekbespreking in dit nummer’ en het vierde nummer van jaargang 6 bevat een recensie van Het vaderland (van Wijdeveld), geschreven door Marsman, die een paar bladzijden verderop wordt gebruikt in een reclamecampagne.

Er zijn meer van zulke gegevens. Zo bedong Emmanuel Querido bij de overname van De vrije bladen in 1926 dat zijn auteurs niet zouden worden aangevallen en bepaalde de directeur van Sijthoff's Uitgeversmaatschappij welke boeken in Nederlandsche Bibliographie gerecenseerd werden, waarbij hij van de uitgevers van die boeken eiste dat zij in zijn blad adverteerden.⁷⁸

Wie opmerkt dat er ook uitgevers zijn die de redactie van hun tijdschrift vrij laten, heeft misschien gelijk, maar zelfs in een dergelijke situatie kan toch een vorm van samenwerking ontstaan tussen kritiek en uitgeverij. Neem Van Dishoeck. Van hem wordt gezegd dat hij waarschijnlijk geen redactionele bemoeienis wilde hebben met de inhoud van het tijdschrift Vlaanderen (1903-1907).⁷⁹ De laatste redacteur daarvan was Karel van de Woestijne. Hij had veel aan Van Dishoeck te danken en wie hun briefwisseling leest, merkt dat hij af en toe van de gelegenheid gebruikt maakt om - zoals de editeurs dat noemen - ‘iets terug te doen voor zijn coulante uitgever’.⁸⁰

De editeurs denken daarbij in het bijzonder aan het geven van adviezen. Maar zou het ook niet kunnen gelden voor het schrijven - of laten schrijven - van kritieken? Het valt in ieder geval op dat wanneer Van Dishoeck hem om zijn mening vraagt over een bloemlezing uit het werk van Prudens van Duyse, Van de Woestijne niet alleen antwoordt dat zo'n boek moeilijk verkoopbaar is, maar daar onmiddellijk aan toevoegt dat mocht Van Dishoeck tot uitgave overgaan er in Vlaanderen ‘een uitvoerig opstel’ zal verschijnen ‘dat U misschien van dienst zal kunnen zijn’.⁸¹

Eindigen we met de radio. Daar wordt in studies over kritiek nooit aandacht aan besteed, terwijl dat medium qua publieksbereik en vooral wat betreft de gevarieerdheid van het publiek belangrijker was dan dag- en weekbladen, om maar niet te spreken van literaire of culturele tijdschriften. De geschreven pers bereikte bijna uitsluitend de leden van de eigen zuil. De radio raakte weliswaar - althans in Nederland - eveneens snel verzuild, maar er werd ook geluisterd naar de uitzendingen van andere omroepen, zodat iemand die voor de microfoon boeken besprak

78 De Boer 2006, p. 129ff, Hanssen 2000, p. 377.

79 Van Buuren/De Jong, p. 39f.

80 Van de Woestijne 1997, p. 7.

81 Van de Woestijne 1997, p. 99.

[p. 230]

in potentie over een publiek beschikte waar niemand in de krantenwereld aan kon tippen.⁸²

Het duurde wel even voor die bespreker aantrad. Het georganiseerde gebruik van de radio begon rond het midden van de jaren twintig. Al gauw formeerden zich de verenigingen die ook nu nog een centrale rol spelen in het omroepbestel: AVRO, KRO, NRCV, VARA en VPRO. Vanaf 1928 verzorgden de AVRO en de KRO ieder een recensierubriek, uitgezonden op zondagmiddag. Kort daarna gingen ook de andere omroepen aandacht aan literatuur besteden, al gebeurde dat niet altijd, zoals bij de KRO en de AVRO, in de vorm van een vast half uur.⁸³ Van de recensenten hebben we A.M. de Jong al genoemd. Ook P.J. Risseeuw zijn we eerder tegengekomen. Maar de bekendste van allen en de enige die tot op de dag van vandaag een zekere faam als radiocriticus bezit, is natuurlijk P.H. Ritter jr.⁸⁴

Net als de anderen begon hij zijn carrière bij de krant, in zijn geval het Utrechts Dagblad. Hij was daarvan hoofdredacteur, vandaar dat hij de enige criticus was wiens stukken op de voorpagina stonden. In 1928 ging hij voor de AVRO werken. Hij deed dat aanvankelijk naast zijn werk voor de krant, maar toen hij in 1933 tot een keuze werd gedwongen, koos hij de radio, omdat die hem een ‘algemeen-landelijke tribune’ bood.⁸⁵ Dat betekende overigens niet dat hij zich vervolgens tot die tribune beperkte. Hij bleef tot 1940 recensent voor het Utrechts Nieuwsblad en was daarnaast onder andere redacteur van De Groene Amsterdammer (1935-1937), Nederlandsche Bibliographie (1935-1940) en Het Boek van Nu (1947-1962). Ook trad hij veelvuldig op als spreker, onder meer voor de Volksuniversiteit. Maar hij dankte zijn roem toch aan de radio.

Als uitgevers hem benaderden, deden ze dat ook altijd op de eerste plaats vanwege zijn radiorubriek. In het archief van Ritter bevindt zich een indrukwekkende hoeveelheid correspondentie tussen hem en vele tientallen uitgevers. Het gaat in de meeste gevallen om verzoeken om in zijn rubriek een of meer boeken te recenseren. Uit alles blijkt dat uitgevers daar commercieel veel belang aan hechten. Dus hoeft het, na alles wat we eerder zagen, niet te verbazen dat ze probeerden Ritter voor zich in te nemen, bijvoorbeeld door hem te vleien (‘Er zijn in ons land toch maar weinig mensen, die een boek kunnen bespreken zoals U dat doet’) of door hem iets aan te bieden.⁸⁶

Bij dat laatste moet men om te beginnen denken aan het overnemen van een recensie in het reclameblad van de uitgeverij, het schrijven van bijdragen voor prospectussen en andere vormen van reclame, het houden van lezingen die de uitgeverij organiseert, etc etc. Kortom, het soort schnabbels dat elke recensent waarschijnlijk heeft, maar waar we in studies over kritiek zelden over horen, zeker waar het gaat om het geld dat ermee verdiend wordt.⁸⁷

Uit de brieven blijkt dat Ritter daarnaast nog in een andere financiële relatie tot uitgevers stond. Hij was, net als zoveel van zijn collega's, ook zelf auteur. Zijn boeken waren bij diverse uitgeverijen ondergebracht. Geen ervan had veel succes, maar hij kreeg toch hoge voorschotten. Dit is des te opvallender omdat hij zich

82 Informatie over radiobezit en luistergewoontes vindt men bij Knuist 1994, p. 303ff. Zie over de geschiedenis van de radio in Nederland Wijfjes 1981. Zie voor die in Vlaanderen Goossens 1998.

83 Zie over radiokritiek in de eerste helft van de twintigste eeuw de Bijlagen bij De Boer 2006.

84 De meest uitvoerige informatie over het leven en werk van Ritter is te vinden in een boek van J.J. van Herpen dat nog niet is uitgegeven. Zie Van Herpen z.j.

85 Die formulering is afkomstig uit ‘Een persoonlijk woord tot mijne lezers’, gepubliceerd in het Utrechts Dagblad van 11-1-1934. Zie voor het citaat Van Herpen z.j., p. 224. Overigens trad Ritter niet in vaste dienst bij de AVRO. Zie over zijn salariëring Van Herpen z.j., p. 177f.

86 Zie De Boer 2006 en Langenberg 2006. Het citaat is afkomstig van Alice von Eugen (van uitgeverij Querido). Zie De Boer 2006, p. 106f.

87 Een uitzondering vormt Pauwels 2005.

[p. 231]

slecht aan zijn afspraken hield en het beloofde manuscript meer dan eens nooit werd ingeleverd. Met als gevolg dat hij schulden had.

Dat laatste maakte hem kwetsbaar als criticus. In een aantal gevallen zie je hem, nadat hij aan zijn schuld is herinnerd, boeken bespreken uit het fonds van de betreffende uitgever. Soms werd er zelfs expliciet een deal gemaakt, waarbij het initiatief zowel van Ritter uit kon gaan als van de uitgeverij. Zo stelde Ritter in 1934 aan Holkema & Warendorf voor om een keer per maand speciale aandacht aan hun fonds te besteden, in de hoop op die manier uitstel van betaling te krijgen.⁸⁸

Dit alles bleef niet binnenskamers. Het verhaal dat hij zijn bespreking van een boek waarin vijfentwintig gulden was gestopt, begon met de woorden ‘Reeds het opslaan van dit boek was mij een waar genoegen’, is ongetwijfeld apocrief.⁸⁹ Maar het werd waarschijnlijk bedacht omdat er geruchten gingen dat Ritter ‘omkoopbaar’ was en zich door uitgevers liet ‘spekken’.⁹⁰

Uit de correspondentie blijkt dat Ritter ook daadwerkelijk een aantal keren door uitgevers geld werd aangeboden.⁹¹ Maar volgens Jan J. van Herpen - die het Ritter-archief heeft geordend - werd dat aanbod ‘telkens met verontwaardiging van de hand gewezen’.⁹² Hij haalt bovendien een brief aan waarin Ritter de directie van de AVRO op de hoogte stelde van ‘pogingen, die worden ondernomen van de zijde der uitgevers, om op ongeoorloofde wijze hun boeken besproken te krijgen’.⁹³ Dat wekte waarschijnlijk vertrouwen, want ondanks alle geruchten is Ritters positie nooit in gevaar gekomen.

Het tweede deel van dit artikel verschijnt in de volgende aflevering van dit tijdschrift (red.-)

88 Langenberg 2006, p. 67. De gang van zaken is voor het eerst beschreven door Reinold Kuipers. Zie Kuipers 1990, p. 116ff.

89 Dat geld is er in de ene versie ingestopt door een uitgever en in een andere door een debuterend romancier. Vergelijk Brouwers 2001, p. 286 met Van Straten 1987, p. 40.

90 Van Dis 1982. Geert van Oorschot beweerde op het einde van zijn leven dat hij een boek had geschreven waarin behalve Hermans en Reve ook Ritter voorkwam. De laatste noemde hij in een interview ‘corrupt tot in zijn nieren’ (Van Oorschot 2003, p. 298). Aan het bestaan van het boek - waarvan het manuscript zou zijn gestolen - is vaak getwijfeld, maar Jeroen Brouwers herinnert zich dat Van Oorschot hem door de telefoon een scène heeft voorgelezen waarin Hermans zijn uiterste best deed bij de criticus in het gevlij te komen. Zie Brouwers 2005.

91 Zie voor een inventarisatie Van Herpen z.j., p. 274ff.

92 Van Herpen z.j., p. 277. De brieven die hij aanhaalt, lijken dat te bevestigen. Maar als Meulenhoff Ritter ongevraagd honderd gulden stuurt, accepteert hij dat onder de voorwaarde, dat hij bij wijze van wederdienst een inleiding zal schrijven of een korte brochure. Meulenhoff vraagt hem dan iets te schrijven over Elf jaar (van Sigrid Undset) en vraagt hem bovendien dat boek voor de radio te recenseren. Aan beide verzoeken wordt door Ritter voldaan.

93 Brief van Ritter aan W. Vogt 18-4-1931. Geciteerd door Van Herpen z.j., p. 276.

Bibliografie

Aarts, C.J., ‘“Hier Is Tabak Van Lub, Erger dan Rattenkruit”. Raadsels rond het werk van Havank’, in: H. Renders, L. Kuitert, E. Bruinsma (red.), Inktpatronen. De Tweede Wereldoorlog en het boekbedrijf in Nederland en Vlaanderen, De Bezige Bij, Amsterdam, pp. 93-136.

Bakker, S., Literaire tijdschriften. Van 1885 tot heden, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1985.

Bijvoet, Th.A.P., ‘Over de geschiedenis van de uitgeverij De Gemeenschap’, in: Th.A.P. Bijvoet et al (red.), Teruggedaan. Eenenvijftig bijdragen voor Harry G.M. Prick ter gelegenheid van zijn afscheid als conservator van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 's-Gravenhage, 1988, pp. 36-44.

Boer, M. de, ‘Onzichtbaere toeheurders!’ Een portret van dr. P.H. Ritter jr. en een onderzoek naar de verschillende manieren waarop hij heeft samengewerkt met uitgevers, 1928-1957, Scriptie UvA, Amsterdam, 2006.

Boumans, M., F. Debets, G. Verlaan, A.M. de Jong, Merijntje Gijzens Jeugd en het sosiaal-demokraties ontwikkelingswerk. Een materiaalverzameling, Projektgroep Merijntje Gijzen, Nijmegen, 1977.

Brink, R.E.M. van den, Economische structuur en ontwikkeling van de informatiemedia in Nederland 1938-1985, in het bijzonder die met betrekking tot de uitgeverij, Stenfert Kroese, Leiden/Antwerpen, 1985.

[p. 232]

Broersma, M., Beschaafde vooruitgang. De wereld van de Leeuwarder Courant, 1752-2002, Friese Pers Boekerij, Leeuwarden/Ljouwert, 2002.

Brouwers, J., Zachtjes knetteren de letteren. Een eeuw Nederlandse literatuurgeschiedenis in anekdoten, Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2001.

Brouwers, J., ‘De manuscripten van R.J. Peskens’, in: De schemer daalt. Slenteren door mijn boekenkast, Noli me tangere, Amsterdam/Antwerpen, 2005, pp. 167-182.

Bruinsma, E., Kwaliteit als credo. Een geschiedenis van Uitgeverij Manteau (1938-1953), Meulenhoff, Amsterdam/Antwerpen, 2005.

Brusse, M.J., Herinneringen aan Johan de Meester, W.L. & J. Brusse's Uitgeversmaatschappij, Rotterdam, 1931.

Bulthuis, R., De koorddanseres en andere herinneringen, Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage, 1985.

Buuren, M. van en M. de Jong, C.A.J. van Dishoeck, mercator en mecenas. De geschiedenis van de uitgeverij Van Dishoeck, 1898-1931, Scriptie UvA, Amsterdam, 1985.

Chen, S., ‘A.A.M. Stols als promotor van de Limburgse kunst’, in: Th.A.P. Bijvoet et al (red.), Teruggedaan. Eenenvijftig bijdragen voor Harry G.M. Prick ter gelegenheid van zijn afscheid als conservator van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 's-Gravenhage, 1988, pp. 81-87.

Crone, F., Het Utrecht van C.C.S. Crone. Vijf wandelingen, De Prom, Baarn, 2001.

Dijk, C. van, Alexandre A.M. Stols 1900-1973. Uitgever/typograaf. Een documentenverzameling, Walburg Pers, Zutphen, 1992.

Dijk, N. van, ‘Het gezag van de criticus. Dagbladkritiek aan het begin van de twintigste eeuw’, in: Boekmancahier 15, nr. 57, 2003, pp. 62-69.

Dijk, N. van, ‘Tussen professionalisering en verzuiling. Kunstkritiek in de Nederlandse dagbladpers tijdens het interbellum’, in: Gillis J. Dorleijn en Kees van Rees (red.), De productie van literatuur. Het Nederlandse veld 1800-2000, Vantilt, Nijmegen, (hoofdstuk 5).

Dis, A. van, ‘De boekprediker. Een portret van dr. P.H. Ritter Jr.’, in: NRC/Handelsblad 4-6-1982.

Donker, A., ‘De laatste vrijen’, in: De Stem/Critisch Bulletin 17, 1937, pp. 413-416.

Durnez, G., De Standaard. Het levensverhaal van een Vlaamse krant 1914-1948, Lannoo, Tielt/Weesp, 1985.

Eckeren, G. van, [Bespreking van E. Strauss, Vriend Hein], in: Den Gulden Winckel 4, 1905, pp. 42-43.

Eckeren, G. van, ‘Kantteekeningen bij de literatuur van den dag’, in: Den Gulden Winckel 11, 1912, pp. 43-45 = 1912-a.

Eckeren, G. van, ‘Kantteekeningen bij de literatuur van den dag’, in: Den Gulden Winckel 11, 1912, pp. 49-51 = 1912-b.

Eckeren, G. van, ‘Kantteekeningen bij de literatuur van den dag LII’, in: Den Gulden Winckel 17, 1918, pp. 147-149.

Etty, E., ‘Ik kan goed luisteren, dat vinden mannen heerlijk. Annie Salomons en haar literaire circuit’, in: Armada 11, 2005, nr. 41, pp. 20-29.

Everaert, D., Albert Kuyle. Een monografie, Acco, Leuven, 1963.

Faassen, S.A.J. van, ‘J. Greshoff, Anton Kippenberg en de Insel-Verlag (1914-1915)’, in: Jaarboek Letterkundig Museum 1, 1992, pp. 39-54.

Faassen, S.A.J. van, ‘De heer Greshoff is wat rusteloos & vluchtig. J. Greshoff en Palladium (1917-1927)’, in: N. Maas (red.), Waardevol oud papier, Bubb Kuyper, Haarlem, 1996, pp. 77-88.

[p. 233]

Faassen, S.A.J. van, ‘Eén klein boekje is niets. De “reeks der Jongste Dichters” van Jan van Krimpen en H. Marsman’, in: ZL 3, 2003, 1, pp. 34-53.

Faassen, S.A.J. van, ‘Inleiding’, in: Een ‘Friesche Forsythe-Saga’. De briefwisseling tussen Theun de Vries en uitgeverij Van Loghum Slaterus rond Stiefmoeder aarde en de overige delen uit de Wiarda-cyclus (1934-1958), Letterkundig Museum, Den Haag, 2004.

Galen, J. Jansen van en H. Spiering, Rare jaren. Nederland en de Haagse Post, 1914-1990, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1993.

Gautier, C., ‘De behoefte aan het schooner boek. J. Greshoff en De Witte Mier (1912-1913)’, in: Jaarboek Letterkundig Museum 3, 1994, pp. 71-87.

Glas, F. de, Nieuwe lezers voor het goede boek. De Wereldbibliotheek en Ontwikkeling/De Arbeiderspers voor 1940, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1989.

Goossens, C., Radio en televisie in Vlaanderen. Een geschiedenis, Davidsfonds, Leuven, 1998.

Halbertsma, H., Vol Hardt & Waeckt. 100 jaar Van Holkema & Warendorf, Van Holkema & Warendorf, Houten, 1992.

Hanssen, L, Want alle verlies is winst. Menno ter Braak 1902-1940, Balans, Amsterdam, 2000.

Hartmans, R., De Groene van 1877. Geschiedenis van een dwars weekblad, Mets & Schilt, Amsterdam, 2002.

Haterd, L. van de, Om hart en vurigheid. Over schrijvers en kunstenaars van tijdschrift en uitgeverij De Gemeenschap, 1925-1941, In de Knipscheer, Haarlem, 2004.

Hazeu, W., Vestdijk, een biografie, De Bezige Bij, Amsterdam, 2005.

Herpen, J.J. van, Al wat in boeken steekt. Dertig jaar radiowerk van dr. P.H. Ritter jr. bij de AVRO, Terra, Zutphen, 1982.

Herpen, J.J. van, Met bestendig jeukende pen. Documentair Klein Memoriaal over leven en werk van dr. P.H. Ritter jr., 1882-1962 (Nog niet verschenen).

Holtrop, A., Nynke van Hichtum. Leven en wereld van Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer 1860-1939, Contact, Amsterdam, 2005.

Hoornik, E., ‘Geld verdienen zal ik er nooit aan’. Briefwisseling Ed. Hoornik en A.A.M. Stols 1938-1954, Bezorgd door Anky Hilgersom, Letterkundig Museum, Den Haag, 1999.

Hubregtse, S., ‘Rode familie. Uitgeverij De Arbeiderspers’, in: M. Krop et al (red.), Het zevende jaarboek voor democratisch socialisme, Amsterdam, 1986, pp. 132-168.

Huygens, G.W., ‘Naar een literaire kritiek’, in: Kijk in een jarige krant. NRC 125, z.p., 1969, pp. 83-105.

Janssen, S., ‘The Modus Operandi of Literary Reviewers’, in: E. Ibsch et al (ed.), Empirical Studies in Literature, Rodopi, Amsterdam/Atlanta, 1991, pp. 185-194.

Janssen, S., In het licht van de kritiek. Variaties en patronen in de aandacht van de literatuurkritiek voor auteurs en hun werken, Verloren, Hilversum, 1994.

Jong, M. de, A.M. de Jong, schrijver, Querido, Amsterdam, 2001,

Knulst, W., ‘Omroep en publiek’, in: H. Wijfjes (red.), Omroep in Nederland. Vijfenzeventig jaar medium en maatschappij, 1919-1994, Waanders, Zwolle, 1994, pp. 301-337.

Krevelen, L. van, ‘Een huis tussen markt en moed. Biografische schets van het literaire fonds van uitgeverij J.M. Meulenhoff 1906-2000 met een epiloog over de jaren 2001-2005’, in: Gillis J. Dorleijn & Kees van Rees (red.), De productie van literatuur. Het Nederlandse literaire veld 1800-2000, Vantilt, Nijmegen, 2006, pp. 143-183.

Kuipers, R., Gerezen wit. Notities bij boekvormelijks en zo, De Buitenkant, Amsterdam, 1990.

[p. 234]

Kuitert, L., Het uiterlijk behang. Reeksen in de Nederlandse literatuur, 1945-1996, De Bezige Bij, Amsterdam, 1997

Kuitert, L., ‘De smeerolie van de boekenbranche’, in: Vrij Nederland 17-9-2005 = 2005-a.

Kuitert, L., ‘Uitgeverij C.A. Mees. Een bolwerk van beschaving’, in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 12, 2005, pp. 136-151 = 2005-b.

Langenberg, S., P.H. Ritter jr. Een omkoopbare recensent? Scriptie UvA, Amsterdam, 2006.

Leemans, Inger & Victoria Franke, ‘De Boekzaal der geleerde wereld: spin of vlieg in eigen netwerk?’, in: Hans Bots & Sophie Levie (red.), Periodieken en hun kringen. Een verkenning van tijdschriften en netwerken in de laatste drie eeuwen, Vantilt, Nijmegen, 2006, pp. 107-124.

Lehning, T., Das Medienhaus. Geschichte und Gegenwart des Bertelsmann-Konzerns, Fink, München, 2004.

Maas, N., Altyt waek saem. De drukker-uitgever A.W. Sijthoff (1829-1913), z.p. [Amsterdam], z.j. [1996].

Marsman, H., ‘Over Anthony Donker’, in: De Gids 90, 1926, deel IV, pp. 380-385.

Marsman, H., [Bespreking van J. Engelman, Het roosvenster], in: De Gids 91, 1927, deel II, pp. 280-281.

Marsman, H., [Bespreking van H. de Vries, Silenen], in: Nieuwe Rotterdamsche Courant 5-8-1928 = 1928-a.

Marsman, H., De lamp van Diogenes, De Gemeenschap, Utrecht, 1928 = 1928-b.

Marsman, H., Verzameld Werk. Deel III Critisch proza, Querido, Amsterdam, 1947.

Meerkerk, E. van, Achter de schermen van het boekbedrijf. Henri Du Sauzet (1607-1764) en de wereld van de uitgeverij en boekhandel in de Republiek, APA-Holland Universiteits Pers, Amsterdam & Utrecht, 2001.

Mees-Verwey, M., [Bespreking van A. van der Leeuw, De mythe van een jeugd], in: Groot Nederland 20, 1922, deel 1, pp. 618-619.

Mees-Verwey, M., [Bespreking van E. Zernike, De gereede glimlach], in: Groot Nederland 29, 1931, deel 1, pp. 104-106.

Mees-Verwey, M., [Bespreking van F. Móra, Het lied der korenvelden], in: Groot Nederland 32, 1934, deel 1, pp. 371-372.

Mees-Verwey, M., [Bespreking van N. van der Schaaf, Leven van Karel de Stoute], in: Groot Nederland 37, 1939, deel 1, pp. 512-516.

Mielen, E., C.C.S. Crone. Kroniek van een Utrechtse schrijver, De Engelbewaarder, Amsterdam, 1978.

Mistler, J., La librairie Hachette de 1826 à nos jours, Hachette, Paris, 1964.

Mollier, J-Y., L'argent et les lettres. Historie du capitalisme d'éditeur, 1880-1920, Fayard, Paris, 1988.

Mulder, G.H. Arlman, U. den Tex, De val van de Rode Burcht. Opkomst en ondergang van een krantenbedrijf, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1980.

Nijsen, J., ‘Twee zulke goede namen. Willem Versluys & Annette Versluys-Poelman, uitgevers te Amsterdam’, in: Optima 7, 1989, pp. 93-135.

Oorschot, G.A. van, Hierbij de hele God in proef. Brieven aan Willem Frederik Hermans. Ed. N. Maas, Van Oorschot, Amsterdam, 2003

Pauwels, J., ‘Méér dan een mode-koorts’. Guido Gezelle en zijn postume uitgever Lambertus Jacobus Veen, 1901-1919, Peeters, Leuven, 2005.

Rees, C.J. van, ‘Consensusvorming in de literatuurkritiek’, in: R. Anker et al, De regels van de smaak, Joost Nijsen, Amsterdam, 1985, pp. 59-85.

Reijt, V. van de, ‘Willen Elsschot en zijn uitgevers’, in: Optima 2, 1984, nr. 2, pp. 107-123.

Righini, A.A. Scova, Een leven in twee vaderlanden. Een biografie van Bep Vuyk, Proefschrift UvA, Amsterdam, 2004.

[p. 235]

Ritter jr., P.H., Een schrijver in geen perkje passend. De briefwisseling Dr. P.H. Ritter Jr.-Jan Greshoff (1910-1953). Ed. J.J. van Herpen, Dimensie, Leiden, 1991.

Ritter jr. P.H., Een kunstgevoelig man. De briefwisseling Dr. P.H. Ritter jr.-Herman Robbers (1905-1935). Ed. J.J. van Herpen, z.p. [Weesp], 2000.

Robbers, H., [Recensie van Eugène van Herpen, Droomwereld], in: Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 41, 1931, deel 82, pp. 212-213.

Selles, G., ‘Ik wilde alleen de stilte toebehoren’. Leven en werk van Jo Landheer (1900-1986), Flanor, Nijmegen, 2005.

Scheffer, H.J., Historische verkenningen, Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, Amsterdam/Oxford/New York, 1986.

Schücking, L.L., Die Soziologie der literarischen Geschmacksbildung, Teubner, München, 1923.

Simons, L., Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen. II. De twintigste eeuw, Lannoo, Tielt, 1987.

Simons, W.J., ‘Herman Robbers 1868-1937’, in: De tijd van Herman Robbers. Bloemlezing uit Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 1905-1937, Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1968, pp. 9-13.

Sötemann, A.L., Querido van 1915 tot 1990. Een uitgeverij, Querido, Amsterdam, 1990.

Straten, H. van, De omgevallen boekenkast, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1987.

Struyvenberg, W., ‘Een oase op het dak van Hotel Atlanta. Waar Rotterdamse kunstenaars elkaar ontmoetten’, in: M. Halbertsma & P. van Ulzen (red.), Interbellum Rotterdam: kunst en cultuur 1918-1940, NAI Uitgevers, Rotterdam, 2001, pp. 68-92.

Vader, A., De geschiedenis van het literaire programma van de VARA en de KRO, 1925-1946. Een inventariserend onderzoek, Scriptie UvA, Amsterdam, 1987.

Venema, A., Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie. Deel 1 Het systeem, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1988.

Vliet, H.T.M. van, Versierde verhalen. De oorspronkelijke boekbanden van Louis Couperus' werk [1884-1925], L.J. Veen, Amsterdam/Antwerpen, 2000.

Vree, F. van, De Nederlandse pers en Duitsland 1930-1939. Een studie over de vorming van de publieke opinie, Historische Uitgeverij, Groningen, 1989.

Vree, F. van, ‘De Witte de Withstraat. Een bolwerk van goede smaak in krantenstad Rotterdam’, in: M. Halbertsma & P. van Ulzen (red.), Interbellum Rotterdam: kunst en cultuur 1918-1940, NAI Uitgevers, Rotterdam, 2001, pp. 121-146.

Wennekes, W. et al, Het lood voorbij. Sijthoff en de Haagsche Courant. Geschiedenis van een dagbladbedrijf, Albert Sijthoff Stichting, Amsterdam, 1998.

Werkman, H., ‘Klem je vast aan de mensen. Over P.J. Risseeuw, honderd jaar na zijn geboorte’, in: Liter nr. 17, 2001, pp. 53-70.

Wijfjes, H., Hallo hier Hilversum. Driekwart eeuw radio en televisie, Fibula-Van Dishoeck, Weesp, 1981.

Wilholt, N., ‘La littérature ne nourrait pas son homme en Hollande. A.A.M. Stols en de dichter Maurits Mok’, in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 3, 1996, pp. 125-143.

Wilholt, N., Voor alles artiste. Uitgever Stols en het literaire leven in het Interbellum, Walburg Pers, Zutphen, 2001.

Woestijne, K. van de, ‘Altijd maar bijeenblijven’. Brieven aan C.A.J. van Dishoeck, 1903-1929. Ed. L. Jansen & J. Robert, Letterkundig Museum, Den Haag/Amsterdam, 197.